#سوداد ڕەسووڵ#
دوای نزیکبوونەوەی هەڵبژاردنەکانی تورکیا، زۆر جار لێرە و لەوێ دەبیستم و دەخوێنمەوە، بە تایبەت هەندێک لەو ئیسلامییانەی کورد کە فریوی ئەردۆغانیان خواردووە، بانگەشەی ئەوە دەکەن کە دۆخی کورد لە سەردەمی ئەردۆغان زۆر باشتر بووە ئەگەر بەراورد بکرێ بە پێش سەردەمی ئەو، بۆ ئەمەش ئاماژە بە مافی زمان دەدەن کە لە سەردەمی ئەو، زمانی کوردی بووژاوەتەوە و کورد دەتوانی بە زمانی خۆی قسە بکات و بخوێنی.
بەپێی ئاگاداریم لە دۆخی زمانی کوردی لە هەموو بەشەکانی کوردستان، هەروەها ئاگاداری تەواوم بە ڕەوشی زمان لە باکووری وڵات هەیە، ئەمە وێڕای ئەوەی کە ساڵی پار سەردانی ئەوێم کرد و لە نزیکەوە بارودۆخەکەم بینی و لەگەڵ ڕۆشنبیر و مامۆستاکانی بەشە کوردییەکانی زانکۆکانی دجلە لە ئامەد و زانکۆی ئارتوکلوی مێردینیش قسەم کرد، تەواو بە دۆخی زمانی کوردی ئاشنا بووم. بۆیە پێم خۆشە ئەم بابەتە ڕوون بکەمەوە و بزانین ئەوەی ئەردۆغان لە تورکیا بە کوردی داوە پێی دەگوترێ مافی زمان، یان جۆرێکە لە سووکایەتی بە مافی زمان؟
لە هەموو شارەزایانی مێژووی تورکیا ڕوونە کە لە دوای بەرقەراربوونی سیستەمی کۆماری تورکیای نوێ لە ساڵی 1923، دەسەڵاتێکی تاک نەتەوەییی تورکی هاتە سەر کار کە نکوولی لە مافی هەموو نەتەوەکانی دیکەی ناو تورکیا کرد، ئەم دەوڵەتە نەتەوەییە بە غەیری تورک باوەڕی بە مافی زمانی و نەتەوەیی هیچ نەتەوەیەکی دیکە نەبووە، بۆیە کورد و هەموو نەتەوەکانی دی هیچ ڕێگەیەکیان لەبەردەمدا نەبوو بە غەیری تواندنەوە لە بۆتەی نەتەوەی تورکدا. کورد وەک دووەم نەتەوەی تورکیا لە پاش تورک، زۆر بەتوندی ئەم سیاسەتەی بەسەردا سەپێنرا، نکوولی لە هەموو مافێکی نەتەوەیی کرا، بە تایبەت زمان کە بەتوندی قەدەغە کراوە، تەنانەت قسەکردن بە کوردی سزای لەسەر بووە. ئەم پرۆسەی تواندنەوەی زمانە هەتا کۆتایی هەشتاکانی سەدەی ڕابردوو بەردەوام بوو. سەرهەڵدانی خەباتی چەکداریی پارتی کرێکارانی کوردستان لە باکوور و ڕاپەرینی جەماوەریی باشووری کوردستان لە ساڵی 1991 لەسەر ئاستی ئیقلیمی و نێودەوڵەتی، بارودۆخی کورد چووە قۆناغیکی دیکەوە کە بۆ تورکیا چیدی ئاسان نەبوو لەسەر سیاسەتی نکوولیکردنی کورد بەردەوام بێت، بۆیە لە سەردەمی تورگۆت ئۆزال بۆ یەکەمجار زمانی کوردی بۆ قسەکردن قەدەغەی لەسەر هەڵگیرا، ڕێگە درا چەند ڕۆژنامە و گۆڤارێکیش بە کوردی چاپ و بڵاو بێتەوە، بەڵام سیاسەتی تورکیا بۆ خوێندن بە زمانی کوردی لە قوتابخانە حکومییەکان