ناونیشانی بابەت: لە ئێراق و کوردستان تێکڕای خۆڵباران لە باران زیاتر دەبێت
ئامادەکردن: #بارام سوبحی#

ڕوانگە ژینگەییە نێودەوڵەتییەکان پێشبینی دەکەن لە ماوەی ساڵێکدا (300) شەپۆلی خۆڵباران ئێراق بگرێتەوە، بە جۆرێک تێکڕای باران بارین زۆر لە خۆڵبارین کەمتر دەبێت، وەزارەتی ژینگەش جەخت دەکاتەوە لە ماوەی دوو دەیەی داهاتوودا ژینگەی ئێراق وێران دەبێت و وڵات وایلێدێت شیاوی ژیان کردن نەبێت. ئەوە لەکاتێکدایە دۆسیەی ژینگە لە پەراوێزی گرنگی پێدانی حکومەتدایە، لەسەر ئاستی جیهانیش لەکۆی (180) دەوڵەت، ئێراق لە ڕیزبەندی لێهاتوویی بەڕێوەبردنی ژینگەدا لە پلەی (116) دا دێت.
سەرباری ئەو گۆڕانکارییە توندو خێرایانەی کە هەڕەشە لە ژینگەو ژیانی هاووڵاتییان لە ئێراق دەکەن، بەڵام تا ئێستا ئێراق خاوەنی یاسایەکی نیشتمانی بۆ بەڕێوەبردن و پاراستنی سەرچاوەکانی ئاو نییە. هەرچەندە لە (2015) ئێراق بەشداری لە کۆنگرەی مێژوویی ئاوهەوا لە پاریس کرد، بەڵام ناکۆکی سیاسی لە وڵاتدا ڕێگر بووە لەوەی بەغدا ببێتە ئەندام لە (رێککەوتننامەی پاریس بۆ ئاووهەوا) ، ئەمەش ئاماژەی ئەوەیە کە دۆسیەی ژینگە لە پەراوێزی گرنگی پێدانەکانی حکومەتدایە.
لەئێستادا ئێراق دوچاری قەیرانی سیاسی هاتووە، لەهەمانکاتدا کێشە و قەیرانە ژینگەییەکانیش هەڕەشە لە بوونی دەکەن. تەنیا لە ماوەی سەد ساڵدا سیستمە ژینگەییەکەی لەسەر کەناری تیاچوونە، ئاستی بەردانەوەی ئاو بۆ ڕووبارە مێژووییەکانی بۆ نزیکەی دە هێندە کەمیکردووە. لە ساڵی (1920) دا بەردانەوەی ئاو بە (1350 م4) لە چرکەیەکدا تۆمارکراوە، بەڵام لە (2021) دا بووەتە کەمتر لە (150 م4) لە چرکەیەکدا.
لە ڕیزبەندی لێهاتوویی بەڕێوەبردنی ژینگەدا لەکۆی (180) دەوڵەت، ئێراق بە پلەی (116) دێت، بۆ چارەسەری کێشە و قەیرانە ژینگەییەکانی، ئێراق بە هاوکاری لەگەڵ پڕۆگرامی نەتەوە یەکگرتووەکان بۆ ژینگە دەستیکردووە بە جێبەجێکردنی پلانێک، کە بڕی تەنیا (2.5) ملیۆن دۆلاری بۆ تەرخانکراوە، ئەو پارەیەش ڕێکخراوی (سندوقی ئاووهەوایەکی سەوز) بەخشیویەتی و هێندە کەمە لەگەڵ قەبارەی کارەساتە ژینگەییەکان ناگونجێت.
