ناونیشانی بابەت: ڕاستکردنەوەی هەندێک هەڵەی زمانی کوردی
ئامادەکردن: #فاتیح عەبدوڵڵا شوانی#

ڕۆژی جیھانیی زمانی دایک دەکەوێتە 21ی شوباتی ھەموو ساڵێک. ئامانج لەم ڕۆژە بەرزکردنەوەی ئاستی ھۆشیارییە بەرانبەر فرەزمانی و فرەفەرهەنگی لە جیھاندا. ئەم ڕۆژە یەکەم جار لە 17ی نۆڤەمبەری ساڵی 1999 لەلایەن ڕێکخراوی یونێسکۆوە ڕاگەیەنرا.
ساڵی 2008یش ئەنجوومەنی گشتیی نەتەوەیە کگرتووەکان پشتیووانیی خۆی بۆ چالاکییەکانی ئەو ڕۆژە پیشان دا و ساڵی2008یشی کردە ساڵی نێودەوڵەتیی زمانەکان. ڕۆژی جیھانیی زمانی دایک لە ڕۆژی بزاڤی زمانی ساڵی 1952ی بەنگلادیش (ڕۆژھەڵاتی ئەوسای پاکستان بەر لە سەربەخۆیی) ەوە سەرچاوەی گرتووە. ساڵی 1952 ژمارەیەک قوتابیی زانکۆی (داکا) کە دژی سیاسەتی زمانیی دەوڵەتی پاکستان ناڕەزایییان دەردەبڕی، بەدەستی ھێزەکانیپۆلیس و سوپای پاکستان کوژران.
لە ئەمڕۆی پێشکەوتوودا، لە سەردەمی بوونی هەزاران فەرهەنگی زمانی کوردی پاک و پەتیدا، لەگەڵ بوونی سەدان پەڕەو پێگەی ڕاستەوخۆو دۆزینەوەی سەرچاوەو وشەسازی و مانازانی وشەزانی و هەزاران وشەی شێوەزارەکان، لە کوردستاندا کۆمەڵێک یان هەندێک مامۆستا، نووسەر، وێژەدۆست، بێژەن، هۆزانڤان، هونەرمەند، ڕۆژنامەنووس، ڕاگەیاندنکار، وتەبیژو ڕۆشنبیرو بریکار، لەباتی پاراستنی زمانی شیرینی کوردی پەنا دەبەنە بەر بەکارهێنانی وشەگەلی چاوزەقی بیانی، بەتایبەتی عەرەبی و ئینگلیزی!
ئەگەر بەوردی گوێ لە ئاخافتن و لێدوان، چاوپێکەوتن، گۆرانی، هۆنراوە، کۆڕو بڵاوکراوە دەنگی و ڕەنگیەکانیان بگری، بەزەییت بە زمانی کوردیدا دێتەوە. لەوەش نەنگیتر، ئەگەر سەیری دەق ، نووسین، چاپ، بڵاوکراوەکان بکەین، ئەوە هەر بەڕوونی زمانی کوردی لە هەڵدێرو کەوتن و خنکاندندا دەبینیتەوە.
ئێستاش لای هەندێک لەو کەس و لایەنانەی سەرەوە باس کران، زمانی کوردی لە سەدەی نۆزدەو سەرەتای بیستدایە، یان بەناوی بەجیهانیبوونەوە بەتەواوەتی هەوڵی شیواندنی زمانی کوردی دراوە. هەروەها ناوی بازاڕو شوێنی کارکرن و خواردنگاو میوانخانەو شوێنە گەشتیارییەکان بەتەواوەتی لەناوی کوردی چۆڕاونەتەوە بەڕێژەیەکی کەم ناوی کوردی شیرین و پەتی ئەبینرێت. لێرەشدا وەزارەتی ڕۆشنبیری و بەشی مۆڵەتدانی کارکردن کەمتەرخەمن و پێویست دەکات مۆڵەت بەو کەس و شوێنانە نەدرێت کە ناوی بیانی بەکاردەهێنن. بۆیە تکایە وەک نابنە هۆکاری پێشکەوتن و پەرەپێدان و پاڵپشتی زمانی کوردی شیرین، مەیخنکێنن، مەیشێوێنن، بەناوی کرانەوە بەڕووی جیهاندا.