وەک خۆی مایەوە. ئەم کرانەوەیە بۆ مافی زمان، وەک دیارە لە باشیی دەسەڵاتدارانی تورکیا نەبووە، لە ناچاری بووە. دوای ئەوە، تورکیا پلانی ئەوەی هەبوو بچێتە ناو یەکێتیی ئەوروپاوە، بۆ ئەمەش مەرجی ئەوەی لەسەر دانرابوو کە لەم یەکێتییە قبوڵ ناکرێ هەتا ڕەوشی مافی مرۆڤ و مافی نەتەوەکانی ناو تورکیا باشتر نەکات، ئەمەش هاندەرێک بوو بۆ تورکیا کە دەبێ هەنگاوێکی دی بۆ مافی زمان بچێتە پێش و کەمێک نەرمتر بێت. لە دوای دوو هەزارەکان، پاش هاتنەسەر کاری پارتی داد و گەشەپێدان بە ئەجێندا ئیسلامییەکەیان بۆ دەسەڵات لە تورکیا، نیازی خۆیان وا خستە ڕوو کە دەیانەوێ کێشەی کورد لە تورکیا بە ئاشتی چارەسەر بکەن، لە سەرەتا چەند هەنگاوێکی عەمەلییان نا وەک ڕێگەدان بە کردنەوەی بەشە کوردییەکان لە چەند زانکۆیەک، کردنەوەی کەناڵیکی تەلەفزیۆنی بە کوردی TRT Kurdi، هەروەها بۆ مافی خوێندنیش بە زمانی کوردی ڕێگە درا بە دەرسێکی ئارەزوومەندانە لە قوتابخانەکان، بۆ ئەوەی قوتابی ئازاد بێت لەناو چەندین دەرسی ئارەزوومەندانە، ئەگەر حەزی لێ بوو بە کوردی بخوێنی، دەتوانی ئەو دەرسە هەڵبژێرێ.
هیچ گومان لەوەدا نییە کە لە سەرەتا هەنگاوە چاکسازییەکانی داد و گەشەپێدان بۆ چارەسەری کێشەی کورد بۆ هەموو کەسێک جێگەی دڵخۆشی بوو، کە لەوانە خۆم یەکێک بووم کە پێم وا بوو ئەمجارە مەسەلەی کورد لە تورکیا لە سەر دەستی ئیسلامییەکان چارەسەر دەبێ، ئەردۆغان بە بەرنامە ئیسلامییەکەی کارێک دەکات باری قورسی عەلمانیەت و تۆڕانیەتی تاک نەتەوەیی تورک لەسەر شانی کورد لا دەبات و هەنگاو بە هەنگاو مافە نەتەوەییەکان بۆ کورد دابین دەکات، هەروەها تورکیاش بەرەو ئاشتی و پێکەوەژیان دەبات.
لە ماوەی دوو دەیەی ڕابردوودا، ئەزموونی ئەردۆغان بۆ مامەڵەی لەگەڵ کورد، نیشانی هەموو دنیای دا کە نەک هەر نایەوێ کێشەی کورد چارەسەر بکات، بەڵکوو یەکێکە لە دوژمنە سەرسەختەکانی کورد، دوژمنێک زۆر بە خوێنی کوردیش تینووە، دەرکەوت ئەویش هەمان تۆڕانی دژ بە کورد و هەمان ئەجێندای ئەتاتورکی هەیە، بەڵام خۆی لە بەرگێکی ئیسلامیدا شاردۆتەوە، لە هەمان کاتدا سواری شەپۆلی ئیسلامیی سیاسیی ئیخوانی بووە بۆ بەدەستهێنانی کۆمەڵێک ئامانجی سیاسی و ئیقلیمی بۆ تورکیا. چارەسەری بۆ مەسەلەی کوردیش تەنیا چەند چاکسازییەکی ڕووکەشانەیە، کە دەیەوێ بە ڕووالەت وا نیشان بدات مافی نەتەوەی کوردی داوە، بەڵام لە ناوەڕۆکدا هیچ مافێک نەدراوە، تەنیا درێژەدانە بە سیاسەتی تواندنەوە و نکوولیکردن.