لەلایەکی دیکەوە بەگوێرەی ڕاپۆرتێکی ڕێکخراوی ژینگەیی نەتەوە یەکگرتووەکان، ئێراق لە ڕیزبەندی پێنجەمی دەوڵەتانی جیهانە کە زۆرترین مەترسی تووشبوون بە کەم ئاوی و کەمی خۆراک‌ و بەرزبوونەوەی پلەکانی گەرمای هەیە. یەکێک لە هۆکارە سەرەکییەکانی کەم ئاوی، ئەو ئابڵوقە ئاوییە یە کە تورکیا و ئێران بەسەر ئێراقدا سەپاندوویانە. بەرهەم ساڵح سەرۆک کۆماری ئێراق دەڵێت “تێچووە مرۆییە گریمانەکراوەکان بۆ گۆڕانکارییەکانی کەشوهەوا بێشوومارە، وشکەساڵی و کۆچی ناچاری بەکرداری زیان بە حەوت ملیۆن ئێراقی دەگەیەنن”
=KTML_Bold=“بەفیڕۆدانی ئاوو پیسبوونی هەوا”=KTML_End=
ڕووپێوییەکانی (ڕیزبەندی بەفیڕۆدانی ئاو) ئێراقی لە ئاستە دەگمەنە مەترسیدارەکان بە (3.7) خاڵ داناوە، لەکۆی خاڵەکانی ڕیزبەندییەکە کە دەگاتە پێنج خاڵ. لەکاتێکدا لە (2040) ئاستەکە دەگاتە (4.6) خاڵ، واتە تەواو وشک و خۆرێکی سوتێنەر و ژینگەیەکی مەترسیدار. لەدوای ساڵی (2003) شەوە بەردانەوەی ئاو بۆ ئێراق بەشێوەیەکی خێرا بەرەو کەمبوونەوە ڕۆیشتوە، چونکە لەو کاتەوە تورکیاو ئێران دەستیانکردووە بە قۆرخکردنی سەرچاوە هایدرۆلۆجییەکان بۆ خۆیان‌ و ئێراقیان لێ‌ بێبەش کردووە. بەو هۆیەوە ڕووبەرە سەوزەکان کەمیانکردووەو زەوییە بیابانییەکان فراوان بوون و گەردەلولی خۆڵبارین (SDS) لە سەرانسەری وڵاتدا زیادیانکردووە و بەرەو (220) ڕۆژ لە ساڵێکدا درێژ دەبێتەوە. بە جۆرێک تێکڕای خۆڵبارین بەنزیکەی (80 ملم/م2/مانگانە) دەخەمڵێنرێت، لەکاتێکدا تێکڕای باران بارین زۆر لە خۆڵبارینەکە کەمترە.
لە ماوەی دە ساڵی داهاتوودا، ڕوانگە ژینگەییە نێودەوڵەتییەکان پێشبینی دەکەن شەپۆلەکانی خۆڵ و لم بارین (SDS) بگاتە (300) گەردەلوول و زۆرینەی ئێراق بگرێتەوە. ئەم چالاکبوونی خۆڵبارینە وێرانکەرە لەباریدایە کۆتایی بە ژیانی کشتوکاڵی و گردبوونەوەکانی دانیشتووان بهێنێت.
لەلایەکی دیکەوە بەپێی داتاکانی ئاژانسی نێودەوڵەتی وزە (IEA) ئێراق بەرپرسە لە دەرپەڕاندنی نزیکەی (8%) ی دەرهاویشتنی جیهانی گازی میسان کە دەرئەنجامی وەبەرهێنانە لە نەوت و غازدا. گازی میسان پیسکەرێکی ژینگەیی زۆر کارایە و بەرپرسە لە گلدانەوەی (25%) قەتیسبوونی گەرمای جیهان، بەبڕی (83) جار زیاتر لە هەر پیسکەرێکی گەرمکەرەوەی دیکە گەرما گلدەداتەوە. هەروەها کۆمپانیای (Kayrros) کە بارەگاکەی لە پاریسە و داتاکانی مانگە دەستکردەکان بۆ ئاژانسی گەردونی ئەوروپا بۆ بەدواداچونی دەرهاویشتەکان شیدەکاتەوە، ئاشکرای کرد کێڵگەیەک لە ڕۆژاوای بەسرە بە تێکڕای (73) تۆن لە کاتژمێرێکدا میسان دەردەدات.
لەبەرانبەر ئەو ئامارە مەترسیدارادانەدا، وەزارەتی ژینگە جەخت دەکاتەوە کە ئێراق کەوتۆتە ناوجەرگەی گۆڕانکارییە توندەکانی دیاردەی گۆڕانی کەشوهەواوە، ئەو گۆڕانکارییانەش لە ماوەی دوو دەیەی داهاتوودا دەبنە هۆی داڕوخانی ژینگەی ئێراق. هۆکارەکانیشی زیادبوونی بێ‌ ئەندازەی پلەکانی گەرما، کەمبوونەوەی باران بارین، کەمبوونەوەی ئاوی سەرزەوی و ژێرزەوی، وشکەساڵی، توندبوونی ئاستی گەردەلولە خۆڵاوییەکان، بە بیابان بوون، ڕاماڵرانی خاک، نەمانی هەمەچەشنی ژینگەییە، بەو هۆیەوە ئێراق بەرەو ئەوە دەچێت شیاوی ژیان کردن نەبێت.
