ناونیشانی بابەت: کاری لەپێشینەی کوردەکان دامەزراندنی کوردستانێکی سەربەخۆیە
ئامادەکردن: #بارام سوبحی#

“سەرەتا”
پەڕتووکی (دەسەڵات‌ و دەسەڵاتی ڕەها) ، لە نووسینی وەزیری پێشوتری دەرەوەی ئەمریکا مادلین ئۆڵبرایتە، فوئاد یونس فەرحان کردویەتی بە کوردی و دەزگای موکریانی چاپ و بڵاویکردۆتەوە.
لەم پەڕتووکەدا نووسەرباس لە ڕۆڵی ئایین لە سیاسەتی دەرەوەی ئەمریکا دەکات‌ و دەڵێت “سەرکەوتنی ڕاستەقینە بەسەر تیرۆریزم بەبێدەنگکردنی خەڵکان نایەتە بوون، بەڵکوو لە ڕێگەی گەورەترکردنی دەنگە عەقڵانیەکانەوە دەبێ‌”.
لەبارەی ئەم پەڕتووکەوە، بیل کلینتۆن کە لە (1993 - 2001) سەرۆکی ئەمریکا بووە، دەڵێت: لەم پەڕتووکەدا ئۆڵبرایت بەڕاشکاوییەکی سەیرەوە هەموو وردەکارییەکانی ڕۆڵی نێودەوڵەتی ئەمریکا لە جیهاندا دەخاتە بەردەستی خوێنەرەکانی، ئایین، ئاکارزانی، هەروەها ئەو ویلایەتە پارچەپارچەکراوانەی ئێستای جیهان… بەگوێرەی زانیاری خۆم تا ئێستا هیچ وەزیرێکی دەرەوەی پێشو شاکارێکی ئاوای نەنووسیوە.
=KTML_Bold=“رێگاکانی پاراستنی ئەمریکا”=KTML_End=
بە بۆچونی ئۆڵبرایت، سێ‌ ڕێباز زۆر گرنگ و پێویستن بۆ دیموکراتییەتی ئەمریکاو پاراستنی ناسنامەی ئەمریکا وەک نەتەوەیەک، ئەوانیش: نەبوونی تاقیکردنەوەی ئایینی لە هیچ ئیش و کارێکی گشتیدا، نەبوونی ئایینێکی دیاریکراو لە دەوڵەت، نەبوونی هیچ پوختەیەک لە مافی ئازادی ئایین.
ناوبراو، کە لە ماوەی ساڵانی (1997 - 2001) وەزیری دەرەوەی ئەمریکا بووە، دەڵێت “بۆ پێشڕەویکردنی جیهان، پێویستە لەسەر دانەرانی سیاسەتی ئەمەریکا تا دەتوانن لە ئایین فێرببن، دواتر زانیارییەکان لەگەڵ ستراتیژەکەیان یەکدەگرێتەوە”.
هەروەها دەڵێت “ئێمە سەرکەوتن لە جیهان بەدەست ناهێنین تاوەکوو لەسەرەتادا لەو کەسانە تێنەگەین کە ئێمە پێویستمان بەکاریگەرییان هەیە، بەتایبەتی دواکەوتوانی ئیسلام”.
لەبارەی ئەوەی ئەگەر لەئێستادا وەزیری دەرەوە بوایە چیی دەکرد، ئۆڵبرایت دەڵێت “چیتر لەسەر بنەمای ڕێسا ئایینیەکانەوە بەدوای گفتوگۆی ناوبژیکارانە نەدەکەوتم، ئەوەندەی هەوڵی دانووساندنی ڕێکەوتنە بازرگانییە ئاڵۆزەکان‌ و پەیماننامەکانی چەک داماڵینم دەکرد”.
=KTML_Bold=“ئێران‌ و تیرۆر”=KTML_End=
مادلین بەشی زۆری کێتبەکەی بۆ کێشمە کێشە ئایینیەکان لە وڵاتانی ناوچەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و ئەفریقا تەرخانکردووە، بەبڕوای ئەو “رۆژهەڵاتی ناوەڕاست شوێنێکە تیایدا برینەکان وا بەئاسانی ساڕێژ نابن، غەمەکان زوو لەبیر ناکرێن، هەروەها کاتیش بەشێوەیەکی ئاسایی هاوڕێیەتی ئاشتی ناکات”.
