لۆزان لە ئەمڕۆدا
سەردار عەزیز
ئەم ڕۆژانە یادی لۆزان زۆر دەکرێتەوە. بەگشتی ئەم یادکردنەوانە حزبین. وەک هەر بۆنەیەکی حزبی تەنیا ئاهەنگسازییەکە بۆ کۆئامێری حزب. بۆیە دەگمەنە ڕامانێک، ڕاڤەیەک، خوێندنەوەیەکی نوێ بێتە ئاراوە. حزب بەسرووشتی خۆی لەسەر ڕێسانەوەو ڕێسانەوە دەژی. کۆئامێرێکە کە ماندونابێت لەووتنەوەو وتنەوەو وتنەوە. دووبارەسازی پرسێکی ئێجگار گەورەی دونیای بێ مەعریفەی کوردییە. نەوەد لەسەدی ئەوەی لە دونیای کوردیدا دەوترێت، وتراونییە. بەڵکوو کڵێشەی دووبارەی بیرلێنەکراوە. لەکۆمێنتە زۆرەکانی فەیسبووکدا ببینە چۆن خەڵکانێکی بێشوومار هەمان دەربڕین دووبارە دەکەنەوە. دووبارە کرۆکی ڕاهێنانە. لەوەرزشدا مرۆڤ لەمیانەی دووبارەکردنەوەدا ڕادێت، باشتر دەبێت. لە دونیای دەروونی و عەقڵیدا دووبارە پڕۆسەیەکە، چەندێک خەمی خۆ سەپاندنییەی، هێندە زیاتر خەمی کوشتنی جیاوازییەتی. دووبارەچی گرنگ نییە. لەلای بابەتەکە چییە، بەڵکوو ئەوەی گرنگە کە چۆن پڕۆسەی دووبارەیەتی بڕێسێت. بەگشتی مرۆڤی دینی خۆشەیە بە دووبارەسازیی. دین لەڕێگای دووبارەی ناکۆتاوە دونیایەکی سنووری بەندی بچووک درووستدەکات کەئ ارامی و دڵنیایی بۆ شوێنکەوتووانی دەهێنێت. دووبارە نوێنەرایەتی دەکات، بەبێ ئەوەی توانای نوێنەرایەتی هەبێت. لێرەدا پێویستمان بە کارکردنی زۆرە لەسەر فەلسەفەی دووبارە. پێشتر لە بازنەییەتی کات یان مێژوودا لە ئاماژەدان بە ئیبن خەلدون قسەم لەسەر ڕەهەندێکی ئەم پڕۆسەیە کرد.
حزب بەگشتی ماندونابێت لە کڵێشەبازی و وتنەوەی هەزارجارەی ئەوەی هیچ بەهانەیەک نەماوە بۆ وتنەوەی. لەئەنجامدا مرۆڤی حزبی، کە دەرئەنجامی ئەم ژینگەیە، کەسێکە کە ئاخێنراوە لە کڵێشە و درووشم و تۆمەتبازیی.
سەرباری ئەمە دەکرێت لە یادی لۆزاندا زۆر شت بوترێت. لۆزان ڕووداوێکی سیاسی بوو. ڕووداوی سیاسی لە فەلسەفەی نوێدا، ئەو ساتەوەختەیە کە ئاڕاستەی مێژوو دەگۆرێت. دووبارە لە دووبارەیەتی دەکەوێت. هەروەها دیدێکە بۆ پەرتەوازەیی بوونی مێژوو، دیسانەوە دۆلۆز. لۆزان بەیان ولادەی تورکیای ئەمڕۆیە. ئەم لەدایکبوونە ئاسایی نەبوو. پێشتر مەرگ و هەڵوەشانەوە و مەترسی لەناوچوون هەیە. هەموو ئەمانە پێکەوە توخمەکانی حەکایەتێک پێکدەهێنن کەتورکیای ئەمڕۆ دەستوپەنجەی لەگەڵدا نەرم دەکات.
ئەگەر سیڤەر بەیاننامەی وەفاتی تورکیا بوو، بەتایبەتیی مەرگی ئیمپراتۆریەتی عوسمانی، ئەوا لۆزان نە ژیانەوەی عوسمانییە. نە قبووڵکردنی مەرگ، بەڵکوو دۆخێکە لەناوەنددا. هاوشانی لۆزان تورکەکان پڕۆژەیەکیان هەبوو ناویان نابوو میساقی میللی. کاتێک شاندی تورکی چوو بۆ لۆزان بۆ دانووستان لەسەر میساقی میللیی چوو.
