ناونیشان: دیوێکی دیکەی بەفیڕۆدانی ئاو لە هەرێمی کوردستان و ئێراق
نووسەر: #مەحموود بابان#
ڕۆژی دەرچوون: #05-07-2022#
=KTML_Bold=بەرایی=KTML_End=
ناوچەیەک ئاوی پارێزراوە کە ئاوی پێویست و پاک و بەردەستی بۆ ژیان بەهەموو پێداویستییە بنەڕەتییەکانی وەک تەندرووستی، پیشەسازی و هتد هەبێت. ئێستا قەیرانی ئاو یاخود کەمبوونەوەی ئاو هەڕەشە لە بەردەوامبوونی ژیان و چالاکییەکانی دیکەی مرۆڤ دەکات و دەیخاتە بەردەم مەترسییەوە. ئێستا زیاتر لە ملیارێک کەس لە ناوچە کەمئاوەکان دەژین و تاوەکوو ساڵی 2025، نزیکەی 3.5 ملیار کەس تووشی کەمئاوی دەبن! هەروەها مەترسییەکانی پەیوەندیدار بە کەمبوونەوەی ئاو بریتین لە: ناسەقامگیری، کۆچکردن، ناکۆکی، نائارامی و نەبوونی خۆراکی پێویست، کە هەموو ئەمانە بەرەو ئەوەمان ڕادەکیشێت کەوا قەیرانی ئاو پێویستی بە بەرەنگاربوونەوەیەکی خێرا و هەنگاوی کرداریی دەستبەجێیە، کە بتوانێت هەڕەشە و مەترسییەکان کەم بکاتەوە، تاوەکوو لێکەوتەکانی لە ئێستا و داهاتوو کەمتربن .
بەپێی ئامارە فەرمییەکان لە ئێراق یەک لەسەر سێی خەرجییەکان بۆ خۆراک دەڕوات، کە 80٪ بۆ خۆراکی بازرگانی واتە خۆراکی چیشتخانە و ڕیستورانتەکانە. هەروەها ئێراق لە ڕیزی سێیەم وڵاتی جیهان لەڕووی بەفیڕۆدانی خواردنەوە دایە، کە 120 کیلۆگرامە بۆ هەر تاکێک! هەروەها بەپێی نوێترین ڕاپۆرت، نزیکەی 38٪ی خاشاکی ماڵانیش لە هەرێمی کوردستان خۆراکە! لەڕاستیدا خستنەڕووی ئەم ئامارانە تەنیا بۆ دەرخستنی ئەو ڕاستییەیە کە چەند لیتر ئاو بەفیڕۆ دەڕوات لەم بەفیڕۆدانەی خۆراکەوە. بۆ نموونە 0.45 کیلۆگرام گوشتی گا، 8178 لیتر ئاوی پێویستە تاوەکوو دەبێتە بەرهەم و دێتە بەردەستی بەکاربەر. یەک دایبی 40 لیتر ئاو، پارچەیەک نان 178 لیتر ئاو، یەک لاپەڕەی کاخەز 36 لیتر ئاو، یەک هەمبەرگریش 3000 لیتر ئاوی پێویستە.