لەم بەشەی پەڕتووکەکەیدا بەتایبەتی ئاماژە بە ئێران دەکات، لێرەدا دەگەڕێتەوە بۆ ساڵانی حەفتاکانی سەدەی ڕابردوو، واتە سەروەختی سەرهەڵدانی شۆڕشی ئیسلامی ئێران، لەوبارەیەوە دەڵێت “ئەزموونەکانی ئەمریکا لەڤێتنام و ئێران لەساڵانی حەفتاکان، چەند وانەیەکی پێشکەشکرد،
یەکەم: ئێمە دەبێ‌ زۆر بەرزتر بیر لە خۆمان بکەینەوە، بەر لەو کەسانەی بیرمان لێدەکەنەوە.
دووەم: ئێمە گرنگی نەریت و باوەڕی موسڵمانە ئێرانیەکانمان بە کەم زانیبوو، دوژمنمان درووستکرد کەچی مەبەستمان لە درووستکردنیان نەبوو”.
نووسەر ڕێزنەگرتن لە ئایینەکان‌ و تیرۆر پێکەوە دەبەستێت و دەڵێت: ئەگەر حکومەتێک ڕێزی کەرامەتی هاووڵاتییانی خۆی نەگرت، مانای وایە ڕێزی کەسانیتری لا گرنگ نییە.
ئەو وڵاتانەی کەوا چەوساندنەوەی ئایینی تێیدا بەرچاوە (وەک کۆریای باکوور، ئێران، بۆرماو سوودان) ئەمانە سەرچاوەی مەترسییەکانن وەک تیرۆریزم و بڵاوبوونەوەی چەکی کۆمەڵکوژی”.
دەربارەی جیاکردنەوەی دیین لە دەوڵەت، مادلین دەنووسێت “ئێمە پاڵپشتی لەجیاکردنەوەی کڵێسە لە وڵات دەکەین، بەڵام هەرگیز پاڵپشتی لە جیاکردنەوەی بەزۆری ئایین لە ژیانی گشتی نەتەوەکەمان ناکەین”.
=KTML_Bold=“هەموو شت جگەلە دیموکراسی”=KTML_End=
نووسەر ئاماژە بەوەدەکات هەرچەندە ئیسلام لە نیمچە دورگەی عەرەبییەوە پەیدابووەو لەئەمڕۆدا لەکۆی پێنج موسڵمانی هەموو جیهان یەکێکیان عەرەبە، کەچی “لەکۆی پێنج عەرەب تەنیا یەکێکیان موسڵمانە، زۆربەی هەرە زۆری موسڵمانان کەوتونەتە لای کیشوەری ئاسیای باشوورو ناوەڕاست”.
دەربارەی ئەزموونی حوکمڕانی وڵاتە ئیسلامییەکان، ناوبراو دەڵێت “ئەو وڵاتانەی کە گەورەترین ژمارەی موسڵمانانی تێدایە: ئەندەنووسیا، هندستان، پاکستان، بەنگلادیش و تورکیا، هەریەک لەوانە ئافرەتێکیان هەڵبژاردوە وەک سەرۆکی حکومەت، بەمەش نە وڵاتە عەرەبییەکان‌ و نە ئەمریکا ئەمەیان قەبوڵە”.
مادلین، ئاشکرای دەکات سەرکردە ئەمریکیەکان لەکاتی کۆبوونەوەیان لەگەڵ سەرکردە عەرەبەکان، قسە لەبارەی ئەو پێویستیانە بۆ حکومەتەکانی عەرەبی دەکەن کە گونجاوبێ‌ بۆ ڕیفۆرمی سیستەمەکەیان، زیاتر لەوەی کێشەی فەڵەستینی باس بکەن، کەچی “سەرکردەکانی عەرەبی قسە لەبارەی هەموو شتێکەوە دەکەن، جگەلە دیموکراسی نەبێ‌”.
