ناونیشانی بابەت: ڕانانێک بۆ بنەماکانی تێۆریی ئەدەبی
ئامادەکردن و نووسین:
ئەردەڵان عەبدوڵڵائەردەڵان عەبدوڵڵا
هەمیشە ئەدەب خاوەنی قوتابخانە و ڕێچکەی تایبەتیی خۆی بووە، سەرەتا فەیلەسووفەکان و پاشان نووسەران، هەوڵیانداوە شرۆڤە و تێڕوانینی تایبەت بە ئەدەب دابنێن. بەدڵنیاییەوە هەروەک چۆن لە سیاسەت و فکردا، کۆمەڵێک ڕێچکە و قوتابخانەی جیاواز هەیە، لە ئەدەبیشدا کۆمەڵێک قوتابخانەی جیاواز هەیە، کە هەریەکەیان خاوەنی دونیابینی خۆیانن. لەمەشدا فەیلەسووف و بیرمەندانی جیهان، ڕۆڵی سەرەکیان هەبووە لە داڕشتن و دانانی بنەماکانی ئەم قوتابخانە و تیۆرییە ئەدەبییانە.
لە ماوەی پێشوودا پەڕتووکی « بنەماکانی تیۆری ئەدەبی «م خوێندنەوە، کە لە نووسینی هانز بێرتێنز و وەرگێڕانی عەبدولخالق یەعقووبییە. دیارە نووسەری پەڕتووکەکە یەکێکە لە ئەدیب و ئەکادیمییە ناسراوەکانی هۆڵەندا و مامۆستای زانکۆیە. واتە نووسەر کەسێکی پسپۆرە لە بوارەکەی خۆیدا، هەرچەندە نووسەر لە لای ئێمەی کورد نەناسراوە، لێ پەڕتووکەکەی ئێجگار بەنرخە و زۆر بەجوانی و سادەییی باسی قوتابخانە و تیۆرییەکانی ئەدەبی کرووە. لەلایەکی تریشە کاک عەبدولخالق یەعقووبییش، ڕەخنەگر و ئەدیبێکی بەتوانایە و ماوەیەکی زۆرە خەریکی کاری ڕەخنەی ئەدەبییە، ئەمەش هاوکاری زۆری کردووە، تاوەکوو بتوانێت بەسەر وەرگێڕانەکەدا زاڵبێت و بە زمانێکی کوردی سادە و ساکار، بابەتێکی تیۆری باس بکات.
لێرەدا پێمخۆشە ناساندنێکی کوورتی ئەم پەڕتووکە بکەم، کە بە بڕوای من پێویستە هەر نووسەر یان خوێنەرێک کە دەستوپەنجەی لەگەڵ ئەدەبدا گەرم کردۆتەوە، ئەم پەڕتووکە بخوێنیتەوە، دڵنیام سوودی زۆری لێوەردەگرێت، بەتایبەتیی لە ڕووی شێوازی نووسین و تێگەیشتن لە ئەدەب بە گشتی.
ناوەرۆک
پەڕتووکەکە نزیکەی 400 لاپەڕەی قەبارە مامناوەندە و لە نۆ بەش پێکدێت. نووسەر هەوڵیداوە هەموو تیۆرییە ئەدەبییە باوەکانی سەردەمی کۆن و نوێ ، لەم پەڕتووکەدا باس بکات، بەتایبەتیی تێڕوانینی فەیلەسووفە کۆن و نوێکان. هەروەها قسەکردن لە بارەی « مانا، دەق، شیعر، ڕۆمان، چیرۆک، زمان» لە تێڕوانینی فەیلەسووفەکانەوە. نووسەر باسی قوتابخانەی « فۆرمخوازی، پێکهاتەخوازی، پاشپێکهاتە خوازی ، کولتووری و ڕەشپێستەکان، سێکسوالێتی، فێمینیستی» کردووە. ئەوەی ڕوون و ئاشکرایە، زیاتر نووسەر جەختی لەسەر تێڕوانینی فەیلەسووف وبیرمەندانی ئینگلزی و ئەمریکی و فەرەسنی کردۆتەوە. بەتایبەتیی « ماتۆ ئارنۆلد، تی، ئیس، ئیلیۆت، فۆکۆ، لاکان، شتراوس». کەمتریش باسی فەیلەسووف و بیرمەندانی ڕووسیی و جیهانی کردووە.
