میرایەتیی بابان‌ و شاری #سلێمانی# لە شیعری شاعیراندا
#خەلیل عەبدوڵڵا#

پەڕتووکی (میرایەتیی بابان‌ و شاری سلێمانی لە شیعری شاعیرانی سەدەی هەژدە و نۆزدەدا) ، لێکۆڵینەوەیەکی زانستیی بەنرخ‌ و بەهاداری (د. ئاراس محەمەد ساڵح) ە. ئەم لێکۆڵینەوەیە لە دووتوێی پەڕتووکێکی 199 لاپەڕەییدا لەسەر ئەرکی پارێزگاری سلێمانی چاپکراوە.
د. ئاراس، لەم پەڕتووکەدا تیشکی خستۆتە سەر شیعری نۆ شاعیری کلاسیکیی سەدەکانی هەژدە و نۆزدە، کە میرایەتیی بابان‌ و شاری سلێمانی لە شیعرەکانیاندا ڕەنگی داوەتەوە، ئیدی لە شیعرەکانیاندا ستایشی میرەکانی بابانیان کردووە و هەست و سۆزی خۆشەویستیان بۆ شاری سلێمانی دەربڕیوە و مێژووی ڕووداوەکانی ئەو سەردەمەیان بە شیعر تۆمار کردووە.
د. ئاراس، لە پەڕتووکەکەیدا شیعری نۆ شاعیری کلاسیکی ئەو سەردەمەی بە نموونە هێناوەتەوە و بریتیین لە: (#شێخ عەبدولەتیف بەرزنجەیی# ، #ڕەنجووری# ، #مەولانا خالیدی نەقشبەندی# ، #عەلی بەردەشانی# ، #مستەفا بەگی کوردی# ، #نالی# ، #سالم# ، #حاجی قادری کۆیی# و #شێخ ڕەزای تاڵەبانی# ) .

یەکەم: شێخ عەبدولەتیف بەرزنجەیی
شێخ عەبدولەتیف موفتی قەڵاچوالان بووە، شاعیر نەبووە، بەڵکوو هۆنەر بووە و بابەتی زانستییە ئایینییەکانی بە شیعر و بە زمانی عەرەبی داڕشتووە و دوو دەستنووسی لە دوا بەجێماوە و چاپ نەکراون، لە پێشەکی و کۆتایی ئەو دوو دەستنووسەدا باسی بارودۆخی ئەو سەردەمەی میرایەتیی بابانی کردووە.

دووەم: ڕەنجووری
ڕەنجووری یەکێکە لە شاعیرە گەورە و پایەبەرزەکانی کورد و زۆربەی شیعرەکانی بە شێوەزاری گۆران نووسیوە. ڕەنجووری، چامەیەکی جوانی (بۆ عەبدولڕەحمان پاشای بابان) نووسیوە، ئەو کاتەی لە شاری حللە زیندانی بووە. لە بەشێکی چامەکەیدا بە شێوەزاری گۆران نووسیویەتی و دەڵێ:
والی ویلایەت (گشت کوردستان) ەن
ئیسم شەریفش (عەبدالڕەحمان) ەن
ستارەی بەختش قیران نەحسەن

سێیەم: مەولانا خالیدی نەقشبەندی
مەولانا خالیدی زانا‌ و بیرمەندێکی ئایینی ناسراوە، شیعر و پەخشانی بە زمانەکانی فارسی و کوردی و عەرەبی نووسیوە. مەولانا شیعری بۆ ئیبراهیم پاشای بابان نووسیوە، لە ستایشی پاشادا دەڵێت:
حەمد‌ و سەنا بۆ مەلیکی زولجەلال
نەعت‌ و سەلام بۆ مەهی بورجی کەمال
دێمە سەر ئەوسافی شەهی دادگەر
با قەڵەم بێ‌ بە دەواتی نەیشگەر
هەروەها مەولانا خالید شیعری بۆ حەسەن بەگی بابان وتووە و لە شیعرێکدا بەم شێوەیە
وەسفی دەکات:
بژی شەهنشەهی بەرز‌ و پەناهی یەزدانی
لە شەوکەت‌ و لە شکۆها خەلیلی ڕەحمانی
کەفی سەخاوەت وتم دەریایە دڵ وتی لاچۆ
قیاسی بەحر ئەکەی لە کەف ئەوەندە نادانی

چوارەم: عەلی بەردەشانی
عەلی بەردەشانی، شاعیرێکی میللی و بەیتبێژ بووە، بەیتێکی بۆ عەبدولڕەحمان پاشا وتووە، تیایدا هاتووە:
مەردە عەبدولڕەحمان پاشا
پاشای بەبان جیهانگیری
ڕەنگ ڕۆستەمی زاڵی پیری
لەنێو میران پاشای میری
تەحا بەڕاو تەگبیری

پێنجەم: مستەفا بەگی کوردی
کوردی، یەکێکە لە شاعیرانی سێکوچکەی بابان و قوتابخانەی یەکەمی شیعری بابان. کوردی بە شیعر شیوەنی بۆ ڕووخانی میرایەتیی بابان گێڕاوە و دەڵێ‌:
لە جێگەی شێرکوژانی بەبە شایی دایکی عەبلان
لەجێگەی شێرکوژان‌ و دلێرانی بەبەی دوێنێ‌
شوعال سەردارە، ئەمما گورگ بە دوو گوێیدا ئەلورێنی

