$لە هاوشاریبوونەوە بۆ شارچییەتی$
# هیوا حاجی دێلوەیی#
#21-06-2020#
هاوشاریبوون و شارچییەتی دوو جەمسەری ناسنامەن: هاوشاریبوون ناسنامەیەکە کە بنەماکەی خۆشەویستی و شانازی دانیشتووانی شارێکە بۆ شارەکەیان؛ هاوشاریبوون جگە لەوەی ئەڤینە بۆ ژینگە و دانیشتووانی شارێک، لە هەمان کاتدا، دەکرێت ڕەفتار و چالاکیی تاکەکەس و بەکۆمەڵبێ بۆ خزمەتی شار و بەرەوپێشبردنی. لە هەمووی گرنگتر، ناسنامەی هاوشاریبوون خۆی لەسەر بنەمای ڕق و دوژمنکاریی لەئاست شارەکانی دیکە دانامەزرێنێت. بۆ وێنە، دەکرێت من شانازی بە #دهۆک#یبوونی خۆم بکەم، هەوڵی خزمەت و بەرەوپێشچوونی بدەم و بەرگری لە ماف و داواکاریی خەڵکەکەی بکەم، هەوڵبدەم ئاوەدانتربێت، بەبێ ئەوەی خۆشەویستی و خەباتم بۆ ئەم شارە لەسەر حیسابی شار و ناوچەکانی دیکە بێت.
جەمسەری پێچەوانەی ناسنامەی هاوشاریبوون، ناسنامەی شارچییەتییە؛ شارچییەتی شیوازێکە لە بیرکردنەوە و هەستکردن بۆ ئەو کەسانەی کە لە چوارچێوەی هەستی ئینتیما بۆ شارێکی دیاریکراو سنووری نێوان خۆیان و ئەوانی دیکە دەکێشن. کەسی شارچی، کوێرانە شارەکەی خۆی خۆشدەوێت؛ کەموکوورتییەکانی نابینێت؛ شێوەژیان و بیرکردنەوەی دانیشتووانی شارەکەی خۆی بە باڵا دەبینێت و لە هەمووی وێرانکەرتر، هەڵگری ڕق و ستێریۆتایپی نەرێنییە بۆ شار و ناوچەکانی دیکە. بەم تێگەیشتنە، شارچییەتی، لە ناوەرۆکدا و بە سرووشت، دیاردەیەکی مەترسیدارە بۆ پێکەوەبوون و ئاشتیی کۆمەڵایەتی. بە مانایەکی دیکە، ڕاستە ناسنامەی هاوشاریبوون لەسەر بنەمای جیاوازی وەستاوە، بەڵام لە هەمان کاتیشدا ئەم ناسنامەیە دەتوانێت لە پەیوەندییەکی هارمۆنیدابێت لەگەڵ ناسنامەکانی دیکەدا. بە پێچەوانەوە، شارچییەتی بریتییە لە پێکدادان و ناتەبایی ناسنامەکان؛ بریتییە لە جوغزکێشانێکی ڕەق لەنێوان ئێمە و ئەواندا.
لە هەلومەرجی دیاریکراودا ڕەنگە ناسنامەی هاوشاریبوون پەرەبستێنێ و خۆی لە ناسنامەی شارچییەتیدا مانیفێست بکات. بە دەربڕینی دیکە، ناسنامەیەکی ئاسایی و بێوەی (Banal) وەکوو هاوشاریبوون، ڕەنگە بەهۆی کۆمەڵێک فاکتەرەوە، شوێنی لەقبێ و بە ناسنامەیەکی شەڕانگێزی (Aggressive) وەکوو شارچییەتی شوێنی پڕببێتەوە. ئەم وەرچەرخانە بەرهەمی کارلێکی کۆمەڵێک فاکتەرە: لەوانە، هەستی بێبەشی و ناعەدالەتی دانیشتووانی شارێک کە پێیانوایە بەهۆی شارەکەیانەوە تووشی بێبەشبوون و هەڵاواردن دەبن.
