ناونیشانی بابەت: بەعەرەبکردنی خانەقین و هەڕەشەیەکی نەبڕاوە
ئامادەکردن: #بارام سوبحی#

لە سنووری شارۆچکەی خانەقین (238) گوند ڕاگوێزراوە، ژمارەی دانیشتووانی ئەو گوندانە (53479) کەسە. هەروەها (38439) دۆنم زەوی لە خانەقین بەعەرەبکردن کراوە. نووسەرێک دەڵێت: ئەگەر حکومەتی هەرێمی کوردستان چارەسەری بەپەلە بۆ ئەم ناوچەیە نەدۆزێتەوە، پەلە نەکرێت لە جێبەجێکردنی قۆناغەکانی ماددەی (140) دەستوور، ئەوا ڕۆژ لە دوای ڕۆژ ڕێژەی کوردی ئەو ناوچەیە کەمتر دەبێتەوە و مۆرکی کوردێتی ناوچەکە بەرەو نەمان دەچێت و دەبێتە ناوچەیەکی ناکوردستانی وەکوو شاری موسڵ.
پەڕتووکی (دەربارەی ڕاگواستن و بەعەرەبکردن لە ناوچەی خانەقین) ، لە نووسینی (رەحیم حەمید عەبدولکەریم) ، کۆمەڵەی ڕووناکبیری و کۆمەڵایەتی کەرکووک لە ساڵی (2014) لەدوو توێی (170) لاپەڕەدا چاپ و بڵاوی کردۆتەوە. پەڕتووکەکە لە چوار بەش پێکهاتووە. بەشی یەکەم کوورتەیەک دەربارەی مێژوی ڕاگواستن و بەعەرەبکردن لە کوردستان، بەشی دوەم ڕاگواستن و بەعەرەبکردن لە ناوچەی خانەقین، بەشی سێیەم: ڕاگواستن و بەعەرەبکردن لە شارەدێکانی جەلەولا و سەعدییە، بەشی چوارەم ڕاسپاردە و پێشنیارەکان.
لەبارەی ئامانج لە نووسینی ئەم لێکۆڵینەوەیە، نووسەر دەڵێت: ئەوەی زۆرتر مەبەستم بووە لەم لێکۆڵینەوەیەدا بیخەمەڕوو، ئەوەیە بە بەڵگە و دیکۆمێنتەوە بەعەرەبکردن و ڕاگواستن لەم سنوورە بسەلمێنم، چونکە هێشتا چارەنووسی ئەم ناوچەیە یەکلایی نەبۆتەوە و هێشتا سەر بە حکومەتی ئێراقە.
=KTML_Bold=مێژوی بەعەرەبکردن‌ و ڕاگواستن:=KTML_End=
لەبارەی مێژوی ڕاگواستن و بەعەرەبکردن، نووسەر دەڵێت: پڕۆسەی ڕاگواستن و بەعەرەبکردن هەر لە سەرەتای درووستبوونی دەوڵەتی ئێراقەوە تاوەکوو ئەمڕۆ بوونی هەیە، بەڵام بە شێوەی جۆراوجۆر. بە جۆرێک بەگوێرەی ڕاپۆرتە فەرمییەکانی حکومەتی ئێراق تەنیا لە ماوەی دوو مانگی هاوینی (1978) دا (28) هەزار خێزان (نزیکەی 200 هەزار کەس) لە ناوچە سنوورییەکانەوە ڕاگوێزران. تاوەکووساڵی (1979) ژمارەی ڕاگوێزراوان لە هەرێمی کوردستان گەیشتۆتە (700) هەزار کەس، ئەو ڕاگواستن و پەلاماردانەش (1222) گوندی لە پارێزگاکانی دیالە و سلێمانی و هەولێرو کەرکووک‌ و دهۆک‌ و موسڵ گرتەوە. لە ماوەی ساڵانی (1987 و 1988) دا پێنج هەزار گوند ڕاگوێزران.
=KTML_Bold=راگواستن و بەعەرەبکردن لە خانەقین:=KTML_End=
ناوچەی خانەقین هەر لە دێرزەمانەوە زێدی هۆزە کوردییەکان بووە، زۆر بەدەگمەن و بەشێوەیەکی تاک و تەرا خێزانی عەرەب وەکوو ڕەوەند بەدوای لەوەڕدا دەهاتنە ناوچەکە. لە ساڵی (1869) مەدحەت پاشای والی بەغدا خانەقینی کردە قەزاو خستییە سەر ویلایەتی بەغدا. بەهۆی هەڵکەوتەی جوگرافی و بوونی نەوت تیایدا، حکومەتە یەک لەدوای یەکەکانی ئێراق دەستیانکردووە بە بەعەرەبکردن و گۆڕینی دیمۆگرافیاو دابڕینی ناوچەکە و دانیشتووانی لە کوردستان. بە نموونە بە فەرمانی مەلیک فەیسەڵی یەکەم چەندین خێزانی عەرەب هێنراونەتە چەندین گوندی ناوچەی (قوڵە) لە دەوروبەری خانەقین.
