ناونیشانی بابەت: تێڕوانینی ئیبن ڕوشد لەبارەی پەیوەندی نێوان ئایینی ئیسلام و فەلسەفە
ئامادەکردن و نووسین: #ئەردەڵان عەبدوڵڵا#

هەمیشە لەنێوان ئایین و فەلسەفەدا جۆرێک لە ناکۆکی و دژ بە یەکییەک هەبووە، لەوەتی فەلسەفەش درووستبووە، نیقاشێکی گەورە لەنێوان فەیلەسووفان و زانایانی ئایینی بەرپا بووە. ئایا هەق بەلای فەلسەفەوەیە یان بە لای ئایینەوە هەیە. مەسەلەی تێگەیشتنی ڕاستی و هەقیقەت و کێ لەسەر هەقە، هەتاوەکوو ئێستاش بەردەوامە. هەرچەندە ئەم نیقاشە لە سەرەتادا لەنێوان فەیلەسووفان و ئایینەکانی جوو و کریستیان بەرپا بوو، دواتریش بە بڵاوبوونەوەی ئایینی ئیسلام، ئەم نیقاشە ڕۆژهەڵاتیشێ گرتەوە.
لە ماوەی پێشوودا چاوم بە پەڕتووکی فەسلول مەقال فەیلەسووفی ئیسلامی ئیبن ڕوشد کەوت، کە لەلایەن کاک #مەریوان# عەبدول کراوەتە کوردی. ئەم پەڕتووکە یەکێکە لە پەڕتووکە باشەکانی ئیبن ڕوشد. ئەم پەڕتووکە باسی بۆچوونی ئیبن ڕوشد و کۆمەڵێک فەیلەسووفی ئیسلامی تر دەکات لەبارەی ئەم مەسەلەیەوە.
لە هەمانکاتیشدا بەشێکی زۆری پەڕتووکەکە خۆی بۆ ئەم پرسە تەرخانکردووە و وەڵامدانەوەی ئەوانەی کە دژی فەلسەفە دەوەستنەوە لە پێش هەمووشیانەوە ئیمام غەزالی. لە هەمانکاتیشدا باس لە گرنگی فەلسەفەشمان بۆ دەکات.
پەیوەندی ئایین و فەلسەفە
وەکو پێشتریش ئاماژەم پێکردوو لەگەڵ سەرهەڵدانی ئایینە ئاسمانییەکان، کێشە دەکەوێتە نێوان فەیلەسووفان و زانایانی ئایینەوە. بەڵام دواتر هەندێک فەیلەسووفی ئایینی جوو وکریستیان هەوڵ دەدەن، ئەم جەنگە خاوبکەنەوە.
وەکو کاک مەریوان عەبدولیش دەڵێت: هەرکات فەلسەفە هەبووبێت و بیرکردنەوەی فەلسەفیش لەناو خەڵکیدا جێگەی بایەخ بووبێت، ئەم پرسە هاتۆتە ئاراوە، چونکە هەریەک لەلایەنگرانی فەلسەفەو ئایین پێیان وایە ئەوی تریان دژیەتی، یان هەوڵی گونجاندنیان داوە لەنێوانیاندا و پێیان وابووە کە دوو ڕێگان بە شێوازی جیاواز بۆ گەیشتن بە هەقیقەت ، ل17
فیلونی ئەسکنەدەرانی ، کە لە ساڵی 50 زایینی کۆچی دواییکردووە ئەم فەیلەسووفە جوولەکەیە هەوڵیداوە شەریعەتی موسا بە شێوازێکی عەقڵی تەئویل بکات. پاش ئەمیش کۆمەڵێک فەیلەسووفی کریستیان هەوڵیانداوە کە ئایینی کریستیان و فەلەسەفە پێکەوە گرێ بددەن لەوانە کلیمینتس و ئۆگستین کە پێشەنگی فەیلەسووفانی کریستیان بوون، دەیانویست کریستیانەت و فەلسەفە بە یەکەوە گرێ بددەن. لە کۆتاییەکانی سەدەی نۆزدەشدا لە ڕۆما، کۆمەڵێک قەشەی کریستیان هەوڵیان دەدا پەیوەندی فەلسەفە و کریستیان کاتۆلیکی باشبکەن و بەتەواوکەری یەکتریان دادەنا، هەرچەندە لەم هەوڵەیان سەرکەوتوو نەبوون.