میساقی میللی سەرتاپا باشووری کوردستان لەخۆی دەگرێت. هەندێکجار لەلایەن
پەکەکەپەکەکەوە وەک دۆخێکی برایەتی کورد و تورک بەکارهاتووە، بە تایبەتیی لە سەردەمی دانووستان. وتارەکەی نەورۆزی ئۆجەلان لەم ڕوانگەیەوە. بەڵام لێرەدا لەڕوانگەی کارل شمتەوە لە لۆزان دەڕوانین.
کارل شمت لە یەکێک لە پەڕتووکەکانیدا بەناوی نۆمۆس، باس لە دۆخی نەخشەسازێتی دونیا دەکات لەلایەن ئەوروپاییەکانەوە. بۆ ئەم دۆخە چەمکی نۆمۆس بەکاردەبات. نۆمۆس لای شمت تەنیا ماف یان یاسا نییە. بەڵکوو ئەو دۆخە ئایینی و شارستانی و ژیارییەیە کە ئەو یاسایانە ڕەگیان تیادا دادەکوتێت.
نۆمۆس لەسەر زەوی یانی سەپاندنی سیستەمی ئەوروپایی لەڕێگای کۆلۆنیالیزمەوە بەسەر گۆی زەویدا. بە زمانێکی تر کردنی زەوی بەدوو بەشەوە، بەشێکی ئەوروپاییەکانەو بەشەکەی تری سەرزەمینێکی کراوەیە بۆ ئەوروپاییەکان، کە لەئەنجامدا ئەوروپاییەکان لەپێناو بەڕێوەبردنی سیستەمی خۆیانیان بەسەردا سەپاند، کە خۆی لەسیستەمی دەوڵەتی سنووریی یان دەوڵەت نەتەوەدا دەبینێتەوە. لە لۆزان تورکیا دەبێتە بەشێک لەم سیستەمە. دەکرێت ئێستا هەقایەتەکەمان بەمجۆرە دابڕێژین. عوسمانییە. کە بۆ چەندین سەدە مایەی مەترسی بوو بۆ سەر ئەوروپا، لەسیڤەردا هەوڵی ناشتنی درا، بەڵام بە کۆمەڵێک هۆکار نەمرد، پاشان ئەوەی زیندوبویەوە لە لۆزاندا لەهەناو دەوڵەتێکی سنووریدا لەقاڵبدرا، هەتا ببێت بە بەشێک لەسیستەمی جیهانی و پاشان بچێتە خزمەتی ئەوروپاوە، وەک وڵاتێکی هەژاری، پەراوێزی بە مەبەستی بەرگرییکردن لەڕووس و دابینکردنی دەستی کاری هەرزان و بەربەستێک بەرانبەر ڕۆژهەڵات و زۆر ڕۆڵی تر. جارێکیان بولەند ئەجەوید بە موکەڕەم تاڵەبانی دەڵێت: ئێمە تەنیا بنکەی ئەنجەرلیک و کرێکارانی ئەڵمانیامان هەیە وەک سەرچاوەی گەورەی داهات.
بەڵام ترسی مەرگ و فەنتازیای مەزنێتی لۆزان نەیتوانی کۆتاییان پێبهێنێت. بۆیە ئەمڕۆ لەهەناو سیاسەتی تورکیدا، مەزنێتی و مەرگ و سنووردارێتی توخمە هەرە سەرەکییەکانی دونیابینی و خەونی تورکین.
لۆزان دانپیانانە یان پێدانی مافە بەتورک بۆ دەستپێکردنی پڕۆژەی دەوڵەت نەتەوە بەمۆدێلی فەرەنسی. بەپێی مێژوونووسی گەورەی فەرەنسا، ئیوجین ویبەر، لە پەڕتووکی جوتیار بۆ فەرەنسی، هەتا سەدەی نۆزدەو سەرەتای سەدەی بیستیش فەرەنسا دوو دونیا بوو، دونیای پاریس و دونیای دەرەوەی پاریس. دونیای فەرەنسی و دونیای جوتیاران. بەقسەکانی ئەو دونیای جوتیاران دونیایەکی پڕ لەخورافات و ئەفسانە و هەژاری و نامۆدێرن بوو. بەڵام فەرەنسا لەڕێگای بوونیادنانی ڕێگاوبان و سیستەمی خوێندن و خزمەتی سەربازییەوە توانی جوتیاران بکات بەفەرەنسی. ئیوجین هەرچەندە مێژوونووسێکی گەورەیە بەڵام بێ کێشەنییە. ئیوجین کە بەڕەچەڵەک ڕۆمانییە.و لەسوپای کۆلۆنیالی بەریتانیدا لەهیند خزمەتی کردووە و شارەزای فەرەنساو لەئەمریکا ژیاوە، بڕوای بەمۆدێرنەی بەزەبرو کۆلۆنیالیزم هەبوو. لەڕاستیدا ئیوجین فراوانبوونی دەسەڵاتی پاریس بەسەر جوتیاراندا بە جۆرێک لە کۆلۆنیالیزم دەبینێت، هەروەها بەبێ ئەوەی بیەوێت سەر بەقوتابخانەی مۆدرینایسەیشنە.