ئالێرەوەیە کە دەردەکەوێت، بەفێڕۆدانی ئاو تەنیا ئەوە تەنیا بەکاربردنی ڕاستەوخۆی ئاو نییە وەک بەفیڕۆدانی ئاوی شیرین بۆ شۆردنی ئۆتۆمبێل، شۆردنی بەردەم ماڵەکان، بەفیڕۆچوونی بەهۆی نەبوونی تەوافەی تەنکی ماڵان، بەفیڕۆچوونی بەهۆی کۆنی تۆڕی ئاو، پیسبوونی سەرچاوەکانی ئاو بەهۆی ئاوی قوورسەوە (زێراب و ئاوەڕۆ) ، پاکنەکردنەوەی ئاوی بەکارهاتووی ماڵان و گرتنەوەی سەرچاوە ئاوییەکان بۆ ئاودێری بەشێوازی کۆن، بەردانەوەی ئاو لەکاتی خۆشوردن و ددان شتن و...تاد، بەڵکوو شێوازی ژیانی ڕۆژانەمان لە پێداویستییە سەرەتاییەکانەوە بگرە تاوەکوو پێداویستییە بنەڕيتییەکانی دیکە، بەفیڕۆدانێکی ئاوی شیرینی تێدایە، چ بەرهەمهێنانی لە ناوخۆ یاخود لەدەرەوەی هەرێمی کوردستان و ئێراقیش بێت. بۆیەش سەرەڕای نەبوونی بەڕێوەبردنێکی باش بۆ ئاوی سەر زەوی و ژێر زەوی لە هەرێمی کوردستان و ئێراق، ئەوا پێویستە پێش هەوڵەکانی دامەزراوە گشتی و تایبەتەکان، هەوڵێکی نیشتمانی بخەینەگەڕ بۆ پاراستنی بەردەوامبوونی ژیانمان ئەویش لە ڕێگەی گوڕانکاری لە شێوازی ژیان، کە هەنگاوێکی دیکەی پێویستە بۆ پاراستنی سەرچاوە ئاوییەکان و کەمکردنەوەی قەیرانی ئاو لە هەرێمی کوردستان و ئێراق و جیهان.
ئێستا هەرێمی کوردستان و ئێراق بە قۆناخێکی سەختی کەم ئاویدا تێدەپەڕن کە لێکەوتەکانی نەوەکو تەنیا لەسەر بێبەرهەمی جووتیاران، بە بیابانبوون، وشکبوونی سەرچاوەکانی ئاو، کەمبوونەوەی دەرامەتی ئاوی سەر زەوی و ژێر زەوی، بگرە قۆناخێکی نوێ لە دابینکردنی ئاوی پێویست بۆ دانیشتووان هێناوەتە ئاراوە، کە ئەگەر هەموو هەوڵەکان یەکنەخرێت ئەوا چارەنووسێکی خراپ چاوەڕێمان دەکات، کە نیشانە سەرەتاییەکانی دەرکەوتووە، ئەویش کەم ئاوییە تەنانەت بۆ پێداویستییەکانی ڕۆژانەش. لێرەدا بەخستنەڕووی زانیاری و ئامار هەڵوەستە لەسەر دیوێکی دیکەی بەفیڕۆچوونی ئاو لە هەرێمی کوردستان و ئێراق دەکەین، فۆکووسی سەرەکی لەسەر کاریگەرییەکانی شێوازی ژیان و لێکەوتەکانی لەسەر بەفیڕۆچوونی ئاوە کە بە بەفیڕۆدانی ناڕاستەوخۆی ئاو دەزانرێت.
=KTML_Bold=رێگە ڕاستەوخۆ و ناڕاستەوخۆ بەکارهێنانی ئاو=KTML_End=
ئێستا قۆناخی پێداچوونەوە و ڕێکخستنەوەی بەکارهێنانی ئاوە لە ئێراق و هەرێمی کوردستان، بەتایبەتیش لەلایەن هاونیشتمانییان و دانیشتووانەوە، چونکە درووست بەکارهێنانی هەریەکە لەم ڕێگایانە لە یەک لیترەوە بۆ سەتان لیتر ئاو دەگەڕێنێتەوە. بۆ نموونە بەپێی ئاژانسی پاراستنی ژینگە تەنیا لەکاتی شۆردنی ددان بۆ هەر جارێک، 4 لیتر ئاو بەکاردەهێندرێت، واتە ئەگەر ماڵێک چوار کەس بن و ڕۆژانە دووجار ددان بشۆن، ئەوا 32 لیتر ئاو بەکاردەبەن . هەر بۆیەش گرتنەبەری هەر ڕێگەیەک بۆ کەمکردنەوەی بەکارهێنانی ئاو لەم ڕێگە ڕاستەوخۆیانەوە، کاریگەریی لە بەکارهێنانی ئاو دەبێت ، ڕێگە ڕاستەوخۆکان بریتییە لە:
- خۆشوردن
- شۆردنی دەست
- ددان شتن و دەموچاو شتن
- شۆردنی جلوبەرگ
- شۆردنی قاپ
- شۆردنی ئۆتۆمبێل
- جۆرەکانی دیکەی پاککردنەوە بە ئاو
- ئاودانی باخچە
- ئاو خواردنەوە
=KTML_Bold=هەروەها ، ڕێگە ناڕاستەوخۆکانیش بریتییە لە:=KTML_End=
- خۆراک
- خواردنەوە و خواردنەوە گازییەکان
- وزە (نەوت، بەنزین، گاز و خەڵۆز) تەنانەت بەرهەمهێنانی وزە نوێبووەکان، کە بۆ بەرهەمهێنانی هەر نیو لیتر بەنزین 49.2 لیتر ئاو پێویستە [7].
