فریجیا (Phrygian) شانشینێکی کوردی.
ماکۆ ساوینماکۆ ساوین
فریجیا یەکێک بووە لە شانشینە دێرینەکانی ئاسیای ناوەڕاست، زۆر بە کەمی لەلایەن هەرۆدەتەس باس کراوە. ئەو شانشینە دەکەوێتە باکووری کوردستان و ناوی پایتەختەکەی ‘گۆردیۆم’ بووە.
گلۆڤەر لە کتیبەکەیدا دەڵێ ‘ئاسیای بچوک هەمیشە جێگای تێکەڵاوی نەژادەکان بووە، هەندێک نەژاد لە چەند خێڵێکی تر درووست بوون، داگیرکەران لە ڕێگای دەریای ڕەش و لە وشکانیش لە ڕێگای میدیا و میزۆپۆتامیاوە هاتوون. دوو نەژاد زۆر یۆنانییەکان پێوەی سەرسوورماو بوون ئەویش لیدیا و فریجیان بوون. (1)
سەبارەت بە ئایینی فریجیا ئەوەندەی لێزاندراوە، خودایەکی ژنیان هەبووە بەناوی سیبێل (2) ، ئەو ژن-خودایە لە ناوچەی ئەناتۆلیا پەرستراوە و تا ئێستا پەیکەرەکەی ماوە. ئەو خودایە لەناو فریجیا پێی وتراوە ‘ماتار’ واتە دایک. وە سیبێل بوو بە نازناوی ‘ماتار’ کە لە زمانی فریجی بەمانای شاخ دێت. (3) ژنخودای فریجی ڕەنگدانەوە و کاریگەریی لەسەر هەموو ناوچەکان داناوە. لە پاش سەدەی دووەمی زایینیش، نەریتی ئەو خوداژنە ڕەنگدانەوەی هەبووە. نەریتی دایک (مەبەست لە سیبێل) لە ناوچەکانی شارستانییەتی دەریای ناوەڕاست بڵاوبۆتەوە، لە بەریتانیا هەتا ئەفغانستان ئەو ژنخودایە ڕەنگدانەوەی هەبووە. ئەو نەریتە زۆر کاریگەریی ئایینی و ڕامیاری لەناو ڕۆم هەبووە. (4) لە ڕۆما بەو خوداژنە گوتراوە ‘ماگنا ماتار’ واتە دایکی مەزن.
سەبارەت بە سنووری فریجیا، هەرۆدەتەس دەڵێ، سنووری خۆرهەڵاتی فریجیا، لیدیایە، بە مەڕ و ئاژەڵداری بەناوبانگ بوون. تەنیشت فریجیا ‘کاپۆدۆکیان’ە، کە بەسوورییەکان بەناوبانگن. (5)
‘فریجیا’ش وەک زۆربەی زلهێزەکانی ناوچەی ئاسیای بچوک بۆ ماوەیەک دەسەڵاتدار بوون و لە دواییدا دەسەڵاتیان کەم دەبێتەوە و دەکەونە ژێر دەستی هاوسێکانیان.
لە سەردەمانێکدا فریجیا ناوچەکۆنەکانی هیتییەکان لە ئاسیای بچوک داگیر دەکات، بەڵام لە سەدەی 7ی پ.ز لیدیەکان فریجیا داگیر دەکەن و ناوچەکە دەخەنە ژێر دەستی خۆیان. (6)
ئەو شانشینەش پاشای بەناو بانگی هەبووە، یەکێک لە پاشاکان ناوی میداس دەبێ بەوە ناوبانگی دەرکردبوو کە دەست لە هەرشتێک بدات ئەیکاتە زێر. (7) هەروەها لەسەردەمی ‘میداس’ دەسەڵاتی فریجیا بەرفروان دەبێت.
گۆردیاس کوڕی میداس دوا ئەندامی خێزانی ئەو شانیشینە دەبێت.
لە بڕگەیەکدا هەرۆدەتەس باسی کوڕی گۆردیاس دەکات بەناوی ئادراستەس، کە هانای بۆ پاشای لیدیا هێناوە. بە هەڵە برایەکی خۆی دەکوژێ و فریجیا بەجێ دەهێڵێ. پاشای لیدیا مافی پەنابەری دەداتێ. (8)
سەبارەت بە زمان و بنەچەی فریجیا لێکۆڵینەوەی زۆری لەسەر کراوە بەڵام تا ئێستا ئەو بابەتە یەکلایی نەکراوەتەوە، ئەوەی هەیە تەنیا بیردۆزە و پشت بەچەند بۆچوونێک دەبەستێت. لە هەندێک لێکۆڵینەوەدا وا دەردەکەوێت زمان و نووسینی فریجیا نەختێ جیاواز بووبێت لەگەڵ زاراوەکانی ئاری، ڕەنگبێ نزیکایەتی هەبووبێ لەگەڵ زمانی یۆنانی، وە سەبارەت بە بنەچەیان هەندێک دەڵێن لە بەڵقان و هەندێکی تر دەڵێن لە ئەوروپاوە هاتوون.