وەک پێشتر لەپەیوەندی فەرەنساو تورکیا قسەم لەسەر کرد، مۆدێل و ئەدەبیات و میتۆدی فەرەنسی زۆر زاڵ بوو بەسەر ئەتاتورک و دەوروبەرەکەیدا. لێرەوە هەردوو پڕۆژەی توانەوەی ئیتنی و دابڕانی ئایینی دەستپێدەکات. ئەمانەش وەک دەرئەنجامی لۆزان دەبنە بەشێک لەپڕۆژەی تورکی. ئەگەر ئاگاداربن، لە سەردەمی داڕوخانی عوسمانیدا، نوخبەی عوسمانی لەوە بەئاگابووە وە کە یەکێک لەڕێگاکان بۆ هێشتنەوەی ئیمپراتۆریەتەکەیان بەتورککردنییە.ی. ئەم هەوڵە پاشان لەلایەن ئینگلیزەکانەوە بەکارهێنراو بۆ ڕەوایی دان بەڕاپەڕین دژ بەعوسمانییەکان. ڕەگی دژایەتی ناسیونالیزمی بن دەستەکان لەلایەن تورکەوە لێرەوە هاتووە. دوفاقی ناسیونالیزم، بەتایبەتیی ناسیونالیزمی سەردەست لەوێدایە، کە تەنیا بەخۆی ڕەوا دەبینێت. بۆ نموونە هەوادارانی ناسیونالیزمی ئێراقی، دژ بەناسیونالیزمی کوردین، بەڵام خزمەتکاری ناسیونالیزمی ئێراقین، بەڵام خۆیان بە دژە ناسیونالیست بۆ کوردی داماوی بەیان دەکەن. یارییەکی ترە لەگەمەی دووبارەی ڕشانەوە.
پڕۆسەی بە تورککردن دەرخەریی ئەوەیە کەترسی داڕمان و داڕووخانی دەسەڵاتی تورکی، بە تایبەتیی کەتورک کەمینەن لە تورکیا، دەبێت لەڕێگای بەتورککردنی ئەوانیترەوە چارەسەر بکرێت.
لۆزان ئەمڕۆ ئەو دۆخە یاسایی و نێودەوڵەتییەیە کە تورکیای تیادا دەژی، بەڵام نوخبەی تورکی دەیانەوێت لەم پانتاییە سنووردارییە بێنە دەرەوە، بەپاڵنەری ترسی لەناوچوون و خەونی عەزەمەتی ئیمپراتۆریی، لە هەوڵی ئەوەدان کە لە سنوورەکانیان بڕۆنە دەرەوە، خۆیان وەک هێزێکی ئیقلیمی ببینن. لە ئێستادا وەها دەبینن کە دۆخی نێودەوڵەتی فەراهەمە بۆ ئەوەی بۆ دەرەوەی سنوورەکانیان بکشێن.
وەک لە پڕۆسەی ئەندامێتی سویددا بەیانبوو. تورکیا خۆی وەها دەبینێت کە دەتوانێت لە هەمووان سوودمەندبێت. لەگەڵ زیلینسکیدا دژ بەپوتین قسەی کرد، وەک ئەوەی سەربەخۆیی خۆی بەیان بکات، بەڵام دەیزانی کە پوتین لاوازە. بەڵام لە هەمانکاتدا خۆی بۆ دیداری پوتین ئامادە دەکات. لۆزان بۆ ئێمە مانایەکی هەیە، بۆ تورک مانایەکی تر، هەروەها بۆ سیستەمی دەوڵەتداری دونیا مانایەکی تر. گەر لەسیڤەردا هەوڵی لەگۆڕانانی تورک درا، ئەوا لە لۆزاندا کۆرد سڕایەوە. ئەمە بنەمای ئەو یارییە سفریەیە کە ئەمڕۆ سیاسەتی تورکی تیایدا دەژی، بەتایبەت لەنێوان باڵی فاشیستی تورک و کورد. یادکردنەوەی لۆزان، ڕەنگە نەک هەر هیچ تێگەیشتنێک بۆ سەر لۆزان زیادنەکات بەڵکوو ئاساییشی بکاتەوە.
[1]