شیعر دەبێت جێگای ئایین و مەزهەب بگرێتەوە
قسەکردن لەبارەی شیعرەوە، پانتایی گەورەی لەم پەڕتووکە داگیرکردووە. لە سەرەتای پەڕتووکەکەدا نووسەر باسی تێڕوانینی شاعیر و نووسەری ئینگلیزی « ماتیۆ ئاڕنۆڵد» کردووە. ( ئاڕنۆڵد لە ساڵی
1828 لەدایک بووە و
1888 کۆچی دوایی کردووە) ئارنۆڵد گرنگی زۆر بە شیعر دەدات و بەسەر چاوەی کولتووری دادەنێت و پانتایی گەورەشی لە ژیانی ئەم بیرمەندە داگیرکردووە. ئارنۆڵد
لە وەسفی شیعردا دەڵێت:
شیعر دڵمان دەداتەوەو دەبێتە هۆی ئەوەی لەبەرانبەر ژیاندا تاقەت بێنین و بەرگەی بگرین، بەبێ شیعر زانست لەدیدی ئێمەوە ناعاقڵ و نیوەچڵە و شیعر جێگەی ئەو شتە دەگرێتەوە کە لە دوو توێی مەزهەب و فەلسەفەدا بە ئێمە دەدرێت، ، ل 12
شیعر بەوردی لە دونیا دەکۆڵیتەوەو لە دەرکەوتە جۆراوجۆرەکانی بە شێوەیەکی هاودڵانە دەڕوانێت، کەواتە دەبێت ڕوو لە شیعر بکەین، بۆ ئەوەی ژیانمان بۆ شی بکاتەوە، ، ، ل14
دواتر ئارنۆلد توندڕەوانە تر دەڕوات و دەڵێت:
پێویستە شیعر جێگای ئایین و مەزهەب بگرێتەوە، چونکە هیی هەموو سەردەمێک و شوێنێکە، ، ، ل15
هەست و شیعر
دواتر نووسەر باسی تێڕوانینی تی سی ئیلیوت شاعیر و ڕەخنەگەری ئەمریکی دەکات، کە یەکێکە لەو شاعیرانەی کە ڕۆڵی گرنگیان هەبووە لە دامەزراندنی شیعری نوێ لە جیهاندا. بەپێی تێڕوانینی ئیلیوت بێت، شیعر زۆر نا شەخسییەوە، واتە دۆخی کۆمەڵایەتی و کەسایەتی شاعیر و شتی تر، هیچ ڕۆڵێکیان نییە ، بگرە دەقی ئەدەبی گرنگە.
ئیلیوت ئاوێتەکردنی ئاوەز و هەست، تاڕادەیەک قووڵبینی و لاساری، بە مەرجی سەرەکی شیعری باش دەزانێت.
ئیلیوت دەڵێت:
هەست دەشێت بە شێوەیەکی ناراستەوخۆ ڕابگوێزرێت، هەستی شاعیر دەبێت بە هاوتایەکی عەینی و ئەوتۆ بدرێ کە لە کاتی خۆیدا پەرچەکرداری گونجاو لە خوێنەردا دەورووژێنیت. ل 31
جێگەی ئاماژەیە ساڵی
1948 ئیلیۆت خەڵاتی نۆبڵی بۆ ئاداب وەرگرتووە.
فۆرم و ناوەرۆک
مەسەلەی گرنگی فرۆم یان ناوەرۆک، نیقاشێکی گەورەی ئەدەبی بووە لەنێوان ئەدیبان و فەیلەسووفانی جیهاندا. نووسەر لەم پەڕتووکەدا پانتایی باشی بۆ پرسە گرنگە داناوە و بۆچوونی زۆرێک لە بیرمەند و ڕەخنەگرانی جیهانی باسکردووە، بەتایبەتیی بەریتانی و ئەمریکی و فەرەنسی و کەمێکیش ڕووسی، هەروەها باسی جیاوازی نێوانیان کردووە. ئەمەش بەرچاوڕوونی باش دەداتە خوێنەر لەمبارەیەوە.
ڕۆمان
بابەتێکی گرنگی تر کە لەم پەڕتووکەدا پانتایی باشی داگیرکردووە، نیقاشە لەبارەی ڕۆمانەوە، کە یەکێکە لە ژانرە گرنگەکانی ئەدەب لە جیهاندا. لێرەشدا بۆچوونی کۆمەڵێک بیرمەند و ڕەخنەگری جیهانی هێناوە. هەندێک لەو بۆچوونانەش مایەی سەرنجم بوون بەتایبەتی، هەردوو ڕەخنەگری ئینگلیزی ئیف .ئار.لیویس.» 1895.1979» « دی، ئێچ، لارنس، 1885.1930» .
