ناونیشانی بابەت: گرفتەکانى پڕۆژە یاساى بودجە لەنێوان هەولێرهەولێر و بەغدا
ئامادەکردن: دابان عەبدولواحید حەسەندابان عەبدولواحید حەسەن

پڕۆژە یاسای بودجەى گشتیی ئێراق کە بۆ سێ ساڵە (2023، 2024 و 2025) ، قەبارەی ساڵانەی زیاتر لە 199 تریلیۆن دینارە، لەو بڕەش زیاتر لە 16 تریلیۆن دینارى پشکى هەرێمى کوردستانە. پێنجشەممەی ڕابردوو، لیژنەی دارایی پەڕڵەمانی ئێراق دەستکاری بڕگەی تایبەت بە هەناردەی نەوتی کوردستانی لە ڕەشنووسی بودجەی ئێراق کرد و گۆڕی. گۆڕانکارییەکانی مادەکانی 13 و 14ی پڕۆژەیاسای بودجەی گشتیی ئێراق سرووشتی نین. دادگەی باڵای فیدراڵیی ئێراق لە ساڵی 2021 ژمارەیەک بڕگەی زیادکراو بۆ ڕەشنووسی بودجەی بێ گەڕانەوە بۆ حکومەت ڕەتکردووەتەوە و بە نادەستووری و بەپێچەوانەی پەیڕەوی ناوخۆی پەڕڵەمانی ئێراق ناوی بردوون. هاوکات بەپێی بڕیاری ژمارە 25ی ساڵی 2012ی دادگەکە ئەنجوومەنی نوێنەران مافی ئەوەی نییە گۆڕانکاری کرۆکی (ناوەرۆک) لەسەر ڕەشنووسی بودجەی پێشکەشکراو لەلایەن حکومەتەوە بکات. جگە لەوە بڕیارێکی ساڵی 2015ی هەیە دەڵێت: نابێت گۆڕانکارییەکانی سەر ڕەشنووسی بودجە لەگەڵ کارنامەی وەزاری کە ئەنجوومەنی نوێنەران پەسندی کردووە، دژبەیەک بن.
“گرفتەکانى پڕۆژە یاساکە لەنێوان هەولێر و بەغدا”
بەپێی گۆڕانکارییەکە؛ دەبێت هەرێمی کوردستان ڕۆژانە 400 هەزار بەرمیل نەوت بەبێ کێڵگەکانی ناوچە کوردستانییەکانی کەرکووککەرکووک و نەینەوا ڕادەستی کۆمپانیای سۆمۆ بکات، گۆڕانکاریی دووەم بریتییە لەوەی ئەو نەوتەی ڕادەستی سۆمۆ دەکرێت، مەرج نییە هەر بۆ هەناردەکردن بێت، بەڵکوو دەتوانرێت بۆ پڕکردنەوەی پێویستی نێوخۆ لە سووتەمەنیش بەکاربهێنرێت. وەک لاى هەمووان ئاشکرایە لیژنەی دارایی بۆی هەیە لە پڕۆژەیاسای بودجەدا هەندێک خاڵ بگوازێتەوە (موناقلەی بکات) و خەرجییەکان کەم بکاتەوە”، بەڵام مافی ئەوەی نییە داڕشتەی حکومەت بگۆڕێت و بە شێوازێکی دیکە کە دژ بە ڕێککەوتنی سیاسی و حکومیی نێوان هەرێمی کوردستان و ئێراقە، بیگۆڕێت و هەندێک خاڵ زیاد بکات کە لە بنەڕەتدا نادەستوورین.
هەر لە چوارچێوەی گۆڕانکارییەکاندا هاتووە، ئەگەر پارێزگایەک لە دابەشکردنی بودجە ناڕازی بوو، بەشە بودجەی ئەم پارێزگایە لە پشکی هەرێمی کوردستان کەم دەکرێتەوە و حکومەتی فیدراڵی ڕاستەوخۆ بەشە بودجەی پارێزگاکە دەنێرێت، ئەوە جگە لە هاوبەشیکردنی حکومەتی ناوەندی بۆ بەڕێوەبردنی دەروازە سنوورییەکانی هەرێمی کوردستان. پابەندی و کۆت و بەندێکی زۆر لەو گۆڕانکارییانەدا بۆ هەرێمی کوردستان دیاریکراوە، ئەوەى جێى سەرنجە لایەنە کوردییەکان کە لە کاتی ئەم گۆڕانکارییەدا لە کۆبوونەوەی لیژنەی دارایی دەنگیان بە گۆڕانکارییەکان داوە، بیریان لەوە نەکردووەتەوە ئەگەر حکومەتی ئێراق پابەندی ئەرکەکانی خۆی نەبوو، دەبێت چی بکرێت؟ بۆ پابەندبوونی حکومەتی فیدراڵی لە پڕۆژەیاساکە، هیچ خاڵێکی تێدا جێگیر نەکراوە کە دواتر لە کاتی پابەندنەبوونی، بۆ سزایەک، کەڵکی لێ وەربگیرێت.