لەدوای ڕوخانی پاشایەتی و درووستبوونی کۆماری ئێراق، لە کۆتایی ساڵی (1958) دا بەگوێرەی یاسای ژمارە سی، دەیان هەزار دۆنم زەوی موڵکی هاووڵاتییانی ناوچەکە دەستی بەسەرداگیرا، چەندین جوتیاری عەرەب لە گوندەکانی ناوچەی قوڵە و گوندەکانی شێربەگ و نووری ئەفەندی زەویان پێدرا.
لە ماوەی ساڵانی (1973 و 1974) دا حکومەتی ئێراق دانیشتووانی گوندەکانی (قامیشەلان، سەیدبەرزو، ئەحمەدخان، کوێخا حەبیب، نامدار، عەلی مورادبەگ، یوسف بەگ، دەربنجف، تۆڵەفرۆش) ڕاگواست کە کۆی دانیشتووانی هەموویان نزیکەی هەزار خێزان دەبوون.
لە چوارچێوەی بە فەرمیکردن و ڕووپۆشکردنی یاسایی پڕۆسەکانی ڕاگواستن‌ و بەعەرەبکردن، حکومەتی ئێراق لە ماوەی ساڵانی (1980 – 2003) دەیان یاساو بڕیارو ڕێنمایی دەرکرد، بەگوێرەی ئەو بڕیارانە هەموو موڵک و زەوی و عەقاری کوردانی ناوچەکە دەستی بەسەرداگیرا و کران بە موڵکی دەوڵەت، لە تۆمارە فەرمییەکاندا وەکوو گرێبەست کراوە بە ناوی هەزاران عەرەبی هاوردەی (31) عەشیرەتی عەرەبی ناوەڕاست و خواروی ئێراق. بەنموونە لەلایەن (500) خێزانی هۆزی (کەرەوی) یەوە (24) گوند داگیرکرا، هەر خێزانێک سی دۆنم زەوی بەراوو چل دۆنمی زەوی پشتاویان بەناوەوە کرا. هەروەها بۆ (120) خێزانی عەشیرەتی (نەدا) هەر خێزانێک (15) دۆنم بەراوو نەوەد دۆنم پشتاویان پێدرا.
کۆی گشتی (1303) گرێبەست کراوە و کۆی ئەو زەوییە کشتوکاڵیانەی کە بۆ عەرەبی هاوردە گرێبەستیان لەسەر کراوە دەگاتە (38439) دۆنم کە (26075) دۆنمی بەراوە و دەکاتە (69.5%) ڕوبەرە گشتییەکە و (11734) دۆنمی پشتاو (دەیمە) و دەکاتە (30.5%) ڕوووبەرە گشتییەکە.
بەگوێرەی سەرژمێرییە فەرمییەکانی ئێراق لە پارێزگای دیالە لە ماوەی (1947 – 1997) ڕێژەی کورد (26%) دانیشتووان بۆ (11%) کەمیکردووە. لەناو حەوزەی شارۆچکەی خانەقین-یش لە (81%) بۆ (27%) کەمبۆتەوە.
=KTML_Bold=راگواستن‌ و بەعەرەبکردن لە شارەدێی قۆرەتوو=KTML_End=
قۆرەتوو یەکێکە لە شارەدێکانی شارۆچکەی خانەقین، ڕووبەرەکەی (927 کم2) یە، لە سەردەمی دەوڵەتی عوسمانیدا درووستکراوە. بەپێی سەرژمێری ساڵی (1972) ژمارەی دانیشتووانی کوردی (99.5%) بووە. سێ‌ ساڵ دواتر حکومەتی ئێراق هەموو گوندەکانی شارەدێکە کە حەفتا گوند بوون ڕاگواست، لە شوێنی ئەواندا هۆزی عەرەبی نیشتەجێکرد. بەگوێرەی سەرژمێری ساڵی (1977) ڕێژەی کورد بۆ (5.1%) دابەزی و ڕێژەی عەرەب بۆ (94.8%) بەرزبویەوە. لە ڕاپەڕینی (1991) قۆرەتوو ڕزگارکراو کەوتە ژێر دەسەڵاتی حکومەتی هەرێمەوە و جوتیاران گەڕانەوە سەر ماڵ و زەوی خۆیان. بەڵام تا ئێستا چواردە گوندی چۆڵن.