لێرەدا دەبێت جیاوازی بکرێت لەنێوان 1) بێبەشیی ڕاستەقینە، واتە ئەو ڕاستییەی کە شارێک یان ناوچەیەک بە مەبەست، یان تەنانەت بێ مەبەستیش، لەلایەن حکومەتەوە پشتگوێدەخرێت. 2) بێبەشی وێناکراو کە خۆی لە هەستی دانیشتووانی شار و ناوچەیەکدا دەبینێتەوە سەبارەت بە بێبەشیی خۆیان، لەکاتێکدا مەرج نییە لەڕاستیدا پشتگوێخرابن. ئەوجا بێبەشی (راستەقینەبێ یان وێناکراو)، ئاکامەکەی هەمان شتە: برەودان بە هەستی شارچییەتی. بێگومان، ڕەفتاری نوخبەی سیاسی/ ڕۆشنبیر لەو نێوەندەدا ڕۆڵی گرنگ دەگێڕێت لە تیۆریزەکردن و بەرهەمهێنانی وتاری بێبەشی و گەشەی ناسنامەی شارچییەتیدا.
خۆ ئەگەر شارێک یان ناوچەیەک پشتگوێخرابێت و دادپەروەرانە مامەڵەی لەگەڵدا نەکرابێت، بێگومان ڕەفتاری نوخبەی سیاسی/ ڕۆشنبیر بۆ داکۆکی لەو شار و ناوچەیە دەبێتە تێکۆشانێکی ڕەوا و ناتوانین لە چوارچێوەی پێناسەی شارچییەتیدا تەماشای بکەین. فاکتەرێکی دیکەی گرنگ، مێژوو و پەیوەندیی شار و بەشە جیاوازەکانی وڵاتە لە ڕابردوودا. مێژوو هەمیشە زەخیرەیەکی ئامادەیە و دەکرێت بخرێتەگەڕ لە پەرەپێدانی پەیوەندیی باش یان لە زیندووکردنەوەی نیگەرانی و سەختییەکانی ڕابردوو.
لێرەشدا، دیسان نوخبەی سیاسی/ ڕۆشنبیر دەوری هەستیار دەگێڕن، چونکە هەموو کەس ناچێت مێژوو لە پەڕتووکەکان و لە لێکۆڵینەوەی زانستی و ڕەخنەییدا بخوێنێتەوە. لە زۆربەی بارەکاندا، مێژوو بۆ ئێمە لە چوارچێوەی ئەوەی بە زارەکی پێماندەوترێت و بۆمان دەگێڕدرێتەوە، دەمێنێتەوە و ئێمەش باوەڕی پێدەکەین.
تەوژمی شارچییەتی
شارچییەتی لە کوردستان ئەوەندی پڕۆژەیەکی سیاسی و نوخبەییە، ئەوەندە بنەمای کۆمەڵگەیی نییە. ڕاستە شەڕی ناوخۆ هەرێمی کوردستانی لە باری سیاسی و ئیداری دابەشکرد، بەڵام نەبووە هۆی ئەوەی زۆرینەی خەڵکی ئاسایی #سلێمانی# خۆیان بە دوژمنی خەڵکی #هەولێر# یان دهۆک بزانن. بە هەمان شێوە زۆرینەی خەڵکی ئاسایی هەولێر و دهۆک خۆیان بە نەیاری خەڵکی سلێمانی و #گەرمیان# نازانن. ڕەنگە ئەستەمبێ هیچ گەڕەک و بلۆکێکی شاری هەولێر بدۆزییەوە، ئەگەر چەند خێزانێکی بە ڕەسەن خەڵکی سلێمانی لێ نەژییەت. ڕەنگە بە ڕێژەیەکی کەمتریش ئەمە بۆ سلێمانی و دهۆک ڕاستبێت.
