$چۆن لەگەڵ بەغدا مامەڵە بکەین؟!$
#عیماد ئەحمەد#
#01-03-2022#
#یەکێتیی نیشتمانیی کوردستان# لە نیوەی یەکەمی ھەشتاکانی سەدەی ڕابردوو بۆ چارەسەری پرسی کوردستان، مافی چارەی خۆنووسینی خستەڕوو، کە دوای ڕاپەڕین کردیە مافی چارەی خۆنووسین لە چوارچێوەی ئێراقدا، بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا دەیزانی لەڕووی واقیعییەوە جێبەجێکردنی ئەو دروشمە هەمیشە بەندە بە هەلومەرجە بابەتی و خۆییەکان، بێگومان بە ڕەچاوی و هاوسەنگیی هێز و چەند فاکتەرێکی دیکەش.
لە کوردستانی باشووردا [باشووری کوردستاندا] سەرەتا چارەسەری پرسی کورد بە داخوازیی لامەرکەزی دەستی پێ کرد و ئینجا بە ئۆتۆنۆمی و دواتر بە ئۆتۆنۆمیی ڕاستەقینە و دوای ڕاپەڕینیش بە دامەزراندنی پەڕڵەمان و حکومەتی هەرێمی کوردستان دەگات بە فیدراڵیەت، کە یەک لایەنە جاڕدرا، بەمەش دۆزی کوردستان بەرەوپێشچوونێکی بەرچاو لە جێبەجێکردنی مافی چارەی خۆنووسین بەرجەستە دەکات و دەچێتە قۆناخێکی نوێ و جیاوازەوە.
لە سادەترین پێناسەدا فیدراڵیەت بریتییە لە دابەشکردنی دەسەڵاتی ئیداری و دارایی و دیاریکردنی سنوور لەنێوان حکومەتی ناوەند و هەرێمەکاندا، کە بێگومان ئەم دابەشکردن و پێکەوەژیانە لە ڕێگەی دەستوورەوە ڕێکدەخرێت، بەو واتایەی بەبێ بوونی دیموکراسی، فیدراڵیەت بوونی نییە، واتە پێشمەرجی فیدراڵی، بوونی سیستمێکی سیاسیی دیموکراسییە.
بێگومان فیدراڵییەت چەند جۆر و چەند فۆرمێکی جیاوازی بەرجەستەبووی هەیە، فیدراڵییەت لەسەر بنەمای نەتەوەیی، لەسەر بنەمای دین و مەزهەب، لەسەر بنەمای ئیداری، بەڵام لە هەموو ئەو فۆرمانەدا خەسڵەتی سەرەکیی بریتییە لە دابەشکردنی دەسەڵات و جۆری بە یەکەوەژیانی ئەو پێکهاتانەی لە چوارچێوەی ئەو کیانەدا دەژین کە ئەمەش بابەتێکی ھەستیار و ھاوبەش و گرنگە.
وەکو لە ئەزموونەکانی فیدراڵییەت دەردەکەوێت، ئاڵۆزترین جۆری فیدراڵییەت، فیدراڵییە لەسەر بنەمای نەتەوەیی، کە دوو شوناس یان زیاتری نەتەوەیی بڕیار دەدەن لە چوارچێوەیەکی دیاریکراودا بە یەکەوە کار بکەن. لەو ڕووەوە بەڵگە نەویستە کە ئەزموونی دیموکراسی و فیدراڵییەتی ئێراق تازەیە و خاوەنی چەندین تایبەتمەندی و خەسڵەتی جیاوازی تایبەت بە خۆیەتی. لەوەش زیاتر، دەکرێت بڵێین بارودۆخی سیاسی و حوکمڕانی لە ئێراقدا بە جۆرێکە کە ڕەنگە بە ئاسانی و بە ماوەیەکی کوورت نەکرێت وا بە ئاسانی سیستەمی فیدراڵیی تێدا بەرقەرار بکرێت.
ڕەگی فیدراڵییەتی ئێمە تەنیا ناگەڕێتەوە بۆ کاتی ڕووخاندنی دیکتاتۆریەت لە ئێراق لە ساڵی 2003دا، بەڵکوو بەشێکی دەگەڕێتەوە بۆ دەرئەنجامەکانی دوای ڕاپەڕینی ئازاری ساڵی 1991، ئەو کاتەی کورد توانیی بۆ یەکەمجار ئیدارەیەکی نیمچە سەربەخۆ بوونیادبنێت و کۆمەڵگەی نێودەوڵەتییش پاڵپشتیی بکات کە ئەمەش بووە دەروازەی گۆڕانکارییەکی بنەڕەتی بۆ درووستکردنی ئێراقی تازە لە ساڵی 2003، واتە ڕاپەڕین، کۆڕەو، ناوچەی ئارام و دژەفڕین، دواتریش بڕیاری 986ی نەتەوە یەکگرتووەکان وایکرد کورد کیانێکی جیاواز لە ڕژێمی بەعسی ئەوکات درووستبکات، کە بووە بنەمای دیاریکردنی ڕێژەی 17%ی نەتەوە یەکگرتووەکان بۆ هەرێمی کوردستان لە بڕیاری نەوت بەرانبەر خۆراک.
دوای ڕووخانی سەدام حسێن، ئێمە بەسەر دۆخێکی تەواو جیادا کەوتین، کاراکتەری سەرەکیی ڕووخاندنی ئەو ڕژێمە بووین، بە هێز و پێگەیەکی بەرچاو چووینە بەغدا، سەرەنجام سیستمی فیدراڵیشمان لە دەستووردا چەسپاند و هەرێمی کوردستان بووە قەوارەیەکی دەستووریی دانپێدانراو لە ئێراقدا، بەڵام لەڕووی کردارییەوە هەندێک کێشە و بەربەست هاتنە ئاراوە لەوانە:
- لەڕووی بەرژەوەندیی ستراتیجی، ئێمە کوردین و بەشێکین لە کوردستانی گەورە، عەرەبی ئێراقیش بەشێکن لە نەتەوەی عەرەب.