هەرچەندە فەیلەسووفە ماتریالیستەکان زۆر دژی ئەوە بوون کە ئایین و فەلسەفە تەواوکەری یەکتر بن، بەڵکە بە دوژمنی یەکتریان دادەنا. لەمەدا وتە بەناوبانگەکەی مارکس کە دەڵێت ئایین تلیاکی گەلانە، لووتکەی دژایەتی فەلسەفە و ئایین ڕادەگەیەنێت.
ئایینی ئیسلام و فەلسەفە
لەگەڵ بڵاوبوونەوەی ئایینی ئیسلامیش، مەسەلەی پەیوەندی نێوان ئایین و فەلسەفە هاتە ئاراوە، هەندێک زانا و بیرمەندی ئیسلامی هەڵوێستی زۆر توند و خراپیان بەرامبە بە فەلسەفە هەبووە لەوانە غەزالی کە زۆر دژی فەلسەفە بووە، لەبەرانبەر ئەم بۆچوونە توندەی غەزالی کۆمەڵێک فەیلەسوفی ئیسلامی پەیدا بوون، کە پێیان وابووە ئایینی ئیسلام و فەلسفە تەواوکەری یەکترین و دوژمنی یەکتری نین لەوانە کیندی، فارابی، سجستانی، ئیبن نوفڵ، ئیبن ڕوشد
بۆچوونی فەیلەسووفانی ئیسلام
یەکەمین فەیلەسووفی ئیسلامی کیندی بووە کە باسی ئەم بابەتەی کردووە و پەڕتووکێکی بەناوی لە بارەی فەلسەفەی یەکەمینەوە نووسیوە و پاشانیش ناردوویەتی بۆ خەلیقە موعتەسەم بالله کیندی لەم پەڕتووکەیدا بەڵگە دەهێنێتەوە بۆ ڕەوایەتی کاری فەلسەفاندن و بە کارێکی ڕاست و تەباو گونجاوی دادەنێت لەگەڵ ئاییندا. لەمبارەیەوە دەڵێت: مەبەستی فەیلەسووف لە زانستەکەیدا پێکانی هەقە، لە کارکردنیشیدا کارکردنە بە هەق. کیندی پێشی وایە کە کە فەلسەفە لەگەڵ ئەوەی پێغەمبەران هێناویانە هیچ جیاوازییەکی نییە.
هەروەها فەیلەسووفێکی تری ئیسلامی فارابییە، کە ئەویش هەوڵیداوە گونجاندنێک لەنێوان ئیسلام و فەلسەفەدا بکات، ئەو لە پەڕتووکی کتاب الملة هەوڵیداوە کە گونجاندن و نزیکی نێوان فەلسەفە و ئایین بددات. لەمبارەیەوە دەڵێت: ئایین و فەلسەفە لەیەک دەچن و شەریعەتە چاکەکان لەلایەن فەلسەفەوە پشتگیری دەکرێن و بەڵگەیان بۆ دەهێنرێتەوە.
ئیبن نوفلیش لە پەڕتووکی حی بن یقظان کە چیرۆکێکی فەلسەفەییە، دەیەوێت ئەوەمان پێ بڵێت کە هیج لێکدژیی و جیاوازیی لەنێوان ئایینی ئیسلام و فەلسەفەدا نییە و بگرە ئەو پێی وایە کە ئایین و فەلسەفە هەردووکیان ڕێگەی بەرەو هەقیقەت چوونن. واتە دژی یەکتر نین.