لە یەکێک لە لێکۆڵینەوەکان دەڵێ، لە کۆتایی هەزاری دووەمی پ.ز فریجیەکان لە مەکەدۆنیا و ثراث بوون، لەوێوە کۆچیان کردووە بۆ ئاسیای ناوەڕاست، بەڵام سەردەمی کۆچکردنەکەیان دیار نییە. (9) بە پێی سترابۆ فریجیەکان یەکەمجار لە بەڵقان بوون ئینجا کۆچیان کردووە بۆ ئەنەتۆلیا. (10) هەرۆدەتەس دەڵێ هەروەک مەکەدۆنیەکان دەڵێن فریجیەکان پێیان وتراوە ‘بریجیان’، خەڵکی ئەوروپا بوون لە دوایدا هاتوون بۆ ئاسیا. کاتێک وڵاتەکەیان گۆڕی ناوەکەشیان لەگەڵ خۆیان بۆ فریجیا گۆڕی. لەشکری ئەرمەنیەکانیش هەروەک فریجیەکان بوو، لە ناوچەی فریجیا جێنشین بوون، فەرماندەی لەشکری هەردووکیان ‘ئارتۆچمێس’ بوو کە هاوسەرگیری لەگەڵ کچی داریوس دەکات. (11)
بە پێی هەندێک بەڵگەنامە، لە ڕووی زمان و نووسیندا، فریجیەکان کاریگەریان لەسەر یۆنانیەکان داناوە. (12) بۆ زیاتر زانیاری بگەڕێنەوە بۆ سەرچاوەی ئاماژە پێکراو، بەوردی نووسەر بەراوردی کردووە لەنێوان زمانی یۆنانی و فریجی.
پاش ئەوەی فریجیەکان دەسەڵاتیان نامینێ بەڵام داب و نەریت و فەرهەنگیان لەناوناچێت بەڵکوو کاریگەریشیان دەبێ لەسەر داگیرکەرەکانیان.
ناوی فریجیا لە پاش بڵاوبوونەوەی ئایینی کریستیان دیسان بەرگوێ دەکەوێتەوە. پاش ئەوەی گالاتییەکان (13) کۆنترۆڵی ئایینی دەگرنە دەست، لە بەڵگەنامەیەکدا هاتووە کە مێژووەکەی دەگەڕێتەوە بۆ دووی زایینی. لە 10 قەشەی دەرکەوتە و بەناوبانگدا، پێنجیان فریجی دەبن و پێنجەکەی تر تر گالاتی دەبن. (14)
لە بەڵگەیەکی تری مێژوونووسانی ئایینی کریستیان، باسی قەشەیەکی ئاری دەکەن بەناوی ‘سێلیناس’، کە بانگهێشتی ئایینی کردووە بە دوو زمان، باوکی ‘گۆث’ی (15) بووە و دایکی فریجی بووە. بۆیە هەردووک زمانی زانیووە و بانگهێشتەی پێ کردووە. (16) زمانی فریجی هەتا سەدەی پێنجەم یان شەشەم ماوەتەوە، هەتا بە تەواوی زمانی یۆنانی زاڵ بووە بەسەریدا. (17)
ڕامان:
یەکەم: خەڵکی فریجیا کڵاوێکیان لەسەر بوو هێشتا لەناو کورد دا ئەو جۆرە کڵاوە لەسەر دەکرێ. زۆرێک لەو پەیکەر و
وێنانەی کە نمایشی میثرا دەکات، خوداوەند میثرا کڵاوێکی لەسەرە، ئەو کڵاوە بە کلاوی فریجیا ناسراوە. (18)
نەک هەر ئەو پەیکەرە لە ڕۆم بەڵکوو لە تەواوی مۆزەخانەکان و شوێنە ئاسەواریەکاندا کە پەیوەستە بە ئایینی میثرایی، زۆربەی جار میثرا بە کڵاوی فریجی ئەبیندرێت.
ئەگەر هەڵە نەبم زۆر جار لە گوندنشینەکانی کوردستان ناوی کڵاوی فەرەنجیمان بەرگوێ دەکەوێ، بەڵام نازانم تا چ ڕادەیەک ئەو دوو ناوە لێک نزیکن.