پڕۆفیسۆر و پزیشک و خاوەنکار و مامۆستای بە ڕەسەن خەڵکی سلێمانی، بە ڕێژەی بەربڵاو لە دامودەزگا و بازاڕی کار لە هەولێردا چالاکن و تاوەکووئەو جێیەی ئێمە ئاگاداربین تووشی هەڵاواردنێکی زۆر زەق نابنەوە لەسەر بنەمای ئەوەی بە ڕەسەن خەڵکی هەولێر نین. بێگومان بەو پێیەی هەولێر لە باری سیاسی و ئابوورییەوە ڕۆڵیکی سێنتراڵ دەبینێت، ڕەنگە واقیعی نەبێت چاوەڕوانبین هەمان ئاستی تێکەڵیی کۆمەڵایەتی و جیاوازی لە دهۆک و سلێمانی ببینین. لە باری مێژووییشدا، دیسان نموونەیەکی ئەوتۆی پەیوندیی دوژمنکارانەمان لەنێوان شارەکاندا نییە. تەنانەت لێکدابڕانی نێوخۆیی بزووتنەوەی سیاسیی کوردیش لە شەستەکانی سەدەی ڕابردوودا تاڕاددەیەکی یەکجار گەورە لە سنووری ململانێیەکی نوخبەیی مایەوە و پەرەی نەسەند بۆ ململانێیەکی ناوچەیی بەرفراوان.
لەگەڵ ئەوەشدا دونیا شامی شەریف نیە؛ بێگومان، لەسەر ئاستی مایکرۆ، هەمیشە ڕێژەیەک لە خەڵک هەن کە لە جوغزی بەرتەسکی ناوچەییدا بیردەکەنەوە و پێیانوایە شار تەنیا موڵکی خەڵکی ئەسڵی شارە؛ بیگانەکان دەبێت بڕۆن؛ پلە و پۆست دەبێت بۆ خەڵکی ڕەسەنی شاربێت و هەتا دوایی. بابەتەکە، تاوەکووئەو شوێنەی کە لە ئاستێکی بەرتەسکدا دەمێنێتەوە، کێشەیەکی ئەوتۆ درووستناکات؛ بەڵام کاتێک شارچییەتی دەبێتە پڕۆژەیەکی سیاسی و نوخبەیەکی دەسەڵاتدار لە پشتی پەردەوە دەبێتە بزوێنەری، لەوێدا مەترسییە ڕاستەقینەکان دەستپێدەکەن. شارچییەتی چ وەکوو ناسنامە و چ وەکوو وتاریش لە کوردستان چیتر بابەتێکی شاراوە نییە. ڕووخسارەکانی شارچییەتی زۆرن: وێناکردنی خەڵکی شارێک بە لە یاسادەرچوو و ئاژاوەگێڕ، یان بە پێچەوانەوە، نیشاندانی خەڵکی شارێک بە ئازا و بەهەڵوێست و دانیشتووانی شارێکی دیکە بە سەرکز و بێهەڵوێست؛ دڵخۆشبوون (تەنانەت ئەگەر ناڕاستەوخۆشبێ) بە نالەباریی دۆخی شارێک یان ناوچەیەک نموونەی هەناسەی شارچییەتی سیاسین. ڕەنگە ئێستا ناسنامەی شارچییەتی زیاتر لە سنوورێکی دیاریکراوی سیاسیدا چڕبوبێتەوە، بەڵام بە تێپەڕینی کات ڕەنگە تەشەنە بکات و وردەوردە ببێتە ناسنامەی باو و باڵادەست.