- کاخەز و جۆرەکانی بەرهەمەکانی دیکەی دار
- پلاستیک و جۆرەکانی، تەنانەت ئەگەر یەک بۆتڵ ئاویش بێت
- ساردکەرەوە و گەرمکەرەوە
- بەرهەم‌هێنانی کاڵا و ماددەکان
- ئاودێری و کشتوکاڵ
هەر بۆیەش بەهەر شێوەیەک لە شێوەکان بێت، ئاو پێداویستییەکی سەرەکییە کە ڕاستەوخۆ و ناڕاستەوخۆ بەکاردەهێنرێت، ئێستاش جیهان بەهۆی گوڕانکارییەکانی کەشوهەوا بەرەو قۆناخێکی سەختی ئاوی شیرین و بەردەستبوونی لەکاتی پێویستدا تێدەپەڕێت، کە ڕێکخراوە جیهانییەکان و حکومەتەکان و دامەزراوە گشتی وتایبەتەکان ڕێگەی جیاواز بۆ کەمبوونەوە یاخود بەفیڕۆنەدانی ئاو لە هەردوو ڕێگەکەوە دەدەن. هەر بۆیەش ئاژانسی پاراستنی ژینگەی ئەمریکا (EPA) لەبارەی پاراستنی ستراتیژی ئاو ئاماژە بە چاودێریکردنی پێوانەکردنی ئاو (water meters) و بەدواداچوونی بەکارهێنانی، دامەزراندن یاخود دانانی ئاگادارکەرەوە (waterSense) یاخود ئامێری دیکەی پێشکەوتوو، بەرزکردنەوەی کارامەیی ساردکەرەوە و گەرمکەرەوە و نەهێشتنی ئاودێری دواکەوتوو دەکات .
=KTML_Bold=بەکارهێنان و بەفیڕۆدانی ناڕاستەوخۆی ئاو لە هەرێمی کوردستان و ئێراق=KTML_End=
بەکارهێنانی ئاو لە بەرهەمێک کاڵایەک دا (Water Foot Print) بڕی ئەو ئاوەیە کە لە هەموو قۆناخەکانی بەرهەمهێنانی ماددە و کاڵایەک دا بەکاردەهێنرێت، کە ئەمەش ئەوەمان بۆ ڕووندەکاتەوە چەند کاریگەریی لەسەر سەرچاوەکانی ئاو هەیە ، هەر بۆیەش بۆ تێشک خستنەسەر چەندین کاڵای جۆراوجۆری وەک خۆراک و ماددە سەرەکییەکان، لێرەدا هەڵوەستەیەک لەسەر بەکارهێنانی ناڕاستەوخۆی ئاو لە هەرێمی کوردستان وئێراق دەکەین، بۆ نموونە برنج یەکێکە لە خۆراکە سەرەکییەکان لە ئێراق و هەرێمی کوردستان، ئێراق یەکێکە لەو 10 وڵاتە سەرەکییەی جیهان لە بەکاربردنی برنج و هەر تاکێک ساڵانە 45 کیلۆگرام بەکاردەهێنێت ، لەکاتێکدا بۆ یەک کیلۆگرام برنج 2500 لیتر ئاو پێویستە . کەواتە یەکێک لە ڕێگەکانی کەمکردنەوەی ئاو بریتییە لە بەفیڕۆنەدانی ئاو لە ڕێگەی برنجەوە، کە ئەویش تەنیا بەتاک دەکرێت، نەوەک بە نەخواردنی برنج بەڵکوو بە کەمکردنەوەی بەفیڕۆدانی برنج چ لە چیشتخانە یاخود لە ماڵەکان.
