ناونیشانی بابەت: ئایا شێخانی سۆفیگەری پاک و موقەدەسن؟ ڕانانێک بۆ پەڕتووکی سۆفیگەری ئەحمەد کسرەوی
ئامادەکردن و نووسین: ماڵپەڕی ئاوێنە
ئەحمەدی کسرەوی، یەکێکە لە دیارترین بیرمەندانی گەورەی سەدەی بیستەمی ئێران، کە پاش تێپەڕینی زیاتر لە 70 ساڵ بەسەر تیرۆرکردنیدا هێشتا مشتومڕ دەربارەی بۆچون و پەڕتووکەکانی دەکرێ، ئەو هێندە شێلگیرانە بەدیدێکی ڕەخنەگرانەوە کاری لەسەر مێژوی ئێران و ئایین و مەزهەب و تەریقەتەکانی ئەو وڵاتە کرد، تا سەرەنجام لەلایەن فیدائییەکانی ئیسلامەوە تیرۆر کرا، کسرەوی لە پەڕتووکی سۆفیگەریدا دەڵێت سۆفیگەری لەسەر بنەمای قۆڵبڕین و ساختەکاری بنیاتنراوەو پێشەواو شێخانی تەریقەتیش مشەخۆر و مایەی بەدبەختین.
ئەحمەدی کسرەوی لەسەرەتای ئەم پەڕتووکە قەبارە بچوکەدا ئاماژە بەوە دەکات کە سۆفی و دەروێشەکان تەنیا گرووپێکی بچوکی سەرلێشێواو نین تا شایستەی ئەوە نەبن سەرنجیان بدەینێ، دەروێش و سۆفی تەنیا ئەو پرچ درێژە چڵکنانە نین کە شمشێرو کەشکۆڵیان بەدەستەوەیە، بەڵکوو هەزارانی دیکە بێ تەورو بێ شمشێر و بێ کەشکۆڵ و پرچ و قژی درێژ، مێشک و مەغزیان پڕە لەخورافاتی سۆفیگەری، لەنێو کاربەدەستانی دەوڵەت و بەڕێوەبەرانی ئیداریدا زۆرێک دەدۆزیتەوە کە شێخ و سۆفی و دەروێشن و هەریەکەو خۆیان بەئەندامی فڵانە تەریقەت و فیسار جەنابعالی دەزانن و زۆرێکیش هەن کە بێ پەروا دەڵێن: بابە دنیا کاروانسەرایەو ژیان تەنیا چەند ڕۆژێکەو باش یان خراپ هەر تێدەپەڕێ.... کە کسرەوی ئەم قسانە بەوڕێنە ناودەبات.
کسرەوی ئەوەش ڕوندەکاتەوە کە سۆفیگەری لە چەندین بواردا ڕیشەی داکوتیوە، بەتایبەتیی لەئەدەبیات و سیاسەتدا. ئەو پێیوایە سۆفیگەری یەکێکە لەئامڕازەکانی سیاسەت کە ساڵەهای ساڵە ڕۆژهەڵاتناسانی ئەوروپا گرنگی پێئەدەن و بڕەویشی پێئەدەن، پێشکەوتنەکانی دنیای ئەمڕۆش نەیانتوانیوە کۆتایی پێبهێنن، هەرچەندە سۆفیگەری خەڵکی سست و تەمەڵ کردووە و لەسەر بنەمای قۆڵبڕین و ساختەکاری بنیاتنراوەو پێشەواو شێخانی تەریقەتیش مشەخۆر و مایەی بەدبەختین.
سۆفیگەری چۆن سەریهەڵدا؟
کسرەوی دەربارەی ڕەگ و ڕیشەی سۆفیگەری دەڵێت سۆفیگەری هەروەک زۆر شتی دیکە لە فەلسەفەی یۆنانییەوە سەریهەڵداوە، دامەرێنەرەکەی پلوتینۆس-ی فەیلەسوفە کە پێیوایە سەرچاوەی جیهان و هەموی ئەوەی هەیە یەک شتە ئەویش خودایە، هەموو شتەکانی تر لەو جودا بوونەتەوە، بۆیە پێویستە مرۆڤ گیرۆدەی مادیگەری نەبێ و خۆی ڕادەستی چێژو خۆشییەکانی دنیا نەکات، ئەوەی گۆشەگیر و بێخود بێت دەتوانێت پەیوەست بێتەوە بەخوداو پەروەردگارەوە.
کسرەوی ئاماژە بەوە دەکات کە لەسەدەکانی سەرەتای سەرهەڵدانی ئیسلامەوە ئەم جۆرە بیرکردنەوە فەلسەفییە یۆنانیانە ڕویانکردە وڵاتی موسڵمانان و ڕۆژهەڵات و ئەمانیش زیاتر بڕەویان پێداو زۆری نەخایاند سۆفیگەری گەشەی کرد و تەکیەو خانەقا دامەزرا بۆ ئەوانەی تەرکی دنیایان دەکرد و جلوبەرگێکی زبریان دەپۆشی، ئەو دەڵێت ئیتر شێخەکانی سۆفیگەریش پاگەندەی ئەوەیان دەکرد کە نوێنەری پێغەمبەر و خودان، هەموو شتێکی ئەم دنیایە بەدەستی ئەوان دەسوڕێ و تەنانەت کار گەیشت بەوەی بڵێن ئیزرائیلیش بەبێ ڕەزامەندی شێخ عەبدولقادری گەیلانی گیانی کەسی پێناکێشرێت!