لە ساڵی (1974) پێش پڕۆسەی ڕاگواستن و بەعەرەبکردن (4136) خێزان لەو حەفتا گوندەدا ژیاون، بەڵام لە سەرەتای ساڵی (2014) دا ژمارەی دانیشتووانی ئەو گوندانە نزیکەی (808) خێزان بوون.
=KTML_Bold=راگواستن و بەعەرەبکردن لە شارەدێی مەیدان=KTML_End=
مەیدان دەکەوێتە باکووری ڕۆژهەڵاتی خانەقینەوە، هاوسنوورە لەگەڵ وڵاتی ئێران. ڕوبەرەکەی (598 کم2) یە، لە سەرژمێری ساڵی (1957) دا (44) گوند بووە و لە سەرژمێری (1965) دا بووەتە (45) گوند. لە (1975) هەر چل و پێنج گوندەکەی بەرەو دەربەندیخان و زەڕایەن و هەڵەبجەی تازە ڕاگوێزراون. بە و هۆیەوە لە سەرژمێری (1977) دا ڕێژەی کورد بۆ (1%) کەم بۆتەوە و عەرەب بۆ (98.2%) بەرزبۆتەوە. لەدوای ڕاپەڕینەوە ناوچەکە بۆ خاوەنە ڕەسەنەکانی گەڕاوەتەوە. تا ئێستا حەوت گوندی چۆڵە. پێش پڕۆسەی ڕاگواستن و بەعەرەبکردنی (1974) لە سنووری شارەدێکە (2927) خێزان ژیاون. بەپێی ڕووماڵی مەیدانی نووسەر لە ساڵی (2014) تەنیا (1011) خێزان لە سنووری شارەدێکە دەژین.
=KTML_Bold=راگواستن‌ و بەعەرەبکردن لە شارەدێی جەلەولا=KTML_End=
جەلەولا لە (1958) کراوەتە شارەدێ. لە (1962) لە کەرکووک دابڕێنراوە و خراوەتە سەر شارۆچکەی خانەقین. لە (1963) پڕۆسەی بەعەرەبکردن بە ڕێکخراوی دەستی پێکردووە. لە (1965) دا ژمارەی دانیشتووانی (12599) کەس بووە، زۆرینەی کورد بوە و تەنیا سەد خێزانی عەرەب و تورکمانی تێدابووە. بەهۆی بەعەرەبکردنەوە لە (1970) ڕێژەی کورد بۆ (42%) دابەزیوە، عەرەب بووەتە چل سەدو تورکمانیش هەژدە لە سەد بووە. لە (1970) دەست بەسەر زەوی و زاری خاوەن موڵکەکانی ناوچەکەدا گیرا.
لە (1975) دا نزیکەی (1193) خێزانی کورد لە جەلەولا ڕاگوێزران. لە سەرژمێری (1977) دا ڕێژەی کورد بووە (19.8%) ، عەرەب (76.99%) و تورکمان (2.47%) . بەم شێوەیە زۆرینەی دانیشتووان بووە عەرەب. لەدوای ڕوخانی ڕژێمی بەعس لە ساڵی (2003) ، بەگوێرەی ئامارەکانی بەڕێوەبەرایەتی شارەدێکە، ژمارەی دانیشتووان گەیشتە (63602) کەس، کە (37887) عەرەب و (22328) کورد و (3387) تورکمان بوو.
لە (25/11/1975) هەموو خێزانە کوردەکان بەرەو ڕومادی و دەوروبەری ڕاگوێزران، لە شوێنی ئەوان عەرەبی هاوردەی هۆزەکانی (کەرەوی، لهێب، جبور) نیشتەجێکران و لە تۆمارە ڕەسمیەکاندا وەکوو گرێبەستی فەرمی بەناویانەوە تۆمارکراو تا ئێستا لە تۆمارەکانی پارێزگای دیالەدا بەناویانەوە ماوەتەوە.