گۆڕانکاریی ڕەشنووسەکە، حکومەتی هەرێمی کوردستانی بە دانەوەی ڕێژەی لانی کەمی 10٪ی لێبڕینی مانگانەی مووچە پابەندکردووە. لە پڕۆژەیاسای بودجەدا هیچ پشکێک بۆ دانەوەی پاشەکەوتی مووچەی مووچەخۆران دیاری نەکراوە، ”بەڵام حکومەتی هەرێمی کوردستان پابەند دەکات بە دانەوەی پاشەکەوتەکە؛ ئەوە لە کاتێکدایە ساڵی 2014 حکومەتی فیدراڵی بودجەی کوردستانى بڕیوە، بەوهۆیەشەوە قەیرانی دارایی لە هەرێمی کوردستان سەرى هەڵدا، هەموو لایەنە کوردییەکان لەگەڵ دانەوەی پاشەکەوتى مووچەدان، بەڵام با حکومەتی فیدراڵی بڕە پارەیەکی بۆ دیاری بکات، ناکرێت بەبێ ئەوەی هیچ هەنگاوێکی کردەیی بۆ بنرێتەوە، شتێک بخرێتەڕوو.
“مەترسییەکانی پەسەندکردنی ماددەکانی 13 و 14 لەسەر هەرێمی کوردستان”
یەکەم: لە مادەی 14 بڕگەی یەکەم هاتووە کە داهاتی نەوتی هەرێم لەژێر دەسەڵاتی وەزارەتی داراییوەزارەتی دارایی ئێراق دەبێت، وەزارەتى دارایى ئێراق فەرمانى خەرج کردنى دەدات بە سەرۆکى هەرێمى کوردستان ، لەکاتێکدا ئەمە پێچەوانى عورفی دیبلوماسییە.
دووەم: لە بڕگەی هەشتەم لە مادەی 14 هاتووە کە ئەگەر ناکۆکی لەنێوان بەغدا و هەولێر درووست بۆ تەنیا 15 ڕۆژ دادەنرێت بو چارەسەرکردنی کێشەکە وە ئەگەر لەو ماوە چارەسەر نەکرا ئەو کات بودجەی هەرێمی کوردستان دەبرێت و دەگەڕێنەوە بۆ بڕیاری مەحکەمەی فیدراڵی کە لە دژی حکومەتی هەرێمی کوردستان دەرچووە. ئەو بڕگەیە هەڕەشەیەکی مەترسیداری بەردەوامە لەسەر پشکی هەرێمى کوردستان
سێیەم: لە بڕگەی نوێیەم هاتووە کە هەر کاتێک پارێزگایەک ناڕەزایەتی دەربڕی کە بە شێوەیەکی دادپەروەرانە بودجە دابەش نەکراوە لەسەر پارێزگاکە ئەو کات بەغدا ڕاستەوخۆ بودجە بۆ پارێزگایەکە دەنێریت.
چوارەم: لە بڕگەی 11 لە مادەی 14 هاتووە کە نابێت حکومەتی هەرێم نەوت لە کێڵگەی مووسڵ و کەرکووک بەرهەم بهێنێت لە حاڵی حازر، ئەگەر ئەو بڕگەیە بکەوێت بواری جێبەجێکردن لەو کاتەوە هەرێم چیتر توانای ئەوە نابێت کە 400 بەرمیل نەوت بە سۆمۆ بدات چونکە بێجگە لە خورمولەو عەین زالە، کوردستان ئاستی بەرهەمی تەنیا 200 بەرمیلە. بۆیە ئەو مادەیە دژی مادەی 12ی دەستووری ئێراق.
پێنجەم: بڕگەی 12 لە مادەی 14 باسی گەڕانەوەی پاشەکەوتی مووچەی فەرمانبەرانی هەرێمی کوردستان دەکات بەڕێژەى 10٪ لەکاتێکدا بەبێ ئەوەى هیچ بڕە پارەیەک تەرخان بکرێت بۆ ئەم بەشەى کەداواکراوە ، زیاتر بۆ کارکردنى هەست و سۆزى بەشێک لەلایەنە کوردییەکانە.
شەشەم: لەمادەى13 لە بڕگەی (د) ی هەمان مادەدا زیادکردنێک کراوە بەوەی ئەو بڕە قەرزەی بانکی ‘تی بی ئای’ لەسەر هەرێمی کوردستانە لە پێنج ساڵدا دەبێت بیداتەوە. پێشتر ڕێککەوتن هەبووە قەرزەکە بە 7 ساڵ بدرێتەوە بۆ ئەوەی لەسەر بودجەی هەرێمی کوردستان قوورس نەبێت.