=KTML_Bold=“دوانەی ئەمریکا و ئیسرائیل”=KTML_End=
هەرچەندە مادلین ڕایدەگەیەنێت لەگەڵ هەندێ سیاسەتی حکومەتی ئیسرائیلیدا کۆک نییە، بەڵام جەخت لەوەدەکاتەوە بەتەواوی پابەندە بە پاراستنی بوون و ئاساییشی ئیسرائیل، ئەوەش دەڵێت “زۆربەی ئەمەریکیەکانیش بەمجۆرە دەڕواننە دۆخەکە”، هۆکارەکەشی دەگێڕێتەوە بۆ”هاوبەشی کلتورە ئایینیەکانیان”.
هەروەها دەڵێت”زۆربەی ئەمریکیەکان ئیسلام بە ئایینێکی غەریب‌ و ئاڵۆز وەردەگرن، جیاواز لەگەڵ نەریتی کریستیان و جوولەکە کە زۆر پێیانەوە ئارام و مورتاحن”.
بە مەبەستی چارەسەرکردنی کێشەی فەلەستین، بەوتەی ئۆڵبرایت لەساڵانی (2000) لەگەڵ سەرۆک کلینتۆن‌ و نوێنەرانی ئیسرائیلی و فەڵەستینی هەوڵی زۆریان داوە بۆ دۆزینەوەی ڕێگەچارەیەک بۆ لابردنی هەموو ئەو بەربەستانەی دێنە بەردەم بەرقەراربوونی ئاشتی، کە لە هەموویان زەحمەتتر شاری قودس بوو… ئۆڵبرایت دەڵێت “لەکاتی ئەم گفتوگۆیدانەدا، سەرۆک کلینتۆن بەتایبەت کاتی خۆی تەرخانکردبوو بۆ خوێندنەوەی بەشەکانی قورئان‌ و تەورات”.
=KTML_Bold=“شیعە و سوننە لە ئێراق”=KTML_End=
ئێراق ئەو وڵاتەی ساڵانێکە شەڕی مەزهەبی نێوان هەردوو ڕێباوەڕی ئیسلامی شیعەو سوننە تیایدا تاوی سەندوە، بەشێکی دیکەی پەڕتووکەکەی ئۆڵبرایتە.
بە بۆچونی نووسەر “سوننەکانی ئێراق کێشەی بوونی سەرکردەیەکی بەویقاریان هەیە کە هاوشانی سیستانی بێت.
هەندێک لە کەسایەتییە دیارەکانیان تیرۆرکراوە، ئەوانیتر لەرابردودا ناوی خۆیان لە پەیوەندیکردن لەگەڵ سەدام حسێن پیسکردبوو، هێشتا هەندێکیان دورخراونەتەوە و پەیوەندییەکی ئەوتۆیان بە حیزبەکانەوە نەماوە”.
لەبارەی ململانێی نێوان شیعەو سوننەوە، باس لەوەدەکات لەکۆبوونەوەیەکدا لە واشنتۆن لەبەهاری (2005) ، شاعەبدوڵڵای پادشای ئوردن پێیوتوە: هەرچەندە لەناو سوننەو شیعەکاندا کەسانی میانڕەو هەن بۆ کپکردنی توندڕەوییەکان، بەڵام ئێمە دەبێ‌ حیسابی ڕودانی ناکۆکی نێوانیان بکەین، شەڕە قسەی نێوانیان بۆ تیرۆرکردنی یەکتر بەکاردێنن، لە کۆتاییدا دەبێتە پێشبڕکێی چەکی ئەتۆمی نێوان شیعە و سوننە”.
ئۆڵبرایت کە لە (17-09-1998) ، تاڵەبانی و بارزانی بەیەک گەیاند و کۆتایی بەشەڕی ناوخۆی نێوان یەکێتی و پارتی هێنا، دەڵێت “ئێستا کوردەکان سەقامگیریان بەخۆوە بینیوە، بەڵام پێشینەی هەموو شتێکیان‌ و ئامانجی کۆتاییدان، دامەزراندنی کوردستانێکی سەربەخۆیە”.
=KTML_Bold=“بوش و ئیسلام‌ و تیرۆر”=KTML_End=
سەبارەت بەپەیوەندی نێوان ئیسلام و تیرۆر، نووسەر زۆر ڕاشکاوانە دەڵێت “هیچ شتێک نییە لەناو ئیسلام بەناوی تیرۆریزم، زەحمەتە بەهۆی کاری توندوتیژی هەندێ‌ کەسانی سەرەڕۆو ناتێگەیشتو لە ئیسلام، ناوی ملیارێک و سێسەد ملیۆن خەڵک بەلاوە بنێی و وەک ئەم کەسانە حیسابیان بکەیت”.