ئەوان پێیان وایە:رۆمان لە سۆنگەی بەربڵاوییەکەیی و سەرنجدانی بە وردەکارییەکان، بۆی هەیە وێنەیەکی پڕ بە پێستی ژیان بخاتە بەردەست. هەر بۆیە ڕۆمان لە هەموو هونەر و زانستە مرۆییەکانی تر وەکوو « دەروونناسی، کۆمەڵنناسی « لە پێشتر و باڵاترە. ل43
ئەدەبیاتی باش و خراپ
بابەتێکی گرنگی تر قسەوباسکردنە لە بارەی ئەدەبیات بەگشتی، لەمبارەیەوە بۆچوونی ڕەخنەگران و بیرمەندانی جیهان لە بارەی ئەدەب بە گشتییەوە دەخاتە ڕوو. من خۆم زیاتر بۆچوونی ڕەخنەگرانی نوێ و هومانیستم بە دڵە، لەوانەی « ئیلیۆت، ڕیچاردز، لیوس..»
ئەوان پێیان وایە کە ئەدەبیاتی باش خۆی بە کات و شوێنەوە نابەستێتەوە ، ئەدەبیات سنووری شوێنی سەرەکی خۆی دەبەزێنێت. چونکە لە سەرانسەری دونیادا سرووشت و باردۆخی مرۆڤ بە درێژایی زەمان گۆڕانی بەسەردا نەهاتووەو هەر لە بنجو بناوانەوە یەکسان و هاوشێوەیە. سرووشتی مرۆڤ نە ڕەشە، نە سپییە، نە خۆڵەمێشییە. پێش مێژوو، سەدەکانی ناڤین، پاشمۆدێرنە نییە.ل52
مارکسیزم و ئەدەب
مارکسیزیم تەنیا قوتابخانەیەکی فکری و سیاسی و ئابووری نییە، بەڵکە قوتابخانەیەکی گرنگی ئەدەبیشە. بەشێکی زۆری نیقاشی ناو ئەدەبیاتی جیهانیش پەیوەندی بە هەوادارنی مارکسیزمەوە هەبووە. نووسەریش هەوڵیداوە بە شێوەیەکی کوورت و پوخت باسی ئەو بۆچوونانەمان بۆ بکات. ئەمەش دەتوانین لە بۆچوونێکی مارکسدا کۆی بکەیەنەوە کە لە پەڕتووکی «بەرەو ڕەخنەی ئابووری سیاسی» کە لە ساڵی
1859 دا نووسیویەتی.
مارکس لە پێشەکی پەڕتووکەکیدا دەڵێت:
شێوەی بەرهەمهێنانی ماددی ، دیاریکەری پڕۆسەی گشتی ژیانی کۆمەڵایەتی و سیاسی و هزرییە.ل142»
دواتریش دەڵێت:
ئەوە هۆشیاری مرۆڤ نییە کە بارودۆخی بوونی ئەو دیاری دەکات، بەڵکوو ئەوە بوونی کۆمەڵایەتی ئەوە کە دیاریکەریی هوشاریی ئەوە. ل142
ئەمەش دواتر دەبێتە بەردی بناغەی فکری تەواوی مارکسییەکان لە جیهاندا.
ڕەخنە لە دیدی مارکسیزم
نووسەر بە شێوەیەکی بێلایەن باسی فکری مارکسیزم دەکات، دواتریش پانتایی باش دادەنێت بۆ هەڵسەنگاندن و ڕەخنەگرتن لەم دیدە. لەمبارەیەوە نووسەر دەڵێت:
ئەم جەشنە جەبرخوازییە بە تەواوەتی لەگەڵ ئەم بیرۆکەیەدا دژایەتی هەیە ، کە ئێمە بەشێوەیەکی زاتی ئازاد و سەربەخۆین. ل142
لەمەدا نووسەر مەبەستی فکری مارکسیزمە، کە مرۆڤ دەبەستێتەوە بە هەلومەرجی ماددییەوە.
ڕەخنەی پاشپێکهاتەخوازیی و درێدا
قوتابخانەیەکی تری ئەدەبی « پاشپێکهاتەخوازیی» زۆرجاریش بە « هەڵوەشانەوەی دەقیش» دەناسرێت. ئەم قوتابخانەیە لەلایەن فەیلەسووفی فەرەنسی « ژاک درێدار « ڕابەرێتی دەکرێت. بە یەکێکیش لە قوتابخانە ناسراوەکانی ساڵانی شەست و حەفتاکانی سەدەی پێشوو دەناسرێت. درێدا لە بواری زمان، ئەدەبدا، بۆچوونی تایبەت بە خۆی هەیە.
