$بڕیاری دادگای فیدراڵی و حەوت سکاڵا$
#هاوڕێ تۆفیق#
#23-02-2022#

بڕیاری دادگەی فیدڕالیی ئێراق لەبارەی نەوتی هەرێمی کوردستان، بڕیارێکی گرنگە و تەنیا لایەنی کەرتی وزەی کوردستان ناگرێتەوە، بەڵکوو بە پلەیەکی زۆر ڕوویەکی سیاسیی هەیە و ئامانجەکەی لاوازکردنی پێگە و کەمکردنەوەی سەروەریی یاسایی و دەستووریی قەوارەی هەرێمی کوردستانە. ئەم ڕوونکردنەوە و پێشنیازانەی لای خوارەوە دەخەینەڕوو، بەهیواین سوودێکی بۆ بڕیاری کاربەدەستانی هەرێمی کوردستان هەبێت.
$سەرەتایەکی گرنگ و مێژوویی$
دادگەی فیدڕالیی ئێراق بەپێی بڕیاری ژمارە (30) لە ساڵی 2003 پێکهاتووە. ئەو کاتە لەلایەن ئەنجوومەنی وەزیرانەوە بڕیاری درووستکردنی ئەم دادگەیە دەرکراوە و دەستەی سەرۆکایەتیی ئەوکاتەی کۆمار پەسندی کردووە. بڕیارەکەیان لەبەر ڕۆشنایی ماددەی (44) لە یاسای ئیدارەدانی دەوڵەتدا دەرکراوە، بەو پێیەی کە یاسای بەڕێوەبردنی دەوڵەت لە شوێنی دەستوور بووە. ئاشکراشە کە بڕیاری پێکهێنانی دادگەی فیدراڵیی ئێراق بڕیارێکی دەستووری نییە، چونکە لەوکاتەدا نە دەستوور و نە پەڕڵەمانێکی هەڵبژێردراو نەبوو، چیرۆکی درووستکردنی دادگەی فیدڕالی دەگەڕێتەوە بۆ ئەو قۆناخەی کە دەسەڵاتدارانی ئێراق ئەوکات لە چوارچێوەی گواستنەوەی سەروەری و دەسەڵات لەلایەن ئەمریکاوە بۆ ئێراق بوون بۆ ڕاییکردنی کاروباری دەوڵەت، بۆ پڕکردنەوەی ئەو بۆشاییە، تاوەکوو دەستوور دەنووسرێتەوە، ئەم بڕیارە لە سەردەمی حکومەتی ئینتیقالی ئەیاد عەللاوی بۆ پێکهێنانی دادگەی فیدڕالی دەرکرا.

لەنێو دەقی بڕیاری پێکهێنانی دادگەی فیدڕالیی ئێراقدا بە گوێرەی ماددەی (5) لە بڕگەی یەکەمدا شێوازی دەنگدانی ئەندامانی دادگەکەی دیاریکرکردووە. کە دەبێت بڕیاردەرکردن بە دەنگدانی زۆرینەی سادە بێت (واتە پەنجا کۆ یەک) بەمەش لەکۆی هەر (9) ئەندامی دادگەکە، بە دەنگی (5) ئەندام بڕیار دەردەکەن.

بەڵام ئەگەر کێشەیەک پەیوەندی بە هەرێم و حکومەتی فیدراڵەوە هەبوو، ئەوا بە دەنگدانی دوو لەسەر سێی ئەندامانی دادگەکە دەبێت. واتە لە کۆی نۆ دەنگ، پێویستی بە شەش دەنگە. لە هەردوو شێوازی دەنگدانی ناو ئەندامانی دادگەکەدا بەوهۆیەی کە کورد کەمینەیە و تەنیا دوو ئەندامی هەیە، دادگەکە شێوازی دەنگدانەکەی دادی کورد نادات و ئەگەر بڕیار لە دژی کورد دەرچوو، بەهیچ شێوەیەک ناتوانرێ ڕابگیرێت.

پاش نووسینەوە و پەسندکردنی دەستوور لە ساڵی 2005، بە گوێرەی ماددەی 92 بڕگەی دووەم، پێویستە ئەنجوومەنی نوێنەرانی ئێراق، یاسای تازەی دادگەی فیدراڵی بە دەنگدانی دوو لەسەر سێی ئەندامانی ئەنجوومەنی نوێنەران دەربکات. ئەمەش پارێزبەندییەکی (حصانة) گرنگی دەستوورییە بۆ گەلی کورد کە پەڕڵەمان نەتوانێت بەبێ ویستی کورد دادگەی فیدراڵی پێکبێنێت. هەر بەپێی بڕگەی دووەمی مادەی 92 لە دەستووری ئێراق، ئەندامانی دادگەکە پێکدێت لە:

- ژمارەیەک دادوەری دادگە.
- شارەزایانی فیقهی ئیسلامی.
- شارەزایانی یاسا.