زمانی کوردییەکێکە لە دەوڵەمەندترین زمانەکانی جیهان، ئەگەر مەبەستمان بێت بەڕاستی بەکاری بهێنین، پێویستمان بە یەک وشەی بیانی، بێگانە نابێت لە هەموو جۆرەکانی کاروباری ژیاندا.
زمانی کوردییەکێکە لە زمانە ڕەسەن و گرنگەکانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و جیهان، لقێکی گەورەیە لە خێزانی زمانە هیندۆئەوروپیەکان، زۆرینەی نەتەوەی کورد پێی ئەدوێن، بەڵام هیشتا زمانی وێژەیی فەرمییەکگرتوومان نییە. بەڵکوو شێوەزاری فەڕمیمان هەیە، هەزاران هەزار پەڕتووکی پێ چاپکراوە، وەک کوردی ناوەند کە شێوە زارێکی فەڕمیە بە ئەلفوبێی کوردی دەنووسن. هەروەها کوردی باکووری بە ئەلفوبێێ لاتینی دەنووسن.
بەشێوەیەکی گشتی زمانی کوردی وەک زمانیکی گرنگ لە چوار شێوە زاری سەرەکی یان شێوە زاری فەرمیپێکهاتووە:یەکەم/ شێوەزاری باکوور.دووەم / ناوەند، ناوەڕاست.سێیەم/ باشوور.چوارەم/ گۆرانی/زازایی.
لێرەدا هەوڵ ئەدەین بۆ ڕاستکردەنەوەی هەندێ هەڵە لە شێوازی بەکارهێنانی هەندێک (ناو- وشە- زاراوە) کە ڕۆژانە بەکاریان دێنین لە زمانی کوردیدا:
– ئایە بەکارهێنانی وشە/ناوی (کوردەکان) ڕاستە؟ یان تەنیا (کورد ) بەکار بهێنین؟
زۆر بەداخەوە هەندێک کەسایەتی کورد لە پەرتووک و ڕۆژنامە و گۆڤارو ماڵپەڕو (سایت، فەیسبووک، تیڤی) و لێدوانەکانیاندا وشەی (کوردەکان) زۆر بەکاردەهێنن، ئەوەش هەڵەیەکی گەورەیە و پێویستە ڕاست بکرێتەوە.
لە ڕاستیدا کورد یەک کوردە، ئەوە بێگانەکان ئەو ناوە بەکاردینن و دەڵێن کوردەکان، بەتایبەت عەرەب و ئینگلیز. یان زۆرجار بەناو نووسەر و ڕۆشنبیری کورد لە کەناڵە عەرەبییەکانەو دەڵێن (الاکراد) ! بەراستی نەزانییە بۆ نووسەر و هەندێ خەڵکی بەناو پێشەنگ ئەو وشانە بەکاردەهێنن و چەندین جاریش دووبارەی دەکەنەوە کە هەڵەیەکی یەکجار گەورەیە.
هەروەها لەوەش وێرانتر دەڵێن (کوردی کۆن و کوردی نوێ و کوردی ناوەڕاست و کوردی هاوچەرخ) !بەکارهینانی ئەمانە هەڵەی گەورەن، دەبێ ئاوەڵناوەکان وەک (کۆن، ناوەڕاست، نوێ، هاوچەرخ) بخرێتە پێش ناوەکەوە کە کوردە. وەک مێژووی کۆنی کورد، ، یان مێژووی دێرینی کوردستان، یان مێژوی کورد/کوردستان لە سەدەکانی ناوەڕاستدا، یان مێژوی نوێی کورد، هاوچەرخی کورد. لێرەشدا یەک کورد هەیە نەک کوردی کۆن و تازە.