شەشەم: نالی
نالی شاعیری ناودار و پایەبەرز بە پێشەنگی سێکوچکەی بابان دادەنرێت. نالی شیعری بۆ میرانی بابان وتوە، بە بۆنەی کۆچی دوایی سلێمان پاشا و هاتنە سەرتەختی ئەحمەد پاشا ئەو شیعرەی وتوە:
تا فەلەک دەورەی نەدا سەد کەوکەبی ئاوا نەبوو
کەوکەبەی میهری موبارەک تەڵعەتی پەیدا نەبوو
تا نەگریا ئاسمان‌ و تەم وڵاتی دانەگرت
گوڵ چەمەن ئارا نەبوو هەم لێوی خونچە وا نەبوو
تا چەمەن پیرا لەسەر ئەسڵی درەختی لانەدا
فەرعی تازە خوڕڕەم‌ و بەرز‌ و بوڵند و باڵا نەبوو
تا سولێمانان نەبوونە سەدری تەختی ئاخیرەت
ئەحمەدی موختاری ئێمە شاهی تەخت ئارا نەبوو
چامەکەی نالی بۆ سالم، یەکێکە لەو شاکارە بەرزانەی کە جێگەی شانازیی ئەدەبی کوردییە. لەو چامەیەدا کە لە شامەوە بۆ سلێمانی و کوردستانی نووسیوە، هاتووە:
ئەمجا مەوەستە تا دەگەییە عەینی سەرچنار
ئاوێکە پڕ لە نار و چنار و گوڵ و چنوور
چەشمێکە میسلی خۆر کە لە سەد جێ‌ بە ڕۆشنی
فەورانی نووری سافە لەسەر بەردی وەک بلوور

حەوتەم: سالم
سالم شاعیرێکی ناودار و پایەبەرزی کوردستانە، پێویست بە ناساندنی ناکات. چامەکەی سالم کە وەڵامی چامەکەی نالی بووە، بە شاکارێکی بەرزی ئەدەبی دادەنرێت‌ و باسی دۆخی ناهەمواری دوای ڕووخانی میرایەتیی بابان و پایتەختەکەی شاری سلێمانی دەکات.
لەبەشێکی چامەکەیدا دەڵێ‌:
لەوساوە حاکمی بەستەم دەربەدەر کرا
نەیدیوە کەس لە چیهرەیی کەس جەوهەری هونەر
تا بوو بە جایی مەتڵەعی خورشیدی موڵکی ڕۆم
سووتا گیاهی تیشنە و خوشکیدە بوو شەمەر
تا لە کۆتایی چامەکەیدا، بەهۆی بارودۆخی خراپی سلێمانییەوە، داوا لە نالی دەکات نەگەڕێتەوە بۆ شار‌ و دەڵێ‌:
توو خوا بڵێ‌ بە حەزرەتی نالی دەخیلی بم
بەم نەوعە قەد نەکا بە سلێمانیا گوزەر

هەشتەم: حاجی قادری کۆیی
حاجی قادری کۆیی، شاعیرێکی مەزن‌ و بە پێشەنگی بیری نەتەوەیی دادەنرێت، شیعری بە تەنیا بۆ میرایەتی بابان نەنووسیوە، بەڵکوو لەگۆشەنیگای نەتەوەییەوە شیعری بۆ هەموان و بۆ کوردستان نووسیوە. لە شیعرێکدا بەم شێوەیە وەسفی خۆی و نالی دەکات:
نالی و خاکی بەبە، حاجی و کۆیە بە مەسەل
عەینیهی حافز‌ و شیرازە کەلیم و هەمەدان
حاجی لە شیعرێکی تردا بەم جۆرە باسی میرەکانی کوردستان دەکات:
حاکم‌ و میرەکانی کوردستان
هەر لە بۆتانەوە تا بابان
یەک بەیەک حافیزی شەریعەت بوون
سەیدی قەوم‌ و شێخی میللەت بوون

نۆیەم: شێخ ڕەزای تاڵەبانی
شێخ ڕەزای تاڵەبانی، سەربای ئەوەی زۆربەی شیعرەکانی شیعری هەجوون و دەستی لە کەس نەپاراستووە و لەو بوارەدا بێ‌ ڕکابەرە، بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا شیعری بەرزی نیشتمانی و نەتەوەیی هەیە، چامەی شیعریی (دارولمولکی بابان) نموونەیەکی جوان و بڵندی ئەو بوارەیە‌ و تێیدا هاتووە:
لە بیرم دێ‌ سولەیمانی کە داروموڵکی بابان بوو
نە مەحکوومی عەجەم نە سوخرەکێشی ئالی عوسمان بوو
شێخ ڕەزا لە ستایشی کاک ئەحمەدی شێخ و شاری سلێمانیدا دەڵێ‌:
مەربوتە حەیاتم بە سولەیمانی و خاکی
خۆزگەم بە سەگی قاپییەکەی ئەحمەدی کاکی[1]