بە گوێرەی دەستوور، پێکهاتەی دادگەکە وەک ئەوەی کە ئێستا هەیە نامێنێتەوە و لەپاڵ بوونی دادوەر، دەبێ شارەزایانی فیقهی ئیسلامی و قانونزانیشی تێدابێت. لەلایەکی دیکە لە دەستووردا شێوازی دەنگدان و ژمارەی ئەندامانی دادگەی فیدراڵی دیاری نەکراوە و ئەم بابەتە بۆ پەڕڵەمان بەجێهێڵدراوە. لە ساڵی 2021 پەڕڵەمان هەوڵیدا یاسای نوێی دادگەی فیدراڵی دەربکات. ئەمەش بەوهۆیەی کە دوو لە ئەندامانی دادگەکە بەهۆی نەخۆشی و خانەنشینی نەمابوون، کارەکانی دادگە هەڵپەسێردرابوو، چونکە لەڕووی قانونییەوە ڕێژەی دانیشتنیان بۆ دەرکردنی بڕیارنەمابوو ، لەلایەکی دیکە بڕیاری هەڵبژاردنی پێشوەخت دەرکرابوو، ئەمەش پێویستی بە بوونی دادگەی فیدراڵی هەبوو، بۆ ئەوەی ئەنجامی هەڵبژاردن پەسند بکات، پاش بێنە و بەرەیەکی زۆر، لایەنەکانی شیعە و سوننە هەردووکیان پێکەوە ئامادەنەبوون داواکاریی کورد سەبارەت بە شێوازی دەنگدانی ئەندامانی دادگەی فیدراڵی پەسند بکەن و دەیانویست بەهەمان شێوەی ئێستا بێت، بەمەش کورد ئەو پارێزبەندییەی کە لە ماددەی 92ی دەستووردا هەیبوو کە پێشووتر لەسەرەوە باسمان کردبوو بەکارهێنا و ڕێژەی یاسایی دانیشتنی پەڕڵەمانی تێکشاند و پەڕڵەمان نەیتوانی کۆببێتەوە، بۆیە بە ناچاری پەڕڵەمانی ئێراق بڕیارە کۆنەکەی دادگەی فیدراڵی هەموار کرد .ئیتر بەوهۆیەوە پەڕڵەمانی ئێراق نەیتوانی یاسای نوێی دادگەی فیدراڵی تاوەکوو ئێستا دەربکات.

ئێستا دەرفەتێکی سیاسی بۆ کورد هەیە کە مەرجی بۆ گفتوگۆی پێکهێنانەوەی حکومەت، لەجیاتی پۆست و پشکپشکێنە، دەرکردنی یاسای دادگەی فیدراڵی بێت، بەو مەرجەمەی ئەگەر 9 ئەندام بوو، ئەوا پێویستە سێ لە ئەندامەکانی کورد بن، بۆ ئەوەی ڤیتۆی دەنگدانی دوو لەسەر سێی دادگاکەمان هەبێت.
$چارەسەر و پێشنیاز$
$یەکەم:$
بڕیاری دادگەکە، پلەی کۆتاییە و مافی تانەلێدانی نییە. ئەم ڕاستییە تاڵە لەڕووی یاساییەوە ڕاستە، بەڵام لەڕووی سیاسی و واقیعییەوە بڕیارەکە بنەبڕ و کۆتایی نییە، ئەگەر لەڕووی سیاسییەوە ڕێککەوتن بکرێت ئەوا هەر خودی دادگە خۆی دەستکاریی بڕیارەکەی خۆی دەکات، یان لە کەیسێکی دیکەدا، ڕاکەی خۆی بەتاڵ دەکاتەوە، بەڵگەش بۆ ئەم ڕاستییە لە ساڵانی ڕابردوو چەندین بڕیاری کۆتایی بنەبڕ لەسەر زۆر بابەت دەرچوون، بەڵام دواتر دادگەکە بڕیاری پێچەوانەی بڕیاری خۆی دەرکرد. بۆ نموونە بابەتی گەورەترین فراکسیۆن کە پێشووتر دادگە بڕٍیاری دەرکردبوو کە پێویستە لە یەکەم دانیشتنی پەڕڵەمان گەورەترین فراکسیۆن بۆ ڕاسپاردنی پێکهێنانی حکومەت تۆماربکرێت، بەڵام لە ماوەی پێشوودا، دادگەی فیدراڵی لە بڕیاری خۆی پاشگەزبووەوە و ڕایگەیاند مەرج نییە لە یەکەم دانیشتن فراکسیۆنی گەورە تۆمار بکرێت و دەکرێت تەنانەت پاش هەڵبژاردنی سەرۆککۆمار تۆمار بکرێت! بەڵام بەوهۆیەی کە تاوەکوو ئێستا قانونی دادگەکە بە گوێرەی دەستوور دەرنەچووە، پێویستە کورد مەرجی بۆ گفتوگۆ و دانووستاندنی پێکهێنانی حکومەت بریتی بێت لە ڕێککەوتن لەسەر دەرکردنی قانونی تازەی دادگەی فیدراڵی بەوجۆرەی کە لە بڕگەی دەنگدانی دوو لەسەر سێدا، نوێنەری کورد لە دادگەکە سێ دادوەر بن و لەلایەن ئەنجوومەنی دادوەری هەرێمی کوردستانەوە هەڵبژێردرێن بەمەش پارێزبەندیی کورد لەنێو دادگەکەدا بۆ هەرێمی کوردستان دەچەسپێت و دەتوانن:

1- بڕیاری دادگەی فیدراڵی هەڵبوەشێننەوە.
2- ئەگەر ئەوەی سەرەوەیان نەکرا، دەتوانن تەکیف و هەمواری بکەن.
$سیناریۆی جێبەجێکردنی ئەو بیرۆکەیەی سەرەوە:$
پێویستە پەڕڵەمانتارێکی کورد، یان هەر کەسێکی دیکە، بچێت سکاڵا لە دادگەی فیدراڵی لەسەر قانونی ژمارە 101ی ساڵی 1976 تۆماربکات. بەوپێیەی قانونێکی پێش دەستوورەو بەگوێرەی دەستوور پێویستە قانونی تازەی نەوت و گاز دەربچێت. لەلایەکی دیکە پەڕڵەمانی ئێراق قانونی کۆمپانیای نیشتمانیی نەوتی ژمارە4 لە ساڵی2018 دەرکردووە، بە گوێرەی ئەو قانونە باسی نەوتی هەرێمی کوردستان و وەزارەتی سامانە سرووشتییەکانی هەرێمی کوردستان کراوە و جێگری وەزیری سامانە سرووشتییەکان، ئەندامی ئەنجوومەنی ئەو کۆمپانیا فیدراڵیەیە. واتە بە قانونێکی فیدراڵی، نەوتی هەرێمی کوردستان پەسندکراوە و مافی تەواوی چالاکیی نەوتی پێدراوە. بەمەش دادگەکە ناچار دەبێت هاوسەنگی بکات و دەستکاریی بڕیارەکە بکات بەومەرجە سیاسییەی کە پێشووتر باسمان کرد.
$دووەم:$
بۆ هاوسەنگیی سیاسی و گوشاری دەستووری و دادوەری، پێویستە کورد ژوورێکی یاسایی درووست بکات لە خەڵکانی شارەزای یاسایی و دادوەری، بۆ ئەوەی دەستبکەن بە شەڕی دەستووری و دادوەری، هەندێک لە دۆسییە گرنگەکانی وەک لە خوارەوە ئاماژەی پێدەکەین بکاتە کەرەستەی شەڕی دادگەی فیدراڵی و دەستووری، ئەم دۆسیانە گوشاری سیاسی و دەستووری درووست دەکەن و دەبێت بە گوشارێک بۆ دانووستاندن و لێکتێگەیشتن.

یەکەم: سکاڵا لەسەر پەڕڵەمان تۆماربکرێت لە دادگای فیدراڵی، کە بۆچی (ئەنجوومەنی هەرێمەکان) ی لەنێو ئەنجوومەنی نوێنەران درووستنەکردووە؟.

دووەم: سکاڵا لەسەر سەرۆکوەزیرانی پێشووتر تۆماربکرێت، کە بودجەی هەرێمی کوردستانی بڕیوە.