یەکێک لە ڕووداوە دیارەکانی دەیەی ڕابردو، هێرشەکانی (11/ئەیلول/2001) بو بۆ سەر تاوەرەکانی سەنتەری بازرگانی ئەمریکا نیویۆرک، نووسەر ڕایدەگەیەنێت هیچ نیشانەیەکی خودایی لەو ڕووداوە نابینێت و دەڵێت “هیچ کاریگەرییەکی عەقیدەی ئایینی و هیچ ویژدانێکی کۆمەڵایەتی لە هاندانەکانیانەوە نییە.
ئەنجامدەرانی ئەم تاوانە پێویست ناکات بەهۆی ئەم کردارانەیان دڵسۆزی خۆیان بۆ ئیسلام دەرببڕن، بەڵکوو خیانەتیان لەفێربوونی عەقیدەکەی خۆیانەوە کردووە”.
نووسەر هێما بۆ توێژینەوەیەک دەکات، کە دەریخستوە “ئەوانەی لە پشت تەقینەوە خۆکوژییەکانن، زۆر بەدەگمەن لەلایەن باوەڕە ئایینیەکانیانەوە هاندەدرێن”.
ئەم سیاسەتمەدارە ئەمریکیە، بەتوندی ڕەخنە لەکاردانەوەکانی جۆرج بۆشی سەرۆکی ئەمریکا لەهەمبەر ئەو پەلامارە دەردەبڕێت، چونکە پێیوایە پەلاماردانی ئەفغانستان و ئێراق “بوونە هۆی فراوانبوونی بۆشایی نێوان موسڵمانان‌ و ئەمریکا، ژیانێکی نوێی بەخشیە قاعیدە، هەروەها ئەمریکای هەنگاوێک دورخستەوە لەزاڵبوونی بەسەر تیرۆری نێودەوڵەتیدا”.
هەروەها دەڵێت “بوش زۆر بەجدییەوە بەڵێنی بە سوپادا کەوا هەڕەشەی تیرۆریستان لەسەر ئەمریکا و جیهان کەم دەبێتەوە، لەو ساتەی سەدام حسێن چەک دەکرێت، لەڕاستیدا داگیرکردن و شەڕکردن بووە هۆی زیادکردنی ئەم مەترسیانە”.
=KTML_Bold=“چۆن بەرەنگاری قاعیدە ببینەوە”=KTML_End=
نووسەر، ئەو بۆچونە ڕەتدەکاتەوە کە پێیوایە تیرۆریزم بەپلەی یەک هەڕەشەیەکی سەربازییە، بەڵکوو بەپێویستی دەزانێت بەشێوازی سیاسی و دەروونی بەرەنگاریان بکرێت.
لەوبارەیەوە دەڵێت “شێوازی قاعیدە بۆ کاری تیرۆریستی ئەوکاتە لەناودەچێ‌ ئەگەربێتوو وتاری سەرەکیان لەلایەن ئەو کەسانەی کە باوەڕیان پێی هەیە بەدرۆ بخرێتەوە”، هەروەک دەڵێت “لەنێو تۆڕە تیرۆریستییەکان بیروبۆچونی جیاواز هەیە، پێویستە لەسەرمان هەموو هەوڵمان بۆ قۆستنەوەی ئەو هەڵوێستانە بخەینەگەڕ”.
لە بەشێکی دیکەی پێشنیارەکانییدا، دەنووسێت “ترس خۆراکی تیرۆریزمە، تەنیا ئەگەر ترس ڕێگە بە بڵاوبوونەوەی درا ئەوا قاعیدە پاڵپشتی بەردەوامی دەبێ‌… باشترین ڕێگا بۆ زاڵبوون بەسەر قاعیدە بێبەشکردنی ئەم ڕێکخراوە تیرۆریستییە لەپاڵپشتی و سۆزی ئەو کەسانەی کە لەنێو موسڵمانانن و قاعیدە هۆشی ئەوانی بۆ خۆی کێشکردووە”.