غەزالیی و فەلسەفە
یەکێک لە زانا و بیرمەندە ناسراوەکانی ئایینی ئیسلام ئیمام ئەبو حامیدی غەزالییە ، کە زۆر دژی فەلسەفە بووە، ئەمەش لە پەڕتووکی تهافت الفلاسفة بەجوانی دەریخستووە. غەزالی پێی وابووە فەلسەفە و ئایین نەک لەگەڵ یەکتری ناگونجێن بگرە دژی یەکتریشن و فەلسەفەی بە دوژمنی ئایین داناوە. هەر لەناوی پەڕتووکەکەشیەوە دیارە، چەندە ڕقی لە فەلسەفە بووە. جێگەی ئاماژەیە ئەم بۆچوونەی غەزالیش، هەتاوەکوو ئەمڕۆ لەناو ئیسلامییە توندڕەوەکاندا زۆر باوە.
ئیبن ڕوشد و فەلسەفە
لە ماوەی پێشوودا لە دیدارێکی تایبەتدا لەگەڵ کەناڵی العربیة موراد وەهبە فەیلەسووف و بیرەمەندی ناسراوی میسری وتی: ئیبن ڕوشد کاریگەریی گەورەی بەسەر فکری ئەوروپاوە هەبووە، بەتایبەتیی لە ڕووی فکری جیاکردنەوەی ئایین لە دەوڵەت و ئازادی تاکەکەسیەوە. ئەم قسەیەش بەلای منەوە سەیر بوو، بەڵام کاتێک سەیری بەرهەمەکانی ئەم کەڵە فەیلەسووفە دەکەین، ئەوجا لە گرنگی فکری تێدەگەیەن.
ئیبن ڕوشد یەکێکە لە فەیلەسووفە ناودارو گرنگەکانی جیهانی ئیسلامی، لە ساڵی 520 کۆچی لە شاری قوورتوبە لە باشووری ئیسپانیا لە دایک بووە و لە ساڵی 575 کۆچیی دوایی کردووە. ئەو جگە لەوەی زانایایەکی ئایینی بووە خۆشی بە فکرو فەلسەفەی یۆنان و زانستی فەلەکناسیی و پزیشکیشەوە خەریک کردووە. هەروەها لە پاش خۆی کۆمەڵێک پەڕتووکی گرنگی فکریی و زانستی بەجێهێشتووە گرنگترینیان: ( فصل المقال، تهافت التهافت، الکشف عن مناهج الادلة) هەروەها پەڕتووکی الکلیات لە بواری زانستی پزیشکیدا، کە یەکێکە لە پەڕتووکە گرنگەکانی بواری پزیشیکی.
یەکێکیش لە پەڕتووکە بەناوبانگەکانی فصل المقال ، کە تێیدا پرسی پەیوەندی فەلسەفە و ئایین و وەڵامدانەوەی ئیمام غەزالییە. ئەم پەڕتووکە لە ڕووی فکریی و فەلسەفییەوە گرنگی زۆری هەیە. خۆشبەختانە لەلایەن وەرگێڕای هێژامان کاک مەریوان عەبدول کراوەتە کوردیی. لەم پەڕتووکەدا ئیبن ڕوشد هەوڵیداوە وەڵامی ئەو پرسیارە گرنگە بداتەوە کە ئایا فەلسەفە و ئایین دژ بە یەکن یان تەواوکەرتی یەکترین؟ هەروەها وەڵامی بۆچوونەکانی ئیمام غەزالی داوەتەوە، کە دژی فەلسەفە بووە، دیارە ئەمەش بە پشتبەستن بە ئایەتەکانی قورئانی پیرۆز و وتەکانی پێغەمبەر.