من لە بەرگی یەکەمی پەڕتووکی (مێژووی دێرینی کوردستان) دا ئەو بابەتەم بەکوورتی ئاماژە پێداوە، لێرەدا دووبارە بایەخی پێ دەدەینەوەو بەکوورتی باسی دەکەین، بۆ نموونە بۆ مێژووی کوردستان: چاخە مێژووییەکاندەکرێن بە چوار بەشی سەرەکیەوە، وەک:
1/ مێژووی دێرینی کوردستان (3000پ.ز-650زاینی) : لە دەرکەوتنی نووسینەوە تا ڕووخانی دەوڵەتی ساسانی و هاتنی ئیسلام دەگرێتەوە، هەر لەم ماوەیەدا چاخەکانی پێش مێژووش لە ناوەندکانی خوێندندا دەخوێنرێت، لەبەر گرنگی بابەتەکە، سەرەڕای زانستی شوێنەوارناسی کە بایەخی تەواوەتی پێدراوە لە کوردستاندا. بەداخەوە لە زۆر شوێن و زانکۆکانی کوردستان دەڵین (مێژووی کوردی کۆن) ئەمەش هەڵەیەکی زانستی گەورەیە کە هەندێک کەس بەناو مامۆستا و زانا بەکاری دێنن. لە ڕاستیدا ئەوە تەنیا شوێنکەوتەی عەرەب و وەرگێڕانی عەرەبییەکەیەتی و هیچی تر، لەکاتێکدا دەبێت ئەوە بزانین کورد یەک کوردە، نەک کوردی کۆن و کوردی ناوەڕاست و کوردی نوێ و کوردی هاوچەرخ، بەڵکوو دەبێت ئاوەڵناوەکانی (کۆن و ناوەڕاست و نوێ و هاوچەرخ) ، لە پێش وشەی کورد یان کوردستان دابنێیین. وەک مێژووی دێرینی کوردستان و مێژووی سەدەکانی ناوەڕاست و نوێ و هاوچەرخی کوردستان. دەبێت مێژوو دابەش بکەین بۆ چەند قۆناغێک نەک کورد و کوردستان یان دەتوانیین بەم شێوەیەی خوارەوەش بینووسین.
2/ مێژووی کوردستان لە سەدەکانی ناوەڕاستدا (650ز-1500ز) : ( مێژووی سەدەکانی ناوەڕاست لە کوردستاندا) واتە بەهاتنی ئیسلام تا دەرکەوتنی دەوڵەتی عوسمانی و سەفەوی و داگیرکاریەکانیان لە کوردستاندا دەخایەنێت، تا (شەڕی چاڵدێران 1514ز) .
3/ مێژووی نوێی کوردستان: (1500-1914ز) : لە (شەڕی چاڵدێران 1514ز) ، لە دەرکەوتن و بەهێزبوونی دەوڵەتی عوسمانی و سەفەوی و داگیرکاریەکانیان لە کوردستاندا تا دەستپێکردنی جەنگی یەکەمی جیهانی 1914ز دەخایەنێت.
4/ مێژووی هاوچەرخی کوردستان (1914ز تا 1970ز) : لە جەنگی یەکەمی جیهانی 1914 تا 1970. بەپێی ڕێبازی فەلسەفەی مێژوویی.
– ئایا بەکارهێنانی وشەی (کوردەکان) کوردی ئێراق، کوردی ئێران، کوردی تورکیا، کوردی سووریا ڕاستە؟ یان کوردستانی ئێراق، ڕۆژهەڵاتی کوردستان، باکووری کوردستان، ڕۆژاوای کوردستان ڕاستە؟ یاخود تەنیا (ئاڕاستەکان) بەکاربهێنین، وەک باکوور، باشوور، ڕۆژهەڵات، ڕۆژاوا؟
زۆر بەداخەوە جارێکی تریش ئەوە ئەڵێین هەندێ کەسایەتی کورد لە پەڕتووک و ڕۆژنامە و گۆڤارو ماڵپەڕو (سایت، فەیسبووک، تیڤی) و لێدوانەکانیاندا وشەی (کوردەکانی) / کوردی ئێراق، کوردی ئێران، کوردی تورکیا، کوردی سووریا زۆر بەکاردەهێنن، ئەوەش دیسان هەڵەیەکی گەورەیە و پێویستە ڕاست بکرێتەوە. یان زۆر جار لە چاوپێکەوتنی میوانەکاندا خودی پێشکەشکارو میوانەکەش دەکەونە ئەو هەڵەیەوە.