دواتر دەڵێت “سەرکەوتنی ڕاستەقینە بەسەر تیرۆریزم بەبێدەنگکردنی خەڵکان نایەتە بوون، بەڵکوو لە ڕێگەی گەورەترکردنی دەنگە عەقڵانیەکانەوە دەبێ‌”.
سەبارەت بەرۆڵی وڵاتە عەرەبییەکان، مادلین دەڵێت “لەڕاستیدا ئەمریکا بەبێ‌ یارمەتیی عەرەبەکان ناتوانێ‌ بەسەر قاعیدەدا زاڵ بێت، عەرەبەکانیش بەبێ‌ وەبەرهێنەکانی ڕۆژاوا ناتوانن تەندرووستی ئابووری خۆیان بپارێزن، کەواتە هیچ شتێ‌ لەئارادا نییە بەناوی شەڕی پیرۆز: جیهاد”.
نووسەر داڕوخانی ئیسلام دەبەسێتەوە بە خۆکوژەکانی قاعیدەوە، لەوبارەیەوە دەڵێت “روخانی ڕاستەقینەیی بۆ ئیسلام لەو بکوژانەوە سەرچاوە دەگرێت کە خۆیان وانیشاندەدەن موسڵمانی ئاییندارن، هەڵدەستن بەدرووستکردنی وێنەیەکی ناشرین بۆ ئیمانەکەیان.
ئەگەر عەرەبستانی سعودی دەیەوێت پێشڕەوی بکات لە بەرگریکردنی ئیسلام، ئەمانە دوژمنن پێویستە لەسەرەتادا بەسەر ئەوانەوە زاڵ بێت”.
=KTML_Bold=“مادلین ئۆلبرایت”=KTML_End=
لە ساڵی (1937) لەپراگی پایتەختی چیکۆسلۆفاکیا لەخێزانێکی جوولەکە لەدایکبووە، دواتر بەهۆی هەڕەشەی نازییەکانەوە بوون بەکریستیانی کاسۆلیکی، دوای ماوەیەکی کەم لەوەی ئەو شارە کەوتە دەست نازییەکانەوە لەسەرەتاکانی هەڵگیرساندنی لەجەنگی جیهانی دووەمدا، خێزانەکەی ئۆلبرانت بەرەو لەندەن کۆچیان کرد، لە دوای تەواوبوونی ئەو جەنگەشەوە، ئۆلبرایت و خێزانەکەی گەڕانەوە زێدی خۆیان.
لە ساڵی (1948) لە کاتی کودەتای شیوعییەکاندا لە چیکسلۆفاکیا، جارێکی دی ئەو خێزانە ناچار دەبن کۆچ بکەن، بەڵام ئەمجارەیان بەرەو کیشورێکی دیکە، بەرەو ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمەریکا.
ئۆلبرایت لەئەمەریکا ئەستێرەی بەختی دەدرەوشێتەوە، لەوێ لە کۆلێژی ولیسلی، زانستی سیاسیی و یاسا دەخوێنێت، دواتر زانستییە نێودەوڵەتییەکان لە زانکۆی کۆڵۆمبیا دەخوێنێت و لە ساڵی (1976) تەواوی دەکات.
لە ژیانی سیاسییدا، ئۆلبرایت لە ساڵی (1993) دەبێتە نوێنەری ئەمەریکا لەنەتەوە یەکگرتووەکان، دوای سێ ساڵ لەوەرگرتنی ئەو پۆستە، لەلایەن کلینتۆنی سەرۆکەوە کاندیدکرا بۆ وەرگرتنی پۆستی وەزیری دەرەوەی ئەمەریکا، دواجار لە (23) ی کانونی دووەمی 1997 وەک یەکەمین ژن، بە وەزیری دەرەوەی زلهێزترین وڵاتی دونیا، دیارییکرا.
مادلین ئۆلبرایت یەکێک بو لەو کەسایەتییە گرنگانەی دەستی هەبوو لە کۆتاییهێنان بە شەڕی ناوخۆی هەرێمی کوردستان لەنێوان هەردو حیزبی یەکێتی نیشتمانی و #پارتی دیموکراتی کوردستان#، تا دواجار #جەلال تاڵەبانی# و #مەسعود بارزانی# لەسەر دەستی ئەو خانمەدا، لە ساڵی (1998) کۆتایی شەڕی ناوخۆیان ڕاگەیاند. [1]