هەموو پێغەمبەرێک فەیلەسووفە، بەڵام هەموو فەیلەسووفێک پێغەمبەر نییە
یەکێک لە وتە بەناوبانگەکانی ئیبن ڕوشد ئەمەی سەرەوەیە، ئەو پێی وایە کە فەلسفە و ئایین پەیوەندییەکی ئێجگار مەتین و بەهێزیان هەیە. ئیبن ڕوشد پێی وایە کە هەموو شەریعەتێک بە سروشە وحی بەڵام ژیری تێکەڵی دەبێت و فەلسەفە دەبێتە یارمەتدەری ئایین، خۆ ئەگەر ئایینێک دوور لە سروش و تەنیا بە فەلسەفە دابمەزرێت ئەوا کەموکوورت دەبێت. ل 23
ئایا فەلسەفە دژی ئایینە؟
ئیبن ڕوشد لە تەواوی ئەم پەڕتووکە و پەڕتووکەکانی تریشیدا جەخت لەوە دەکاتەوە کە هیچ کاتێک فەلسەفە دژی ئایین نییە، زۆرجار ئەو کەسانەی کە خەریکی فەلسەفەن بە کەسانی کافرو مولحید تاوانبار دەکرێن، بەڵام ئین ڕوشد پێی وایە ئەوە فەلسەفە نییە ئەو کەسانەی لە ڕێگە لاداوە ، بەڵکوو هۆکاری ئەمە دەگەڕێتەوە بۆ خودی ئەو کەسانە خۆیان، جا بەهۆی بیرتەسکی خۆیانەوە بێت یان خراپ تێگەیشتنیان لێی بەهۆی نەبوونی مامۆستا وە.
دواتریش دەڵێت: شتێک کە لە خودی خۆیدا سوودبەخش بێت، نابێت وازی لێبهێنرێت لەبەر زیانێک کە بەهۆیەکی دەرەکی لێیکەوتووە..ل 27
پاشتر دەڵێت:
ئەو کەسەی کە ڕێگری دەکات لە تێڕوانین لە پەڕتووکەکانی فەلسەفە لەو کەسانەی کە شایەنی ئەوەن، وەکوو ئەو کەسەیە کە ڕێگری دەکات لە کەسێکی تینوو لە خواردنەوەی ئاوی ساردی سازگار تا دەمرێت لە تینوێتیدا، ئەمەش لەبەرئەوەی خەڵکانێک پێی خنکاون یان مردوون، لە ڕاستیدا مردن بە ئاو شتێکی لاوەکییە، بەڵام مردن لە تینوێتیدا شتێکی خودیی و زەروورییە. ل 44
سێ جۆر خەڵک
ئیبن ڕوشد پێی وایە خەڵکی لەبەرانبەر ئاییندا یەک جۆر نین و ئایینی ئیسلامیش کە ئایینێکی خوداییە ئاڕاستەی هەموو جۆرە خەڵکێک کراوە و هەریەکەیان بەپێی ئاستی تێگەیشتنی خۆی لە ئایین تێدەگات. دواتریش دەڵێت خەڵکی لە سێ ئاستدان: 1. وتارییەکان. 2. مشتومڕییەکان. 3 بورهانییەکان.
1/گووتارییەکان ئەوانەن تەنیا بە ڕیگەی وتار و ئامۆژگاری باوەڕ دەهێنن، ئەمانەش خەڵکی گشتیی و ئاسایین.
2/ مشتومڕییەکان، ئەمانە ئاستیدان بەرزترە لە خەڵکی ئاسایی و گشتیی و وتارییەکان، ئەمانیش بە مشتومڕ باوەڕ دەهێنن.