لە بارەی قوتابخانەی پێکهاتە هەڵوەشینەوە نووسەر وەسفێکی کوورت و پوختی کردووە و دەڵێت:
پێکهاتە هەڵوەشینی ناوێکە دراوەتە پاڵ میتۆدی درێدا. بنەمای پێکهاتە هەڵوەشێنی لەسەر هەوڵدان بۆ سڕینەوەی ئەو ڕوو پۆش و دەمامکانەیە کە دەق بەکاریهێناوە تا بە جۆرێک لە جۆرەکان وا بنوێنێت کە مانای تێدا مسۆگەر و سەقامگیرە .ل229
دواتر بە درێژی باسی بۆچوونەکانی درێدای کردووە لە بارەی زمان، دەق، شیعر و ئەدەب بەگشتی.
لەبارەی زمانەوە درێدا دەڵێت:
زمان هیچ کاتێک ئێمە ناخاتە نێو بەستێنی پەیوەندیی و بەریەککەوتنێکی ڕاستەوخۆ لەگەڵ جیهانی ڕاستەقینە، زمان میدیایەکی شەفاف و ڕوون و پەنچەرەیەکی ڕووەو جیهان نییە. بە پێچەوانەوە، زمان هەمووکات لەنێوان ئێمە و جیهاندا ڕادەوەستێت، ڕێک وەکوو شووشەیەکی مات یان ئاوێنەیەکی تەڵخ وایە. ل 219
لەبارەی دەقیشەوە درێدا دەڵێت:
هیچ شتێک لەدەرەوەی دەق بوونی نییە ، چونکە بۆ مرۆڤ ، زمان هەمووکات نێونجی هەموو شتێکە. ل 221
قوتابخانە ئەدەبییە مۆدێرنەکان
دیارە پەڕتووکەکە باسی تەواوی قوتابخانە و ڕەخنە ئەدەبییەکان دەکات کە لە چەند سەدەی ڕابردوودا لەدایک بووە لەوانە: ڕەخنەگرانی ڕەشپێست، ڕەخنەگرانی پاشکۆڵۆنیالیزم، سێکسوالێتی، ڕەخنەگرانی فێمینیست، ڕەخنەگرانی کولتووری.
نووسەر هەوڵیداوە کوورتەیەکی پوخت لە بارەی ئەم ڕەخنەنانە باسبکات، لە هەمانکاتیشدا ڕەخنەکان کە لەم قوتابخانە دەگیرێت، باس دەکات، بەمشێوەیە خوێنەر بەرچاوروونی زۆر باشی دەبێت، لەبارەی ڕەخنەی ئەدەبی.
بۆچوونی کۆمەڵێک فەیلەسووف لەبارەی ئەدەب و هونەرەوە
خاڵێکی گرنگی تری ئەم پەڕتووکە ئەوەیە، بۆچوونی زۆرێک لە فەیلەسووفانی جیهانی تێدایە، ئەمەش ئاسانکاری باشی کردووە بۆ خوێنەران، تاوەکوو لە ئاگاداری تێڕوانینی ئەو فەیلەسووفە مەزنانە بێت لەوانە: مارکس ، ئالتۆسێر، گرامشی ، درێدا، لۆکاش ، فۆکۆ، شتراوس. هتد.
دوا قسە
بە دڵنییایەوە ئەم پەڕتووکە باسی زۆر شتی کردووە، لێرەدا تەنیا من ویستم لە ڕێگەی چەند دێڕێکەوە، باسی گرنگی ئەم پەڕتووکە بکەم. بەراستی من خۆم زۆر سوودم لەم پەڕتووکە وەرگرت و زۆر شتی نوێی تێدابوو کە پێشتر نەمخوێندبوویەوە، بەتایبەتیی بۆچوونی کۆمەڵێک فەیلەسووف کە بۆ من زۆر نوێ بوون.
هیوادارم هەموو نووسەر و ئەدیب و خوێنەرێکی ئاساییش، بتوانێت ئەم پەڕتووکە بخوێنێتەوە، چونکە لە بارەی ڕەخنەی ئەدەبییەوە، بەرچاوڕوونی زۆر باشی تێدایە.
لێرەدا جێگەی خۆیەتی کە دەست خۆشی لە برای هێژامان کاک عەبدولخالق یەعقووبی بکەین، بۆ وەرگێڕانی ئەم پەڕتووکە جوان و گرنگە. هیوای کاری باشتری بۆ دەخوازم.
سەرچاوە:
هانز بێرتێنز. بنەماکانی تیۆری ئەدەبی. وەرگێڕانی: عەبدولخالق یەعقووبی. چاپی یەکەم. دەزگای چاپ و پەخشی سەردەم.
سلێمانیسلێمانی. 2015.
[1]
ئەم بابەتە بە ڕێنووسی سەرچاوەی ئاماژەپێکراو نووسراوە کوردیپێدیا دەستکاری ڕێنووسی نەکردووە