“=KTML_Bold=مەترسی لەناوچونی کشتوکاڵی ئێراق”=KTML_End=
ئێراق زیاتر لە (63%) سەرچاوە ئاوییەکانی لە کشتوکاڵدا بەکاردەبات، بەبێ‌ ئەوەی پێداویستییە ناوخۆییەکانی لە بەروبوومەکان دابین بکات، بەزۆری پشت بە هاوردەی دەرەکی دەبەستێت. ئەمەش مانای وایە بەهای بەفیڕۆدانی ئاو بەرانبەر بە زیادبوونی بەرهەم نییە.
سەرۆکی لیژنەی کشتوکاڵ و ئاودێری لە پەڕڵەمانی ئێراق سەلام شەممەری جەخت لەوە دەکاتەوە “تەکنەلۆژیای کشتوکاڵی لە ئێراقدا سەرەتاییە، چونکە وەزارەتەکانی کشتوکاڵ‌ و سەرچاوەکانی ئاو لەپێناو کەمکردنەوەی بەفیڕۆدانی ئاو، تەکنەلۆژیا هاوچەرخەکانی ئاودێری بەکارناهێنن، بۆیە لەگەڵ زیادبوونی بەروبوومی کشتوکاڵیدا بەفیڕۆدانێکی گەورەی ئاومان هەیە. لە دەوڵەتە کشتوکاڵییە پێشکەوتووەکاندا بەرهەمی یەک دۆنم دەگاتە (2.5) ملیۆن تۆن، لەکاتێکدا لە ئێراق تەنیا (350) کیلۆیە.
ئێراق ڕووبەرە کشتوکاڵییەکانی لەسەر بنەمای (دۆنم) دەپێوپێت، ئەوەش ئامرازێکی پێوانەکاری عوسمانییەکانە. یەک دۆنم لە ئێراق یەکسانە بە (2500) مەتری چوارگۆشە، واتە گەورەترە لە تێکڕای سووریا و لوبنان و فەڵەستین و ئوردن، چونکە لەوێ‌ دۆنمێک هەزار مەتری چوارگۆشەیە.
بەگوێرەی داتاکانی بانکی نێودەوڵەتی، لە ئێراق کشتوکاڵ نزیکەی (4%) کۆبەرهەمی ناوخۆیی (GDP) پێکدەهێنێت، بە ڕێژەی (20%) لە بازاڕی کاردا بەشدارە‌ و زۆرینەی لە گوندەکاندایە. بەهۆی کارتێکەری کەشوهەوا و کەمبوونەوەی ئاوو توندبوونەوەی ناکۆکییە چەکدارییەکانەوە، لە ساڵی (2014) ەوە بە ڕێژەی (40%) بەرهەمی کشتوکاڵی کەمیکردووە. خەمڵاندنەکان ئاماژە بەوە دەکەن پێش ئەو ساڵە، سێ بەشی جوتیارانی ئێراق لە توانایاندا بووە بگەنە سەرچاوەکانی ئاودێری، بەڵام دوای سێ‌ ساڵ (2017 – 2018) ڕێژەکە دابەزیوە بۆ تەنیا (20%) . بەپێی خەمڵاندنەکانی حکومەتیش ئەو دۆخە بووەتە هۆی لەدەستدانی (75%) سامانی ئاژەڵی وەکوو مەڕ و بزن‌ و گامێش.