3/ بەڵام بورهانییەکان ئەو کەسانەنە کە بە فەلسەفە و بەڵگەی عەقڵیی و تێڕوانینی حەقڵی و بورهان باوەڕ دەهێنن. ل28
ئیبن ڕوشد بۆ ئەم بۆچوونەشی پشت بە ئایەتێکی قورئان دەبەستێت کە دەڵێت: ادع الی سبیل ڕبک بالحکمة و الموعظة الحسنة و جادلهم بالتي هي احسن، سورەتی النحل. ئایەتی 125 ئیبن ڕوشد ئەم ئایەتە دەکاتە سەرچاوەیەکی گرنگ بۆ بۆچوونەکانیی و بەکارهێنانی فەلسەفە بەتایبەتیی دوایین وتەی خودا کە دەڵێت موجادەلەیان بکە بە باشترین شێوە، و جادلهم بالتي هي احسن
شەریعەت و فەلسەفە
بەشێکی تری پەڕتووکەکەی ئیبن ڕوشد تەرخانکراوە بۆ پەیوەندی نێوان شەریعەتی ئیسلام و فەلسەفە. ئەو دەڵێت: ئەگەر ئەم شەریعەت هەق بێت و بانگخوازبێت بۆ تێڕوانین بۆ ناسینی هەق، ئەوا ئێمە گروهی موسڵمانان بە تەواوەتی ئەوە دەزانین کە فەلسەفە نابێتە هۆی سەرپێچی ئەوەی لە شەرعدا هاتووە. لە ڕاستیدا هەق لێکدژ نییە لەگەڵ هەقدا، بەڵکوو تەبایە لەگەڵیدا و شایەتی بۆ دەدات..ل 45
ئامانجی شەریعەت
ئیبن ڕوشد وەک زانایەکی ئایینی کە لەناو زانستی ئاییندا قووڵ بووەتەوە بەتایبەتیی شەریعەتی ئیسلامی، باسی ئامانجی شەریعەتمان بۆ دەکات و دەڵێت:
پێویستە بزانین مەبەستی شەریعەت بریتییە لە فێرکردنی زانستی هەق و کارکردن بە هەق ، زانستی هەقیش بریتییە لە ناسینی خودای بەرز و باڵا و سەرجەم هەبووەکان بەو شێوەیەی کە هەیە، بەتایبەتیی ناسینی بەختەوەریی دوارۆژو بەدبەختی دواڕۆژ. ل 75
پەیوەندی زانست و ئایین
لە مێژوودا زۆرجار بەشێکی زۆری زانایانی ئایینی دژی زانست و پێشکەوتنی زانستی وەستاونەتەوە و هەندێکیشیان بۆچوونی توندڕەوانەیان لە دژی زانا و زانست دەربڕیوەو فەتوای کوشتنیان دەرکردووە. لێ ئەوەی جێگەی سەرنجە، ئیبن ڕوشد دژی هەموو ئەو بۆچوونە توندڕەوانە دەوەستێتەوە کە پێیان وایە زانست و ئایین دژی یەکن بەڵکە بەپێچەوانەوە ئەو وەکوو تەواوکەری یەکتری دادەنێت. لەمبارەیەوە ئیبن ڕوشد لە پەڕتووکەکەیدا وتارێکی بەناوی چۆنێتی گونجاندن لەنێوان حیکمەت و شەریعەتدا نووسیوە. لەم وتارەیدا بەوردی باسی ئەو پەیوەندییە قووڵەی نێوان ئایین و زانست یان وەکوو خۆی دەڵێت حیکمەت دەکات و دەڵێت:
حیکمەت هاوڕێی شەریعەت و خوشکی شیرینییەتی. هەردووکیان حیکمەت و ئایین بە مرۆک هاوڕێی یەکترن و بە کرۆک و ڕەمەک غەریزە یەکتریان خۆش دەوێت. ل 92
قوربانی دەستی توندڕەویی ئایینی
هەمیشە کەسە ڕووناکبیرەکانی لە جیهاندا بوونەتە قووربانی دەستی کەسانی دەبەنگ و توندڕەو، ئەو کەسانەی کە زیرەک و بە توانان هەمیشە کۆمەڵێک دوژمنی زۆری بۆ پەیدا دەبێت، بەتایبەتیی کەسانی دەبەنگ ، ئەوانە ڕقی شەخسیان لە کەسە زیرەکەکان، دەبێتە ئاگرێکی گەورە لە ناخیاندا و دەبێتە هاندەرێکی باش تاوەکوو بە بیانووی پارێزگاریکردن لە ئایین یان نیشتمان، پەلاماری خەڵکی زیرەک وبەتوانا بددەن.