ئەگەر گریمانەی ئەوە بکرێ کورد بەو کڵاوە بڵێت فەرەنجی بەهۆی زمانی فەڕەنسیەوە. ئەوا دەبێ ئەوەش بلێن ئەو کلاوە فریجییە لە بنەچەدا دەگوازرێتەوە بۆ دابوونەریتی میثرایی. کاتێک ئایینی ‘میثرا’ش لە ئەورپا بڵاودەبێتەوە ئەو کڵاوەش لەگەڵیدا وەک هێمای ئایینی بڵاو دەبێتەوە.
لە دواییدا ڕۆمەکان ئەو کڵاوە وەک نموونەی ئازادی بەکاردەهێنن. دوابەدوای ئەوەش پاش چەندین سەدە، لە سەردەمی شۆڕشی فەڕەنسیش ئەو کڵاوە دەبێتە هێمای ئازادی. بۆیە شۆڕشگێڕەکانی فەڕەنسی ئەو کڵاوە سوورە لەسەر دەکەن، وەک نەریتێکی ئازادی بۆ شۆڕشگێڕەکان. (19) کەواتە ئەو کڵاوە لە بنەچەدا لە فریجیا دەگوازرێتەوە بۆ فەڕەنسا، ئەگەر ئێمەش لە فەڕەنسیەوە وەرمان گرتبێتەوە، ئەوا کڵاوی خۆمان بووە و لە سەری خۆمانیان کردۆتەوە.
دووەم: لەناو کورد دا هێشتا ئەو پەندە هەیە، ئەگەر یەکێک بەختی هەبێت یان کارزان بێت، پێ دەڵێن “دەست لە هەرشتێک بدات ئەیکاتە زێر” ئەو پەندەش بەسەر ‘میداس’دا هەلدراوە. بەپێی ئەو لێکۆڵێنەوانەی لەسەر فریجیەکان کراوە، ئەو دەسەڵاتەی هەیان بووە قەت نەگەیشتۆتە ناوچەکانی باشووری کوردستان. ئەو سەردەمەش ڕاگەیاندنێک نەبووە هەواڵ یان دابوونەریتی پێ بگوازرێتەوە، بە جۆرێک ئەو پەندە لە شوێنێکی دووری وەک فریجیا بۆ ناوچەکانی باشووری کوردستان بگوازرێتەوە. کەواتە چۆن ئەو پەندە لە فریجیا گەیشتە گوندەکانی کوردستان، وەک ڕوونە تا سەردەمانی حەفتاکانیش ڕادیۆ و تەلەڤزیۆنی بۆ نەچووبوو؟ ئەمانە هەمووی پرسیارن ئایا ئەو هەموو شانشینانە هەموویان یەک سەرچاوەیان نەبووە؟ ئایا هەر هەموویان هۆزێک نەبوون لە نەتەوەیەکدا و هەرجارێ هۆزێکیان دەسەڵاتی گرتبێتە دەست؟
سەرچاوەکان:
(1) Glover, 75.
(2) Lynn E Roller, In Search of God the Motehr: The Cult of Anatolian Cybele (California: University of California Press, 1999) , 63.
(3) Ibid., 244.
(4) Ibid., 345.
(5) Herodotus , Book 5, para 49.
(6) S. A. Nigosian, The Zoroastrian Faith: Tradition & Modern Research (London: McGill-Queen’s University Press, 1993) , 6.
(7) Glover, 76.
(8) Herodotus, Book 1, para 35-6.
(9) Swain Simon, J. N. Adams, Janse Mark Janse, Bilingualism in Ancient Society: Language Contact and the Written Text (Oxford: Oxford University Press, 2002) , 246.
(10) Strabo, Horace Leonard Jones (tr. ) , Strabo Geopgraphy (England: St Edmundsbury Press Ltd. , 2001) , 7. 3. 3.
(11) Heroduts, VII, para 73.
(12) S. Swain, 258-60.
(13) گالیک یان سێلتیک، ئەو خەڵکانە بوون لەسەردەمی هیلینیەکان (واتە لەسەرەتای مردنی ئەسکەندەر323 پ.ز تا 31 پ.ز ) لە ناوچەی باکووری ئاسیای ناوەڕاست جێنشین بوون یان ئەنەتۆلیا.
(14) S. Swain, 251.
(15) بە بنەچە گۆثی خەڵکی گێرمەنین.
(16) S. Swain, 252.
(17) Ibid., 254.
(18) Franz Valery Marie Cumont, The Mysteries of Mithra (London: Kegan Paul, Trench, Trubner & Co. , Ltd. , 1903) , 131.
(19) Payam Nabarz, The Mystries of Mithras: The Pagan Belief That Shaped the Christian World (United State: Inner Traditions, 2005) , 53-5.
[1]