سەرباری بەفیڕۆچوونی کشتوکاڵ، ئێراق ساڵانە لە دەرەنجامی بەهەڵم بووندا بەهۆی بەرزبوونەوەی پلەکانی گەرماوە نزیکەی (14.7%) ئاوی گلدراوەی لەدەستدەدات، ئەمەش ڕێژەیەکی بەرزە بە بەروارود بە تێکڕای بەکاربردنەکانی دیکە. دەریاچەی سەرسار کە گەورەترین کۆگای ئاوی سرووشتییە لە ئێراقدا بەهۆی بە هەڵم بوونەوە زیاتر لە (50%) ئاوە گلدراوەکەی بەفیڕۆ دەڕوات. هەرچی ناوچەی هۆڕەکانە کە گەورەترین تەختایی ئاوی سرووشتی و زەوی شێداری کەلەپورییە لە ڕۆژهەڵاتی ناڤین، بەهەڵمبوون ڕۆژانە نزیکەی (75) مەتری چوارگۆشە لە چرکەیەکدا ئاوەکەی بەفیڕۆدەدات. بەگوێرەی کارگێڕی خۆجێیەتی شارۆچکەی سوق شیوخ (باشووری ناسرییە) تەنیا لە هاوینی (2017) دا لە دەرەنجامی بەهەڵمبوون‌ و بەرزبوونەوەی پلەکانی گەرما، بەفیڕۆچوونەکەی بە (4.5) ملیار مەتری چوارگۆشە خەمڵێنراوە.
بەگوێرەی ڕاپۆرتێکی تۆقێنەری (IPCC) ، پێشبینی دەکریت بەرزبوونەوەی پلەکانی گەرما لە ئێراقدا لە ماوەی ساڵانی داهاتوودا بە تێکڕای دوو پلەی سەدی بێت، واتە بەرزتر لە تێکڕای بەرزبوونەوەی پلەی گەرمای گۆی زەوی کە بە (1.5) پلە خەمڵێنراوە.
زۆرجار لە هاویناندا پلەکانی گەرما لە ئێراقدا (53) پلەی سەدی تێدەپەڕێنن، بەتایبەتی لە ناوچەکانی باشووردا کە بەرهەمهێنەری نەوتن، ئەوەش دەبێتە هۆی لەناوبردنی داچێنراوەکان‌ و گامێش و کوشتنی هەمەجۆری ئیکۆلۆژی لە ئاوەکانی هۆڕەکاندا. هەروەها بەهۆی ژەهراویبوونی ئاوی خواردنەوە لە هاوینی (2018) دا نزیکەی (140) هەزار هاووڵاتی لە شاری بەسرە ژەهراوی بوون. جگەلەوەی ئەو گەرما بەتینە ساڵانە دەبێتە هۆی زیادبوونی ڕووداوەکانی ئاگرکەوتنەوە، بە جۆرێک بەپێی تۆماری فەرمی لە ماوەی دە مانگی ساڵی (2021) دا نزیکەی (26) هەزار ڕووداوی ئاگرکەوتنەوە تۆمارکراوە.
=KTML_Bold=“کەمبوونەوەی ئاوو بەرزبوونەوەی هەژاری”=KTML_End=
زۆرینەی دانیشتووانی پارێزگای موسەننا پشت بە کشتوکاڵ دەبەستن، بەڵام لەئێستادا دوچاری قەیرانێکی سەختی کەم ئاوی بۆنەتەوە، بەو هۆیەوە ڕێژەی هەژاری ڕوو لە هەڵکشانەو کۆمەڵێک لە لادێ نشینەکان دەستیانکردووە بە جێهێشتنی ناوچەکە. پارێزگاری موسەننا ئەحمەد مەنفی دەڵێت”ماوەی دە ساڵە گرفتاری وشکەساڵی و کەم بارانی بووین، بۆیە جوتیارەکانمان بێکار بوون، لەبەرئەوەی دەوڵەت لە دابینکردنی ئاوی پێویست سەرکەوتوو نەبووە، بۆیە ڕێژەی هەژاری و نەخوێندەواری هەڵکشاوە و ڕێژەی هەژاری گەیشتۆتە (52%) ئەوەش بەرزترین ڕێژەی نێو پارێزگاکانی ئێراقە”. بەڵام نووسینگەی وەزارەتی پلاندانان لە موسەننا ئاماژە بەوە دەکات ڕێژەی بێکاری گوندنیشینان گەیشتۆتە (75%) ، لەکاتێکدا لە شاردا گەیشتۆتە (23%) . لەگەڵ بەرزبوونەوەی تێکڕای قەبارەی یەک خێزان لە پارێزگاکەدا کە دەگاتە هەشت کەس.