لە ڕاستیدا کورد یەک نەتەوەیە، تەنیا پێی دەوترێت کورد و یەک نیشتمانی هەیە ئەوەش پێێ ئەوتریت کوردستان.
لێرەدا دەکرێت ئاڕاستەکان بەکار بهێنرێت وەک باکوور یان باکووری، باشوور، باشووری/ ڕۆژهەڵات، ڕۆژاوا، بەڵام بە شێوەی درووست وەک باشووری کوردسان، ڕۆژهەڵاتی کوردستان، ڕۆژاوای کوردستان، باکووری کوردستان.
زۆر جار دەڵێن بێژەن، نووسەر، هونەرمەندێکی بەناوبانگی کوردی باشوور، کوردستانی باکوور!
ئەوە شێوازە هەڵەکەی بەکارهێنانێتی، چونکە ئەگەر ئێمە بڵێین کوردستانی باشوور واتە ڕازین بەو دابەشکارییەی کوردستان. ڕاستتر ئەوەیە بڵێن باشووری کوردستان، باکووری کوردستان یان ڕۆژھەڵاتی کوردستان یان ڕۆژاوای کوردستان، لەبەرئەوەی ئێمە یەک خاک و نیشتمان و یەک کوردستانمان ھەیە، ئەویش کورستانی گەورەیە. هەروەها زۆرێک لە کەناڵ و واڵ و ماڵپەرە گەورەکانی خۆمان و جیهان ئەو شێوازە هەڵەیە بەکاردێنن.
لەلایەکی ترەوە دەکرێت بۆ ئەو سنوورانەی دەرەوەی کوردسانی گەورە ئەمە بەکاربهێنین، بۆ نموونە بڵێین کوردی دەرەوەی کوردستان، وەک کورد لە ئەفغانستان، پاکستان، ئەرمینیا، ئازەربایجان، جۆرجیا، لیبیا، سوودان، ئوردون، میسر، لوبنان، ئیسرائیل، یان کورد لە تاراوگە. هەروەها نموونەیەکی ترمان هەیە کە تا ماوەیەک یان تا ئەمڕۆش جێی مشتومڕە، خاک وڵاتێکی کوردییە، بەڵام تارادەیەک دابڕاو لە کوردستانی گەورە، ئەویش کوردسانی سوورە وەک ناوچەیەکی خۆسەری-ئۆتۆنۆمی لەژێر دەسەڵاتی یەکێتی سۆڤیەتی پێشودا لە ساڵی 1923 تا 1929. زمانی سەرەکی کوردی زاراوەی کرمانجی بوو. پایتەختەکەشی شاری لاچین بووە. ئەو ناوچەیە دەکەوێتە باکووری ڕۆژھەڵاتی کوردستانی گەورە. بە گوێرەی نەخشەی ئێستا دەکەوێتە نێوان ئازەربایجان و ئەرمەنستان کە تاوەکوو ئێستاش کێشەیەکی زۆری لە سەرە.
– ئایە بەکارهێنانی وشەی (کوردەکان) کوردی شەبەک، کوردی ئێزیدی، کوردی یارسانی، کوردی فەیلی، کوردی زازایی درووستە؟
زۆر جار گوێبیستی ئەوە ئەبین کوردی شەبەک، کوردی ئێزیدی، کوردی یارسانی، کوردی فەیلی، کوردی زازای…..تاد. ئەوەش هەڵەیەکی ترە بە بۆ چونی ئێمە، چونکە هەورامی، لوڕی، یەزیدی، کاکەیی، شەبەک، یارسانی، فەیلی، زازای و …تاد، بەشێکی گەورەی پێکهێنانی کوردن، ئەشێ لە ڕووی ئایین و شێوە زارو ئاخافتنی ناوچەیی و کلتورو ناوچەوە تایبەتمەندی خۆیان هەبێت، بەڵام هەرگیز جیا نین لە بەشە گەورەکەی جەستەی نەتەوەی کورد. ئەوە هێزە داگیرکەرەکانی کوردستانن ئەیانەویت بەناوی جیاوازی شێوەزارو ڕەنگ و ئایینەوە ئەوانە لە کورد دابڕن و لە ڕێژەو ژمارەی دانیشتووانی کورد کەم بکەنەوە.