بەهۆی ئەوەی سوننەی عەرەب ئەوکات بەشداریی پڕۆسەی سیاسیی نەکرد، کورد و شیعە بۆشایی ئەوانیان پڕکردەوە و وا هاتە بەرچاو کە ئێمە بەهێزین و پێگەمان پتەوە، لە کاتێکدا لە پیادەکردنیدا تووشی کەموکوورتی و کێشە هاتین، بۆ نموونە کات هەبووە ئێمە وا هەڵسوکەوتمان کردووە کە مافمان هەیە و ئەرکمان نییە، تاوەکوو لەم دواییەدا وەکوو فاکتەری بەھەدەردان و خواردنی پشک و بەرکەوتە و داهاتی بەشەکانی دیکەی ئێراق، پێناسەیان کردووین.
خاڵێکی دیکەی کێشەکە ئەوەیە کە ئێمە توانیمان لە ساڵی 2005 ھاوبەشی بکەین لە نووسینەوەی دەستوور و بەشێکی سەرەکییش بووین لە پەسندکردنی، بەڵام لەڕاستیدا چەندین ماددەی دەستووری هەن سەبارەت بە فیدراڵییەت کە پێویستە بە یاسای ڕوون ڕێکبخرێن، ئێمە ئەوانەمان فەرامۆش کرد و ئەو یاسایانە کە گرنگ بوو دەربچن ھەر دەرنەچوون، ئەمەش وایکرد شرۆڤەی سیاسی جێگەی لێکدانەوەی یاسایی و دەستووری بگرێتەوە و سەرەنجام کێشەکان ئاڵۆزتر بن.
ڕەنگە لێرەوە پرسیاری سەرەکی ئەوە بێت بۆچی ئەوکات قەیرانەکان بەو قوورساییەی ئێستا سەریانهەڵنەدا؟ سەڕەرای ئەوەی کە لە سەرەوە باسمان کرد، ڕۆڵی دەستتێوەردانی دەرەکی و دەوروبەر بە ڕاستەوخۆ و ناڕاستەوخۆ بۆ تێکدان و سەرنەکەوتنی فیدراڵییەت لە ئێراق لەترسی کێشەی ناوخۆیی و نەتەوەیی خۆیان. هۆیەکی دیکە ئەوەیە تەرازووی هێز لەنێوان ناوەند و هەرێم تێکچوو و لە قازانجی ناوەند شکایەوە.
بە بڕوای ئێمە، یەکێک لە هۆکارەکانیش ئەوە بوو کە نەوەیەکی سیاسی ڕەسەن ئەوکات لە کایەکەدا بوون، کە خۆیان ئۆپۆزیسیۆن و ئەندازیاری ڕووخاندنی بەعسیش بوون، خاوەن ئەزموون و شارەزایی بوون، قوڵایی مێژوویی و دەرەکی و سیاسیی پێویستیان هەبوو، وەکوو #مام جەلال#، کاک مەسعود، کاک نەوشیروان، محەمەد باقر حەکیم، محەمەد بەحر العلوم، ئەحمەد چەلەبی، عەدنان پاچەچی، ئەیاد عەللاوی، نەسیر چادرچی و هتد. ئەمانە سەرەڕای ئەزموون و شارەزایی، خەبات و یادەوەرییەکی هاوبەشی مێژووییان پێکەوە هەبوو، ئێستا ئەو یادەوەریە خەریکە کاڵ دەبێتەوە، بۆیە پێویستە لەبەر ڕۆشنایی ئەم واقیعە تازەیە مامەڵە لەگەڵ ئێراق بکەین، بە ڕوونی ئەرک و مافەکانمان دیاری بکەین، بۆ ئەوەش ڕێکخستنەوەی ماڵی خۆمان پێشمەرجی هەموو ئەو هەنگاو و پێویستییانەیە کە لە پێشمانن، بۆشایی نێوان دەسەڵات و خەڵک کەمبکەینەوە، لە کوردستان دەرگا بۆ بەشداریی ڕاستەقینەی سیاسی و کۆمەڵایەتی بکەینەوە، ناکرێت لە بەغدا داوای سازان و ڕێککەوتن و تێپەڕاندنی قەیرانەکان بکەین، لێرەش پێچەوانەی ئەو داخوازیانە کار بکەین، خاڵێکی دیکەی گرنگ ئەوەیە کە ئێستا بۆشایی لەنێوان کورد و شەقامی عەرەبی، بە تایبەت شەقامی شیعی درووستبووە، پێویستە ئەم بۆشاییە چارەسەر بکەین و وەکوو جاران خاڵە هاوبەشەکان دەستنیشان بکەین، ھەوڵیش بدەین بەشێک لە کێشەکانیش هەڵبگرین بۆ کاتێکی دیکە کە زەمینە لەباربێت بۆ چارەسەرکردنیان.
بۆیە پێویستە کورد پێداگری لەسەر سازان و شەراکەت و بەرژەوەندیی هاوبەش و شەفافیەت لە مەلەفی نەوت و گاز و گونجاندنی لەگەڵ دەستوور و نێوماڵی خۆی قایم بکات، کە ئەمەش تاکە ڕێگەی بێ چەندوچوونی مانەوە و بەهێزبوونمانە لە ئێراق و کوردستان. [1]