ئەگەر سەرنجێکی ئەو مافە زمانییە بدەین کە دەرسێکی ئارەزوومەندانەیە بۆ کورد لە قوتابخانەکان هەیە، ئەمە نەک هەر مافی زمان نییە، بەڵکوو ئەمە جۆرێکە لە سووکایەتی بە مافی زمان، چونکە مافی زمان بۆ نەتەوەیەکی بیست ملیۆنی لە وڵاتیکدا کە سەد ساڵە زمانەکەی بەتوندی قەدەغە کراوە، دەرسێکی ئارەزوومەندانە نییە؛ بۆ بووژاندنەوەی ئەو زمانە، بە لایەنی کەمەوە دەبێ ڕێگە بدرێ، هەر هیچ نەبێ دوازدە ساڵ لە سیستەمی پەروەردە هەموو بابەتێک بە کوردی بخوێندرێ؛ وەک ئەو مافە زمانییەی لە دوای بەیانی یازدەی ئاداری ساڵی 1970 لە عێراق بە کورد درا، یانیش ئەو مافەی لە دوای دامەزراندنی حکومەتی هەرێم بە هەردوو کەمینە نەتەوەی ئاشووری و تورکمان درا کە بە ژمارە کەمیشن، بەڵام ڕیگەیان پێ دراوە بۆ دوازدە ساڵ بە زمانی خۆیان بخوێنن. یانیش لە ئەزموونی ئەو وڵاتانەی کە فرە نەتەوەن و مافی زمانی بۆ نەتەوەکان دابین کراوە، وەک لە مالیزیا کە نەتەوەی چینی و هیندی (تامیلی) هەیە و لە سیستەمی پەروەردەی مالیزیادا ڕێگەیان پێ دراوە بە زمانی خۆیان بخوێنن، ئەمە لەکاتێکدا ئەوان لەو وڵاتە بە کۆچبەری بۆ مالیزیا هاتوون، کەچی مافی زمانیان بە چاکی بۆ دابین کراوە، بەڵام کورد دانیشتوانی ئەسڵیی وڵاتەکەیە، لە سەردەمی ئەردۆغان مافی بۆ زمان تەنیا دەرسێکی ئارەزوومەندانەیە!. ئەم جۆرە مافە لە سیاسەت و پلانی زمان بە جۆرێک لە سووکایەتی بۆ زمانەکە دادەنرێ کە ئەو زمانە هیچ پلەوپایەیەکی نییە، شایەنی ئەوەش نییە لە سیستەمی پەروەردە پێی بخوێندرێ، تەنیا بۆ ئەوە دەست دەدات کە وەک دەرسێکی ئارزوومەندانە بێت، بێگومان زمانێک تەنیا ئارەزوومەندانە بێت ئەو پایەیەی نابێت بۆ خوێندن، چونکە زمانەکە هیچ هێزێکی ئابووری نابێت، کاتێک ئەو کەسە کوردی فێری دەبێ، لە بازاڕی کار ناتوانی کاری پێ پەیدا بکات، بۆیە ئەگەر ئەم دەرسە ئارەزوومەندانە هەرکەسێک بیخوێنێ، تەنیا وەک حەز و خوولیا وایە، نەک وەک مافی زمانی نەتەوەیەکی بیست ملیۆنی. زۆر لە چاودێرانی زمان لەسەر ئەو مافە زمانییە دواون و پێیان وایە ئەمە ماف نییە، ئەم دەرسە هەڵبژاردییە بۆ تورکێکە کە دەیەوێ وەک حەزێک بۆ زمانی کوردی دەرسێکی زیادەی هەبێت، کەمێک کوردی فێر بێت.