ڕوبەری گشتی ئەو زەوییانەی کە بە گرێبەست دراوەتە عەرەبی هاوردە (5301) دۆنمە، لەو ژمارەیەش (4553) دۆنمی بەراوو (748) دۆنمی پشتاوە، واتە (85.8%) ئەو زەوییانە بەراو بوون، ئەوەش بەهای بەرزی ئابووری ئەو ناوچەیە دەسەلمێنێت. ڕێژەی (25%) گرێبەستەکان بەناوی ژنانەوە تۆمارکراوە. زۆربەی ئەو کەسانەی گرێبەستیان بۆ کراوە باوک‌ و کوڕ و کوڕەزای یەکترن.
لەدوای ڕوخانی ڕژێمی بەعس لە دەی نیسانی (2003) ، هەموو خێزانە ڕاگوێزراوەکان لە ڕومادییەوە گەڕانەوە بۆ کوردستان و گوندەکانی خۆیان، بەڵام بەهۆی دۆخی ئەمنی و کەمی خزمەتگوزارییەوە ژمارەیەکی کەمیان لە گوندەکان مانەوە و زۆرینەیان ڕویانکردە شارو شارۆچکەکانی کوردستان بەتایبەتی شارۆچکەی کەلار.
لەدوای ساڵی (2004) یشەوە بەهۆی تەقینەوە و تیرۆرکردنەوە زیاتر لە (188) شەهیدیان داوە، زیاتر لە هەزار خێزانی کوردی جەلەولاش زێدی خۆیان بەجێهێشت، لەبەرانبەردا نزیکەی پێنج هەزار خێزانی عەرەب ڕویانکردە جەلاولاو ڕێگەیان بۆ خۆشکراو خانویان بەشێوەی تەجاوز درووستکردو زیاتر لە حەوت هەزار خانوی تەجاوز درووستکراوە. تەنیا لە گەڕەکی تەجنید زیاتر لە شەش هەزار خێزانی عەشیرەتی (کروی) تێدایە و ئێستا ڕێژەی عەرەب زیاترە لە (85%) و کوردیش دەگاتە (10%) .
=KTML_Bold=راگواستن‌ و بەعەرەبکردن لە شارەدێی سەعدییە=KTML_End=
شارەدێی سەعدییە لە سەردەمی عوسمانیەکاندا ناوی (قزلڕبات) بووە. حکومەتی ئێراق وەکوو هێمایەک بۆ سەرکردەی دیاری ئیسلامی (سەعدی کوڕی وەقاس) ناوەکەی کردووەتە سەعدییە. لە سەردەمی عوسمانییەکاندا کراوەتە شارەدێ. لە ساڵی (1947) بەهۆی سیاسەتی بەعەرەبکردنەوە ڕێژەی عەرەب گەیشتە (50%) دانیشتووان. لە (1964 – 1974) حکومەتی ئێراق (334) خێزانی عەرەبی لە سەعدییە نیشتەجێکردو (53) گوندی ناوچەی (دەشتە) ی ڕاگواست. ئەم پڕۆسەی ڕاگواستنە تا (2003) بەردەوام بوو. لە (1990 – 2003) کۆی ڕوبەری ئەو زەوییانەی حکومەت بە گرێبەست بەخشی بە عەرەبەکان گەیشتۆتە (11691) دۆنم زەوی. لە (2003 – 2013) زیاتر لە (800) هاووڵاتی کورد بەهۆی تەقینەوە و تیرۆرکردنەوە شەهید کراون. هەروەها (1300) خێزان زێدی خۆیان بەجێهێشتوە.
=KTML_Bold=پوختە و چارەسەر:=KTML_End=
لە کۆتایی باسەکەیدا، نووسەر دەڵێت: بە ئامارێکی پوخت ژمارەی ئەو گوندانەی لە سنووری خانەقین ڕاگوێزراون دەگاتە (238) گوند، ژمارەی دانیشتووانەکەی گەیشتۆتە (53479) کەس… ئەگەر حکومەتی هەرێمی کوردستان چارەسەری بەپەلە بۆ ئەم ناوچەیە نەدۆزێتەوە، پەلە نەکرێت لە جێبەجێکردنی قۆناغەکانی ماددەی (140) دەستوور، ئەوا ڕۆژ لە دوای ڕۆژ ڕێژەی کوردی ئەو ناوچەیە کەمتر دەبێتەوە و مۆرکی کوردێتی ناوچەکە بەرەو نەمان دەچێت و دەبێتە ناوچەیەکی ناکوردستانی وەکوو شاری موسڵ، کە ئەمڕۆ بەهیچ شێوەیەک باس لە کوردستانییەتی ناکرێت، بەتایبەتی هەردوو شارەدێی جەلاولاو سەعدییە. [1]