ئەکرێت بوترێت ئایینە ڕەسەنەکانی تری کوردستان وەک ئایینی ئێزدی، یارسانی و کاکەیی، بەڵام ناکرێت بڵێن کوردی ئێزدی، کوردی شەبەک، کوردی یارسانی، کوردی فەیلی، کوردی زازای. لە ڕاستیدا ناکرێت لە ڕووی ئایینیشیەوە ئەو جیاوازیە بکرێت، چونکە دواجار بەشێکی سەرەکی کلتورو شارستانی کوردستان پێکدێنن.
– ئایا بەکارهێنانی زاراوە، یان وشەی کرمانجی، سۆرانی، بادینی، کەڵهوڕی، درووستە؟
لە خاڵەکانی پێشووتردا ڕوونکردنەوەمان دەربارەی هەندێ ناو خستەڕوو:لە خاڵی یەکەمدا باسمان لە ناوی ( کوردەکان) کردو وتمان بەکارهێنانی هەڵەیە. هەروەها بەکارهێنانی ئاوەڵناوەکان وەک (کۆن، ناوەڕاست، نوێ، هاوچەرخ) بخرێتە پێش ناوەکەوە کە کوردە. وەک مێژووی کۆنی کورد. یان مێژووی دێرینی کوردستان، یان مێژوی کورد/کوردستان لە سەدەکانی ناوەڕاستدا، یان مێژوی نوێی کورد، هاوچەرخی کورد. نەک کوردی کۆن و کوردی ناوەڕاست. هەروەها لە خاڵی دووەمدا باسمان لە وشەی (کوردەکان) کوردی ئێراق، کوردی ئێران، کوردی تورکیا، کوردی سووریا کرد. یان کوردستانی ئێراق، ڕۆژهەڵاتی کوردستان، باکووری کوردستان، ڕۆژاوای کوردستان کرد؟ ئەوەمان ڕوونکردەوە کە بەکارهێنانی تەنیا (ئاڕاستەکان) درووستە، وەک باکوور، باشوور، ڕۆژهەڵات، ڕۆژاوا.
هەروەها لە خاڵی سێیەمی بابەتەکەماندا، ئەوەمان باسکرد، ئایە بەکارهێنانی وشەی (کوردەکان) کوردی شەبەک، کوردی ئێزیدی، کوردی یارسانی، کوردی فەیلی، کوردی زازایی درووستە؟
لە خاڵی چوارەمدا باس لە شێوە زارەکانی زمانی کوردی دەکەین، کە زۆر جار بە هەڵە لقێکی کراوە بەناوی سەرەکی شیوەزارەکە، وەک بەکارهێنانی زاراوەی کرمانجی بۆ کوردی باکووری، سۆرانی بۆ کوردی ناوەند، بادینی بۆ کوردی باکووری بەتایبەتی لای خەڵکی ناوچەکانی کوردی ناوەند. با بزانین زمانی کوردی وردەکاری شێوە زارەکانی چین؟
زمانی کوردی: وەکوو پێشتر باس کرا یەکێکە لە زمانە ڕەسەن و گرنگەکانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و جیهان، لقێکی گەورەیە لە خێزانی زمانە هیندۆئەوروپەیەکان، زۆرینەی نەتەوەی کورد قسەی پێدەکەن، بەڵام هیشتا زمانی وێژەی فەرمییەکگرتوومان نییە. بەڵکوو شێوەزاری فەڕمیمان هەیە، هەزاران هەزار پەڕتووکی پێ چاپکراوە، وەک کوردی ناوەند کە شێوەزاریکی فەڕمیە بە ئەلفوبێی کوردی دەنووسن. هەروەها کوردی باکووری بە ئەلفوبێێ لاتینی دەنووسن.