لە لایەکی دیکەوە، لە بەشە کوردییەکان کە لە زانکۆکان چوار ساڵ کوردی دەخوێنن و بەکالۆریۆس وەردەگرن، لە سەرەتا خەڵکێکی زۆر ڕووی لەم بەشە کوردییانە کرد، چونکە پێیان وا بوو لە داهاتوو دەتوانن ببن بە مامۆستای زمانی کوردی و لە قوتابخانەکان دەرس بڵێنەوە، بۆیە لە سەرەتادا ئەم بەشانە زۆر ڕەواجی هەبوو، بەڵام دواتر، دەرچووانی ئەم بەشانە لە بازاڕی کار بێکار مانەوە، چونکە هیچ شوێنێک نەبوو دەرسی کوردی تێدا بڵێنەوە، حکومەتی ئەردۆغان هیچ پلانێکی نەبوو بۆ دامەزراندنی ئەم دەرچووانەی ئەم زانکۆیانە لە قوتابخانەکان، بۆیە دوای ئەوە ژمارەی ئەوانەی دەچوون بۆ خوێندن لەم بەشە کوردییانە بە شێوەیەکی بەرچاو دابەزی.
لەم ئەزموونە بە ئاشکرا دیارە کە ئەردۆغان هەرگیز نیازی چاکسازی نەبووە، هەرگیز لە پلانیدا نەبووە زمانی کوردی گەشە پێ بدات و ئازادی بکات، بەڵکوو تەنیا مەبەستی ئەوە بووە، بە پلانێکی زمانی شاراوە و ژێر بە ژێر، درێژە بە هەمان سیاسەتی تواندنەوە و نکوولیکردنی پێشینانی خۆی بدات لە تورکیا، لە هەمان کاتدا دەیەوێ لە ڕوواڵەتدا خۆی وا نیشان بدات کە مافی زمانی کوردی داوە، بۆ ئەمەش بە هەزاران ئیسلامیی کوردی لە باکوور و باشوور هەڵخەڵەتاندووە و بانگەشەی ئەوەی بۆ دەکەن، کە ئەردۆغان کێشەی کورد لە تورکیا بە ئاشتی چارەسەر دەکات و مافی زمانی کوردی داوە، لە بەرانبەر ئەوەش دەیانەوێ بڵێن: ئەوە هەدەپە و پەکەکەیە حەز بە شەڕ و توندوتیژی دەکەن و پرۆسەی ئاشتی تێک دەدەن.
ئەردۆغان ئەو کاتە ڕووی دزێوی خۆی باشتر نیشان دا کاتێک لەشکرکێشی بۆ سەر ڕۆژئاوای وڵات دەست پێ کرد، بەشێوەیەکی دڕندانە عەفرینی داگیرکرد و خەڵکەکەشی خەڵتانی خوێن کرد. ئەوجا دوای ئەوە بۆ گاڵتەجاڕی لە تەلەفزیۆن دەیگوت: کوردستانتان دەوێ؟ کوردستان لە تورکیا نییە، بڕۆن لە باکووری عێراقە!. ئەمەیە ڕووە قێزەونەکەی ئەردۆغان کە بە داخەوە زۆرێک لە ئیسلامیی کورد ناتوانن لێ تێ بگەن و زۆر بێشەرمانەش بەرگری لە ملهوڕێکی خوێنڕێژ دەکەن کە نموونەی لە مێژووی هاوچەرخی تورکیادا زۆر کەم بووە.
من وەک موسڵمانێک ئەوەندە لە ئیسلام فێر بووم کە دینەکەم دینی ئاشتی و پێکەوەژیانە، دینی خۆشەویستی مرۆڤ و یارمەتیدانی هەژارانە، دینێکە مرۆڤ فێرە بەها ئینسانییەکان دەکات و مرۆڤ بە جێنشینی خودا دادەنێت لەسەر زەوی، بۆیە دەبێ زۆر ڕێز لە مرۆڤ بگرین، و مافەکانی هەرچی بێت پێشێلی نەکەین، بەڵام ئەو ئیسلامەی ئەردۆغان و هاوبیران و بەرگریکارانی، کە پشتیوانی لێ دەکەن، ئەوەندە ئیسلامێکی ناشیرین و قێزەونە، وات لێ دەکەن ئیدی لە ڕووت نەیەت خۆت بە موسڵمان بزانی.[1]