گوشتی سوور و سپی یەکێکی دیکەیە لە خۆراکە سەرەکییەکان لە هەرێمی کوردستان و ئێراق، کە ئێستاش بەرەو جەژنی قوربان دەچین، دەزانین وەک نەریتیک قوربانی دەکرێت و، بەپێی ئامارەکان ساڵانە نزیکەی 30 هەزار ئاژەڵ دەکرێنە قوربانی ، ئەگەر لەڕووی ئاو و بەکارهێنانی ئاوەوە سەیری ئەمە بکەین، ئەوا تەنیا بۆ یەک کیلۆ گووشتی سوور، 16 هەزار و 178 لیتر ئاو پێویستە!
هەروەها، یەکێکی دیکە لە خواردنە سەرەکییەکان گۆشتی سپییە بە تایبەت مریشک. لە هەرێمی کوردستان هەر تاکێک ساڵانە 23.9 کیلۆ مریشک دەخوات. هەرێمی کوردستان ساڵانە پێویستی بە 144 هەزار تۆن مریشکە ، کە 85 هەزار تۆنی لەدەرەوە هاوردە دەکرێت ، بەڵام بۆ نزیکەی نیو کیلۆ مریشک یاخود 0.45 گۆشتی مریشک 2127 لیتر ئاو پێویستە، کە بە بەراورد بەجۆری دیکەی گۆشتی سوور و سپی ئاژەڵ و باڵندەی دیکە کەمترین ئاوی پێویستە.
هەروەها، بۆ نێو کیلۆ پەتاتە 159 لیتر ئاو پێویستە، بۆ یەک کۆپ قاوە 168 لیتر ئاو پێویستە، بۆ کاخەزی ئەی 4 نزیکەی 36 لیتر ئاو پێویستە!
لەڕووی جلوبەرگەوە، بۆ یەک تیشرت، 3241 لیتر ئاو و بۆ یەک پانتۆڵ جینز نزیکەی زیاتر لە 9 هەزار لیتر ئاو پێویستە، ئەم نموونە تەنیا بۆ ئەوەبوو کە بەکارهێنانی کاڵاکان جا چ بەرهەمی ناوخۆ بن یان دەرەوە، چ کاریگەرییەکی لەسەر بەکارهێنانی ئاو، بەتایبەتیش ئاوی شیرین هەیە. لە گرافیکی یەکەمدا هاتووە بەکارهێنانی ئاو بۆ چەند جۆر کاڵا و بەرهەمی جیاواز کە ڕۆژانە بەکاردەهێنرێت خراوەتەڕوو. بۆیە بیرکردنەوە لە شێوازی ژیان و چۆنییەتی بەکارهێنانی کاڵا و ماددە خۆراکییەکان، بەتایبەتیش بەفیڕۆچوونی نێوەی خۆراکی بەکارهاتوو یەکێکە لە ڕێگەکانی کەمکردنەوەی بەکارهێنانی سەرچاوەکانی ئاو، نەک تەنیا لەنێوخۆدا بەڵکوو لە ئاستێکی جیهانیش دا.