بەشێوەیەکی گشتی زمانی کوردی لە چوار شێوەزاری سەرەکی، یان شێوەزاری فەرمیپێکهاتووە:
یەکەم/ شێوەزاری باکووری: لە باکووری کوردستان، ڕۆژاوای کوردستان، ناوچەکانی پارێزگای دهۆک، ناوچەکانی شەنگال لە باشووری کوردستان قسەی پێدەکەن. ئەمەش لە چەند لقێک درووست بووە، گرنگترینیان کرمانجی و بادینییە. لێرەدا بە هەڵە ناوی کرمانجی کراوەتە ناوی سەرەکی شێوە زارەکە بۆ هەموو لقەکانی باکوور.
لە ڕاستیدا بەکارهێنانی وشەی کرمانجی خۆی هەڵەیە. کورمانجی دەستەواژەیەکی ئەدەبی، ڕامیارییە لە سەردەمی عوسمانییەکاندا، لەلایەن میرەکانی کوردەوە بەو هۆزانەی کورد وترا کە ئامادە نەبوون ناوو نەتەوەی خۆیان بگۆڕن و بیکەن بە تورک یان تورکمان لە شوێنی خۆیان مانەوە، وشەکەش (کورمانجی) لەوەوە هاتووە (کوردێن مان جیھێ) ، واتە ئەو کوردانەی مانەوە لەجێی خۆیان.
هەروەها هەڵەیەکی تر ئەوەیە لە ناوچەکانی سنووری شێوەزاری ناوەند، بە هەڵە بە شێوەزاری باکووری لە ناوچەکانی دهۆک ئەڵێین بادینی، لە کاتێکدا بادینی خۆی لقێکە لە شێوەزاری باکووری.
دووەم/ شێوەزاری ناوەند- ناوەڕاست: ئەم شێوەزارە، شێوەزارێکی فەڕمیە لە چەند لقێک درووست بووە، وەک: (کەرکووک، سلێمانی، هەولێر، گەرمیان، ڕاپەڕین، بەشێکی زۆری ڕۆژهەڵاتی کوردستان، وەک سنە، ورمێ، کرماشان، ناوچەی موکریان…تاد) .
زۆر جارو لە زۆر شوێندا لقێکی شێوە زارێک کراوە بە ناوی سەرەکی شێوەزارەکە، لەراستیدا ئەوە هەڵەیەکی گەورەیە. بۆ نموونە بە شێوەزاری ناوەڕاست-ناوەند دەوترێت (سۆرانی) ، لە کاتێکدا سۆرانی لقێکە لە لقەکانی پێکهێنانی شیوەزاری ناوەڕاست. هەروەها بڕبڕەی پشت و هێڵی ڕاستی شێوەزاری ناوەڕاست، هێڵێکی ڕاستە کە کەرکووک، سلێمانی، سنەیە، پاشان بە لای چەپ و ڕاستدا گەرمیان و سۆران و هەولێر دێت.
ئەم شێوەزارەی ناوەڕاست هەزاران هەزار پەڕتووک، گۆڤار، ڕۆژنامەو بڵاوکراوەی پێ نووسراوەتەوە. لەکاتێکدا هۆزانڤان و ئەدیبەکانی سەردەمی بابان وەک: نالی، سالم، کوردی …هتد ڕچەشکێنی ئەو ڕێبازەی نووسینە بوون کە بووە بناخەی بەکارهێنانی ئەو ئەلفوبێیەی ئێستا پێی دەوترێت شێوەزاری ناوەڕاست.