پارێزگای میسان لەڕوی وشکەساڵی و کۆچی بەکۆمەڵ بە زیانمەندترین ناوچە دادەنرێت، بەرزترین ڕێژەی وشکەساڵی لە گوندەکانی تۆمارکراوە. بەگوێرەی پۆلێنبەندییەکانی (DTM) لە میسان (58) ناوچەی زیانلێکەوتوو کۆچکردنی تێدا تۆمارکراوە. دانیشتووانی ئەو پارێزگایە تێکەڵەیەکن لە جوتیارانی نیشتەجێ‌ لەسەر زەوییە کشتوکاڵییەکان، ڕاوچیانی ماسی، بەخێوکەرانی گامێش کە لە هۆڕەکاندا دەژین، هەموویان سکاڵا دەکەن لە دابەزینی ئاستی ئەو ئاوەی پێیان دەگات، سەرباری پیسیەکەی.
لەلایەن خۆیەوە ڕێکخراوی کۆچی نێودەوڵەتی (IOM) کە چاودێری و بەدواداچون بۆ زۆربوونی کۆچی ناوخۆیی لە ئێراقدا دەکات، دەستیکردووە بە بڵاوکردنەوەی ڕاپۆرت‌ و زانیاری لەبارەی کۆچەوە کە بەرمەبنای گۆڕانکارییەکانی کەشوهەواو کەمبوونەوەی ئاوە بەتایبەتی لە ناوچەکانی ناوەڕاست‌ و باشووری ئێراقدا. ئەو ڕێکخراوە جەخت لەوە دەکاتەوە تەنیا لە ساڵی (2019) دا بەهۆی کەمبوونەوەی ئاوو بەرزبوونەوەی ئاستی خوێ ‌ و بڵاوبوونەوەی نەخۆشییە گوازراوەکان لە ڕێگەی ئاوەوە لە (145) ناوچەدا (21هەزار و314) کەس لە نۆ پارێزگای ناوەڕاست و باشووری ئێراقەوە ئاوارە بوون.
=KTML_Bold=“گەمارۆی ئاویی ئێران”=KTML_End=
لەئێستادا ئێران ژینگەی لادێی ناوچەی ڕۆژاوای وڵاتەکەی خاپورکردووە کە زۆرینەی دانیشتووانەکەی عەرەبی ئۆپۆزسیۆنن‌ و هاوسنوورن لەگەڵ ئێراقدا، ئەوەش لە ڕێگەی وشککردنی ڕووبارو چەمەکان لەپێناو کەمکردنەوەی ئەو ئاوەی دەڕژێتە ئێراقەوە، بە پاساوی ئەوەی گرفتاری شەپۆلی توندی وشکەساڵی ناوخۆیی هاتووە و بانگەشەی گواستنەوەی ئاوەکە بۆ شارەکانی دیکەی ئێران دەکات، لەسەر ئەم بنەمایەش دانووستان لەگەڵ بەغدا ڕەتدەکاتەوە.
وەزیری سەرچاوە ئاوییەکان مەهدی ڕەشید حەمدانی لەوبارەیەوە دەڵێت”بۆ دووبارە کردنەوەی ڕێڕەوە ئاوییەکان بەرەو ئێراق، لەسەر بنەمای دابەشکردنی زیانەکان، چەندان جار داوای هاوکاریمان لە ئێران کردووە، بەڵام بەداخەوە ئێرانییەکان وەڵامیان نەداوەتەوە.هەروەها داوای ڕێکخستنی ڕێکەوتنێکی هونەری ئاویمان کردووە بەدەر لەو ڕێککەوتنە سیاسیەی لە ساڵی (1975) لەنێوان هەردوو وڵاتدا واژوکراوە، بەڵام وەڵامی ئەوەشیان نەداوەتەوە. بۆیە وەزارەت بڕیاری بە نێودەوڵەتیکردنی کێشەی ئاوی لەگەڵ ئێران‌ و بەرزکردنەوەی بۆ کۆمەڵگەی نێودەوڵەتی و دادگا نێودەوڵەتییەکان داوە”.
=KTML_Bold=تێبینی:=KTML_End= ئەم ڕاپۆرتە پوختەیەکە لە ڕاپۆرتێکی فراوانی ڕۆژنامەنووس سەفا خەڵەف لە ڕۆژنامەی (العالم الجدید) [1]