لەڕووی ماددە خۆراکییەکانەوە بەکارهێنانی ئاو زۆر زیاترە وەک لەڕووەکانی ڕاستەوخۆ بەکارهێنانی ئاو، چونکە ئەگەر نێوەی خۆراکی بەکارهاتوو فڕێبدرێت، ئەوا واتە نیوەی ئاوی بەکارهاتوو لە بەرهەمهێنان بەفیڕۆ چووە، بۆ نموونە پارچەیەک نان (یەک نان) 781 لیتر ئاوی پێویستە. پانتۆڵ بەرزترین بڕی ئاوی تێدا بەکاردێت، بەشێوەیەک بۆ یەک پانتۆڵی جینز سەروو 18 هەزار لیتر ئاو بەکارهاتووە و نزمترینیش یەک بۆتڵی ئاوی دەبەیە کە 4.5 لیتر ئاوی بۆ بەکارهاتووە لە بەرهەمهێنان دا. ئینجا کاتێک کەڵک لە بەرهەمانەش وەرنەگیرێت و بەفێڕۆ بدرێن ئەوا واتە جگە لە بەفێڕۆدانی کاڵاکە، ئەوا ئاویش بەفیڕۆ دراوە.
بەپێی ڕاپۆرتی دەستەی ئامار ژمارەی دانیشتووان لە 2020دا 6 ملیۆن 171 هەزار و 83 کەس بووە، کە لەو ژمارەیەش نزیکەی سەروو 600 هەزار کەس تەمەنیان لەنێوان 0-4 ساڵ، واتە ئەگەر هەریەکێک لەو منداڵانە ڕۆژانە دوو دایبی بەکاربێنن، ئەوا مانگانە 1.2 ملیۆن دانە و ساڵانە 535.6 ملیۆن دانە دەکات، کە هەر دانەیەکی 40.91 لیتر ئاو لە بەرهەمهێنان بەکارهاتووە.
=KTML_Bold=نیشاندانی بەکارهێنانی ئاو لە بەرهەمهێنانی چەند کاڵایەکی جیاوازدا.=KTML_End=
=KTML_Bold=بڕوانە فایلی پەیوەندیدار:=KTML_End=
سەرچاوە: ستاکەر، تەممووزی 2022نیشاندانی بەکارهێنانی ئاو لە بەرهەمهێنانی چەند کاڵایەکی جیاوازدا. سەرچاوە: ستاکەر، تەممووزی 2022
=KTML_Bold=کۆتایی=KTML_End=
ئێستا چ ئێراق و چ هەرێمی کوردستان ڕووبەڕووی قۆناخێکی سەختی بێ ئاوی یاخود کەمبوونەوەی سەرچاوەکانی ئاو، لەسەروو هەموو ئەمانەوە دابینکردنی ئاوی پێویست بۆ خواردنەوە بوونەتەوە، کە بەپێی ڕاپۆرتی پەیمانگەی سەرچاوەی جیهانی (WRI) ئێراق (بە هەرێمی کوردستانیشەوە) ، بەکارهێنانی چەند مۆدیلێکی کەشوهەوا بۆ خستنەڕووی سیناریۆکانی داهاتووی ئاو لە جیهان، دەرکەوتووە ئێراق لە ڕیزبەندی ئەو 33 وڵاتەدایە کە بە تووندی ڕووبەڕووی گوشاری ئاو (کەمبوونەوەی سەرچاوەی ئاو) دەبێتەوە و لە پلەی 21مدایە ، کە ئەمەش بەواتای لاوازبوونی بازرگانی، ئاژەڵداری و باخداری (چاندنی سەوزە و میوە) دێت، تەنانەت خەڵکەکەشی لەوانەیە زیاتر ڕووبەڕووی کەمبوونەوەی ئاو ببنەوە لەوەی ئەمڕۆ پێیدا تێدەپەڕن.
لەڕاستیدا، شێوازی ژیان و بەفیڕۆچوونی سەرچاوە سرووشتییەکان لە ئێراق و هەرێمی کوردستان نەک قۆناخی ستانداردی تێپەڕاندووە، بەڵکوو خەریکە قۆناخی دابینکردنیش تێدەپەڕێنێت، کە ئەمەش تەنیا پەیوەست نییە بە زنجیرەی دابینکردنەوە، بەڵکوو پەیوەست بە ڕۆشنبیری گشتی و هۆشیاری گشتییەوەیە کە پێویستە کاری لەسەربکرێت و سنوورێک بۆ زیادەڕۆییەکان دابنرێت تاوەکوو بتوانر�%8