دواتر بە ناوچەکانی تردا بڵاوبووەتەوە. هەروەها سەردەمی میرنیشینی بابان و ئەردەڵان (کەرکووک، سلێمانی، سنە) زۆرترین جموجوڵی ئەدەبی و ڕۆنشبیری تیا بووە، زۆرترین نووسەر و بێژەن لەم هێڵەدا بوون، لەچاو ناوچەی سۆران، یان میرنشینی سۆران.
لیرەدا پرسیارێک دێتە پێشەوە: بۆچی ناوی سۆران بڕاوە بە بەر ئەو شێوەزارەدا کە زیاتر لە حەوت لقە؟ ئەی بۆ ئەردەڵان یان بابان نەبوو؟ ئەی بۆ سلێمانی، سنە، کەرکووک نەبوو؟
لە ئێستاشدا زۆرترین کەناڵی ڕاگەیاندن (تیڤی و ساییت) ، ڕێکخراوەکان، وەرگێڕەکان وشەی سۆرانی بەکاردەهێنن بۆ شیوزاری ناوەند لەکاتێکدا ئەوە خۆی هەڵەیەکی گەورەیە و (سۆران/سۆرانی) خۆی لقیکە لە شێوەزای ناوەندی.
سێیەم/ شێوازری باشووری: یەکێکی ترە لە شێوەزارەکانی زمانی کوردی لە ناوچەکانی ئیلام، کرماشان، لورستان، وەک لەک، کەڵ‌هوڕ، بەشێکی زۆر لە کورد لە بەدرەو جەسان لە پارێزگای کوت و بەعدا قسەی پێدەکەن، لە نووسیندا لەگەڵ شێوەزاری کوردی ناوەنددا یەکدەگرنەوە. لێرەشدا بە هەڵە کەڵهوڕی کە لقێکی ئەم شێوەزارەیە بەکاردەهێنن بۆ لە شێوەزاری باشوور، واتە دەڵێن شێوەزاری کەڵهوڕی، لوڕی لەکاتێکدا شێوەزاری باشووری درووستە.
چوارەم: شێوەزاری گۆرانی/ زازایی: شێوە زارێکی تری زمانی کوردییە، لە چەند لقی سەرەکی پێکهاتووە، زازا لە باکووری کوردستان بەتایبەت لە هەرێمی دەرسیم.
هەروەها گۆرانی و باجەڵانی، شەبەک و هەورامی. ئەم شێوەزارە سنووری جوگرافی بەیەکیانەوە نابەستێت، بەڵکوو نزیکی شێوازی ئاخافتن و هەڤپەڤینیان لێکەوە زۆر نزیکە. هەردوو ڕێنووسەکەش بەکاردەهێنن، زازا لە باکوور لاتینی، هەورامی لە ڕۆژهەڵات و باشوور ئەلفوبێی کوردی بەکاردەهێنن.
=KTML_Bold=پەراوێزەکان:=KTML_End=
1- فاتیح عەبدوڵڵا محەمەد: مێژووی دێرینی کوردستان، کوورتەیەک لە مێژووی شارستانییە.ی دێرینی کوردستان، لێکۆڵینەوەیەکی مێژووی ڕامیاری شارستانییە، ب1، چ1، سلێمانی، 2016، ل43-48
2- فوئاد حمە خورشید: کورد، کوورتە لێکۆڵینەوەیەکی زانستی یە، و‌. ساڵح سەعید دلۆیی، سلێمانی، 2000، ل24-28
3- کەمال مەزهەر: مێژوو، چ2، 2007، ل166-
4- فوئاد حەمە خورشید، کورد، کوورتە لێکۆڵینەوەیەکی زانستی یە ، .ل26-28
5- شەڕێکی گەورە لەسەر ئەم ناوچەیەدا درووست بوولەنێوان ئەرمینیا و ئازەربایجان.بەگوێرەی سەرژمێری ساڵی 1926 لەلایەن یەکێتی سۆڤیەتەوە ژمارەی دانیشتووانی کوردستانی سۆر (51200) کەس بووە. ڕێژەی دانیشتووانی کورد ڕێژەی (73٪) بووەو ڕێژەی (%26، 3) ئازەربایجانی بووە. [1]