سێیەم: سکاڵا لەسەر حکومەتەکانی پێشوو لەگەڵ ئێستا تۆماربکرێت، کە بۆچی ماددەی 140یان جێبەجێنەکردووە.

چوارەم: سکاڵا لەسەر وەزارەتی دەرەوە تۆماربکرێت، کە بۆچی نوێنەرایەتی هەرێمی لەنێو باڵیۆزخانە و کۆنسوڵخانەکان نەکردووەتەوە.

پێنچەم: سکاڵا لەسەر حکومەت تۆماربکرێت، کە مووچە و بودجەی هێزی پێشمەرگەی هەرێمی کوردستانی نەداوە و داوای بودجە و قەرەبوو بکەن.

شەشەم: سکاڵا لەسەر حکومەت تۆماربکرێت، کە هیچ قەرەبوویەکی کەسوکاری قوربانییانی ئەنفال و کیمیابارانی نەکردووەتەوە.

حەوتەم: سکاڵا لەسەر حکومەت و #وەزارەتی دارایی# و پلاندانانی فیدراڵی تۆماربکرێت، کە لەگەڵ ئەوەی قەرزی فیدراڵی کراوە، بەڵام پشکی هەرێمی کوردستانی نەداوە.
$سێیەم$
1- تێکدانی شەرعیەتی دادگە: ئاشکرایە شەرعیەتی دادگە، تەنیا شەرعیەتێکی دەستووری و قانونی نییە، بەڵکوو شەرعییەتەکەی لە هەمان کاتدا سەرچاوە دەگرێ لە شەرعیەتی پەسەندی لەلای ڕای گشتی و سیاسی بۆ بڕیارەکانیان، ئەم دادگەیە پێکهاتەکەی هەر کورد، شیعە و سوننەی تێدایە، بەمەش شەرعیەتی سیاسی و جەماوەری وەرگرتووە. ئەگەر بتوانرێت ئەو دوو ئەندامە کوردەی ناو دادگەکە دەست لەکاربکشێنەوە و بۆ ڕای گشتی ڕایبگەیێنن کە ئەندامانی دادگە بەشێوەیەکی بێلایەن و سەربەخۆ و پیشەیی بڕیارەکەیان دەرنەکردووە و پێچەوانەی دەستوور بڕیار دەردەکەن، ئەمە لەڕووی سیاسییەوە دەرگەیەکی تازە بۆ کێشەکە دەکاتەوە. ڕاستە پێشوەخت ئەندامی یەدەگ لە دادگەکەدا هەن و ڕاستەخۆ شوێنی ئەوانی پێ پڕدەکەنەوە، بەڵام ئیتر دادگەکە بە کردار دەبێتە دادگەیەکی تایفی و ڕەهەندی نیشتمانی نامێنێت و دەبێتە سەرەتایەک بۆ بیرکردنەوە لە دەرکردنی قانونێکی تازەی دادگەی فیدراڵی. چونکە لە ساڵی 2021 پەڕڵەمانی ئێراق بڕیارە کۆنەکەکەی دادگەی هەموار کرد و وەک باسمانکرد نەیتوانی یاسای نوێی دادگەکە دەربکات.

2- لەڕووی سیاسی و میدیاییەوە ئەو ڕاستییە بۆ شەقامی ئێراقی ڕوونبکرێتەوە، کە ئەم بڕیارە تەنیا دژی هەرێمی کوردستان نییە، بەڵکوو دژی بەسرە و ئەنباریشە، ئاشکرایە دەیان ساڵە خەڵکی بەسرە و بەشێک لە شارەکانی دیکەی باشووری ئێراق، داوای بوون بە هەرێم دەکەن و بەلانی کەمەوە ئێستا بەرەو جۆرێک لە وەرگرتنی دەسەڵات و لامەرکەزی دەچن، بەهۆی ئەم بڕیارەوە ئیتر ئەوانیش لە داهاتوودا لە ناوچەکانی خۆیان بێبەش دەبن لە چالاکیی نەوت و هەر دەبێت چاوەڕێی گیرفانی مەرکەز بن و هەمیشە گیرفانی خۆیان بەتاڵ بێت. بەهەمان شێوە ئەم بڕیارە دژی سوننەشە چونکە وەک دەرکەوتووە لە بیابانی ئەنبار، گازێکی ئێجگار زۆر هەیە و ئەو ناوچانە بەرەو جۆرێک لە لامەرکەزی دەچن. ئەم بڕیارە ئەو خەونەی ئەوانیشی لەباربرد. [1]