بۆ ئەوەی ئەمە ڕوونەدات، حکومەتداری (Governance) دەوری هەرە گرنگ دەبینێت؛ لەپێش هەر شتێکی دیکە، هەبوونی بنەمایەکی ڕوون بۆ دابەشکردنی سەروەت و سامانی وڵات لە هەر شتێکی دیکە گرنگترە. دابەشکردنی بودجەی وڵات بە تەنیا لەسەر بنەمای ژمارەی دانیشتووانی هەر پارێزگا و ناوچەیەک ڕەنگە بنەماییەکی زۆر باش نەبێت. پێویستە لەگەڵ حیسابکردن بۆ ژمارەی دانیشتووان، ڕادەی وێرانی و پێویستییە جۆربەجۆرەکانی ناوچەکان ڕەچاوبکرێت. هاوشان لەگەڵ ئەوەدا، دەبێت میکانیزمێک بدۆزرێتەوە بۆ یارمەتیدانی هاونیشتمانی لە تێگەیشتن لە ژمارە و داتاکان. هەرچەندە دەگونجێت ژمارە و داتاکانیش بەسیاسی بکرێن، بەڵام بە دڵنیاییەوە دەکرێت ڕێگەیەک هەبێت بۆ ئەوەی تاڕاددەیەک ژمارە و داتای متمانەپێکراومان هەبێت. لەم دواییانەدا، ئەکتەرە سیاسییەکان (تەنانەت ئەکتەرەکانی ناو حکومەت خۆی) ، هەریەکەو داتایەکی جیاوازی سەبارەت بە قەرز و بودجەی پارێزگاکان و بڕی پارەی خەرجکراو بۆ هەر پارێزگایەک بۆ بەرەنگاربوونەوەی ڤایرۆسی کۆرۆنا بڵاوکردەوە. دۆخیکی لەو چەشنە سەرلێشێواوییەکی زۆر بۆ هاونیشتمانیی ئاسایی بەرهەمدێنێت، بۆیە، لە کۆتاییدا، دانیشتوویەکی سلێمانی یان دهۆک یان #پێنجوێن#، نازانێت ئایا ئەوە حکومەتی هەرێمە نادادپەروەرانە مامەڵەی لەگەڵدا دەکات یان حکومەت و ئەکتەرە خۆجێییەکانن کە ناکاران و، بە هۆکاری جیاواز، ناتوانن کەڵک لە سەرچاوەکانی بەردەستیان وەربگرن.
پەیوەندیدار بەوە، پرسی گەشەپێدانی هاوسەنگ لەنێوان شار و ناوچە جیاوازەکان زۆر گرنگە. هەڵەن ئەوانەی بە درووستکردنی جادە و بینای سەرنجراکێش لە هەولێر شایی دەگێڕن (هەرچەندە تێبینیمان لەسەر ئەو بابەتەش هەیە) و بە بڵاوبوونەوەی شەپۆلی کۆرۆنا لە سلێمانی ئاهەنگ. گەشەی نایەکسان لەنێوان بەشەکانی وڵات زۆر مەترسیدارە لەڕووی سیاسی، ئەوە جگە لەوەی لەڕووی ئەخلاقیشەوە قێزەونە. بێگومان لەو نێوەندەدا، فۆرمی حکومەت و دابەشکردنی دەسەڵاتەکان لەنێوان ئاستەکانی حکومەت، گرنگە. سیستەمی نامەرکەزی ئەگەر بە وریاییەوە دیزاین بکرێت و بخرێتە خزمەتی حوکمڕانیی کارا، دەکرێت بایەخی خۆی هەبێ، نەک هەر لە گەیاندنی خزمەتگوزاری خێراتر بە هاونیشتمانیان، بەڵکوو لە دابەشکردنی بەرپرسیارێتی لە ئاستە جیاوازەکانی حکومەتدا؛ هەرچۆنێکبێ، بابەتێکی لەم چەشنە، بێگومان پێویستی بە دیراسە و لێکدانەوەی ئاکامە دوورمەوداکان هەیە.
پرەنسیپی سەرەکی، بە هەر حاڵ، دەبێت ئەوەبێت کە هەر گۆڕانێک لە سیستەمی بەڕێوەبردن، پێویستە لەسەر بنەمای کاراکردنی حکومەت و پێکەوەبوونی کۆمەڵایەتیی دانیشتووانی هەرێم بێت و ڕێگربێت لە لێکدورکەوتنەوەی زیاتر و فرە حکومەتی لە بەرگی تاک حکومەتیدا. [1]