هاوکات وەزیریی دارایی حکوومەتى هەرێمى کوردستان ئاماژەبەوەدەکات ، پرس بە هەرێمی کوردستان نەکراوە کە بودجەی لە 17%ەوە کەمکراوەتەوە بۆ 12.67%، وتیشی، ئێمە بەو مەرجە ڕازیبوون کەمبکرێتەوە مانگی 10 سەرژمێری بکرێت و بەگوێرەی ئەوە ڕێژەکە دیاریبکرێت.
“دەرئەنجام”
ئێستا پڕۆژەیاسای بودجەی گشتیی ئێراق، بابەتێکی زۆر ئاڵۆزە و پەیامی سەرۆکایەتیی حکومەت و هەرێمی کوردستانیش لەو بارەوە ڕوونە، ئەو ڕێککەوتنە سیاسییەی کراوە، دەبێت لە بودجەدا جێی بکرێتەوە و کەی یاسای نەوت و گازیش دەرچوو، ئەو کاتە دەردەکەوێت ماف و ئەرکەکان بۆ هەردوولایەن چین. دوای گۆڕانکارییەکانی ڕەشنووسی یاسای بودجەی گشتیی ئێراق لە لیژنەی دارایی پەڕڵەمان، سەرۆکی هەرێمی کوردستان لە ڕاگەیێندراوێکدا “نیگەرانیی قووڵی” خۆی لە دەستکاریکردن و گۆڕانکاری لە ماددەکانی 13 و 14ی پڕۆژەیاساکە دەربڕی و داوای لەلایەنە سیاسییەکان بەتایبەتى لایەنەکانى هاوپەیمانیى بەڕێوەبردنى دەوڵەت کرد، پابەندى ڕێککەوتنەکان بن. هاوکات، سەرۆکوەزیرانی هەرێمی کوردستانیش ڕاگەیێندراوێکی بڵاوکردەوە و تێیدا وتی، دەبێت هەموولایەک ڕێز لە ڕێککەوتنی هەولێر و بەغدا بگرن.
بەوپێیەى ساڵى 2022 و 5 مانگى سەرەتای 2023 بودجەى کردەیی نەبووە لە ئێراقدا و بەهەمان ڕێژەى یەک لەسەر دوازدە خەرجکراوە، پێشبینی دەکرێت ئەمساڵ ئەو کوورتهێنانەى لە پڕۆژەیاسادا هاتووە، نەمێنێت کە بۆ بودجە دیاریکراوە. بەگوێرەى پڕۆژەیاسای بودجەى گشتیی ئێراق، زیاتر لە 65 تریلیۆن دینارى کوورتهێنان دەبێت کە بەشێکى زۆرى بە قەرز پڕدەکاتەوە. پڕۆژەیاساى بودجەى گشتى ئێراق ئێستا لە لیژنەى داراییە و بەهۆى ناکۆکى لەبارەى مادەکانى تایبەت بە پشکى هەرێمى کوردستان ڕەوانەى سەرۆکایەتیى پەڕڵەمان نەکراوە، بەمەبەستى دیاریکردنى ڕۆژى کۆبوونەوەى دەنگدان لەسەرى و پەسندکردنى.
پابەندکردنی هەرێمی کوردستان بە ڕادەستکردنەوەی داهاتە نانەوتییەکانی و هەڕەشەی بەرکارکردنی بڕیاری دادگەی فیدراڵیی ئێراق تایبەت بە نەوتی کوردستان لەکاتی درووستبوونی ناکۆکی لەنێوان هەرێمی کوردستان و بەغدا، دوو گۆڕانکاریی دیکەن ئەوە بە پێشێلکارییەکی گەورەی مافی خەڵک و حکومەتی هەرێمی کوردستان دادەنرێت. بڕیارە هاوپەیمانیى بەڕێوەبردنى دەوڵەت لە چەند ڕۆژی داهاتوودا، لەبارەى پڕۆژەیاسای بودجەى گشتیی ئێراق و ناکۆکیى لایەنەکان لەبارەیەوە کۆببێتەوە. لە کاتی تێپەڕاندنی پڕۆژەیاسای بودجە لە پەڕڵەمانی ئێراق، فراکسیۆنە کوردییەکان پێویستە یەکدەنگ بن، لە کاتى داڕشتنەوەى پڕۆژەیاساکەدا ، هاوکات درووستکردنى لۆبى لە ڕۆژى دەنگ دان لەسەر پڕۆژە یاساکە و تێپەڕاندنى تاکوو ماف و شایستە داراییەکانى خەڵکى هەرێمى کوردستان دابین بکرێت و پارێزراوبێت. [1]