ئیبن ڕوشد کە یەکێکە لە فەیلەسووفە مەزنەکانی ڕۆژهەڵات و تەواوی ڕۆژاوا پێی سەرسامە، کەچی ئەم زانا مەزنە دەبێتە نێچیرێکی باش بۆ دەبەنگە توندڕەوەکان و هەموو پەڕتووک و داهێنانەکانی بە لادان لە ئایین دادەنێن. کاتێک لە مەراکیش دەگەڕێتەوە بۆ قوورتوبە زێدی خۆی، بۆچوونەکانی لە بارەی فەلسەفەوە بڵاوکردەوە، ئەوەندەی پێ ناچێت بە هەرتەقە و دەستدرێژیکەر بۆ سەر ئایین دادەنرێت و فەتوای کافری و لادان لە ئایینی بۆ دەردەچێت. ئەویش ناچار دەبێت کە قوورتوبە بەجێبهێڵێت و ماوەیەک خۆی لە شاری فاس بشارێتەوە، بەڵام دواتر ئاشکرا دەکرێت و لەلایەن دەسەڵاتدارانەوە دەستگیر دەکرێت و زیندانی دەکرێت. بەوەش ناوەستن، دەچن لەناو بازاڕدا خەڵکی کۆدەکەنەوەو هەرچی پەڕتووکییەتی بەدیار خەڵکییەوە دەیسووتێنن . بەڵام خۆشبەختانە چەند پیاوچاکێک دەچن لای دەسەڵاتدارن شەفاعەتی بۆ دەکەن و بەرگری لێدەکەن و دەڵێن کابرا کافر نییە. پاشتر بە هەوڵی پیاوچاکان ئازاد دەکرێت و دەگەڕێتەوە بۆ مەراکیش . بەڵام ئازاری زیندانیکردن و پەلاماردان و لە هەمووشی خراپتر سووتاندنی پەڕتووکەکانی، دەبێتە ئازارێکی گەورە لەدڵیدا و پاش ساڵێک لە 595 کۆچییدا کۆچی دوایی دەکات.
دوا قسە
بەداخەوە هەتاوەکوو ئیستاش ئەو نیقاشە هەر بەردەوامە، بەتایبەتیی لەم سەردەمەدا کە فکری توندڕەوی ئایینی لە بەهێزیدایە، دووبارە هەندێک بە ناوی پارێزگاریکردن لە ئایین، دەیانەوێت هەموو جوانییەکانی فکرو فەلسەفە لەناوبەرن، هەرچەندە ئەمەش مێژووییەکی ناشیرینی لە هەموو ئایینەکاندا هەیە.
بەدڵنییایەوە ئیبن ڕوشد یەکێکە لە فەیلەسووف و زانا بەتواناکانی مێژوویی ئیسلامی، بەداخەوە ئەویش لە کۆتایی ژیانیدا دەبێتە قووربانی دەستی فکری توندڕەویی ئایینی. هەرچەندە بۆچوون و پەڕتووکەکانی، کاریگەریی گەورەیان بەسەر ڕۆژهەڵات و ڕۆژاوادا هەبووە.
لە کۆتاییدا دەست خۆشی لە کاک مەریوان عەبدول دەکەم، بۆ وەرگێڕانی ئەم پەڕتووکە جوان و باشەی ئیبن ڕوشد، هیوای کاری باشتری بۆ دەخوازم
=KTML_Bold=سەرچاوە:=KTML_End=
ئیبن ڕوشد. پەڕتووکی فەسلول مەقال. سەبارەت بە سەلماندنی پەیوەندی نێوان فەلسەفە و شەریعەت. وەرگێڕانی: مەریوان عەبدول. پێداچوونەوەی ڕێبوار ئەحمەد و عادل عەبدوڵڵا. چاپی دووەم. ناوەندی ڕەهەند. #سلێمانی#. 2019. [1]
=KTML_Bold=ئەم بابەتە بە ڕێنووسی سەرچاوەی ئاماژەپێکراو نووسراوە کوردیپێدیا دەستکاری ڕێنووسی نەکردووە=KTML_End=