موعجیزەو کەرامات-ی شێخەکان درۆی شاخدارن
کسرەوی ئاماژە بەوە دەکات لەرۆژگارێکدا نەزانی بەسەر عەوامدا باڵادەست دەبێ، شێخەکان کە خەڵکێکی قۆڵبڕ و مشەخۆر بوون، پاگەندەی ئەوە دەکەن نوێنەری پێغەمبەرو خودان و زۆربەشیان بنەچە و ڕەچەڵەکی خۆیان دەبردەوە سەر ئیمامی عەلی کوڕی ئەبی تالیب و ئەبوبەکری سدیق، ئەو دەڵێت پێشەواو شێخ و پیرانی تەریقەت پاگەندەی ئەوە دەکەن کە پێغەمبەر دو جۆرە ئامۆژگاری و فێرکردنی هەبوە یەکێکیان بەناوی شەریعەت بۆ هەمووانەو ئەوی تریان بەناوی تەریقەت کە تەنیا بۆ کەسانی سەربژاردەو تایبەتە، پێغەمبەر تەریقەتی بەئەبوبەکری سدیق و عەلی کوڕی ئەبوتالیب وتوەو لەوانیشەوە گەیشتووە بەشێخ و پێشەوایانی سۆفیگەری و دەروێشەکان.
ئەو پێیوایە بەشێک لەوتەو ڕەفتاری سۆفیگەریی پێچەوانەی قورئان و شەریعەتی ئیسلامیشەو پڕە لەخورافات بەناوی موعجیزەو کەراماتەوە بۆ گەمژاندنی ئەوانەی دوایان کەوتون. لەم پەڕتووکە بچوکەدا کسرەوی بەوردی چەندین نموونەی نائەقلانی و خورافاتی سۆفیگەری دەهێنێتەوە، بەسوودوەرگرتن لە پەڕتووکی تەزکرەی ئەولیای فەرەدەدینی عەتار و ئەسراری تەوحیدی ئەبو سەعیدی ئەبو خێر، ئەو باس لەو چیرۆکە ناواقیعی و وڕێنە ئاسایانە دەکات دەربارەی بایەزیدی بستامی و شێخ عەبدولقادری گەیلانی و مەولانا جەلالەدینی ڕۆمی و شەمسی تەبریزی و چەندان شێخ و پێشەوای دیکەی سۆفیگەری درووستکراون.
کسرەوی دەڵێت لە پەڕتووکی تەزکرەی ئەولیادا هاتووە، کەسێک لەشێخ عەبدولقادری گەیلانی پرسی: بۆچی ناچی بۆ مەکە؟ شێخ دەستی بەزر کردەوەو نێوانی دو پەنجەی خۆی نیشانی پرسیارکەرەکە دا، وتی: سەیرکە. پرسیارکەر کە سەیری کرد کەعبەی بینی بەسەر سەری شێخەوە دەسوڕایەوە!.
هاوکات ئاماژە بەوە دەکات شێخەکان هەمیشە وا خۆیان دەردەخەن کە لەگەڵ خوادا لەرازو گفتوگۆدان و دەیان نموونەی ئەو شێخانە دەهێنێتەوە کە بۆ گەوجاندنی خەڵکی چیرۆکی بەسەر ئاودا ڕۆشتن و بەشەوێک چونە حەج و چاککردنەوەی نەخۆش و زیندوکردنەوەی مردوو سەدان چیرۆکی سەیر و سەمەرەی تریان درووستکردووە کە کسرەوی بەدرۆی شاخدار ناویدەبات و پێیوایە شاعیرانی گەورەی وەک مەولانا جەلالەدینی ڕۆمی و عەتار و سەعدی شیرازیش لە ڕێگەی شیعرەکانیانەوە بڕەویان بەم خورافات و خورافەپەرستییە داوە.
کسرەوی بەسەرسوڕمانەوە باس لەوە دەکات کە چۆن لەگەشتی بیابانێَکدا گوێدرێژەکەی ڕابیعەی عەدەوی دەمرێ، پاش ئەوەی موناجاتی خودا دەکات گوێدرێژەکەی بۆ زیندو دەکاتەوە، یاخود باس لەوە دەکات ئیبراهیمی ئادەم لەسەر قەراغی ڕوباری دیجلە کە خەریکی دورینەوەی کراسەکەی دەبێ سوژنەکەی لێدەکەوێتە ناو ئاوەکەوەو هەزار ماسی لەنێو ڕوبارەکەوە سەر دەردەهێنن و هەریەکەو سوژنێکی زێڕینیان بەدەمەوە بووە، بەڵام ئیبراهیم وتویەتی تەنیا سوژنەکەی خۆمم دەوێ!
کسرەوی دەڵێت ئەمانە باکیان نییە لەدرۆ کردن و وەستای درۆن، هەموو ئەوەی ناویان ناوە کەرامات دەربارەی پیر و پێشەواو شێخەکانی خۆیان درۆو کاری نەکردەن، تەنیا بۆ بەرزکردنەوەی پێگەی خۆیان لای عەوام درووستیان کردووە، ئەگینا چ عەقڵێک باوەڕ بەوە دەکات کەعبە لەجێی خۆی هەستێ و بێت پێشوازی لەشێخێک بکات؟ یان ئەم گەردونە چۆن دەبێ بەیاری و بازیچە بەدەست ئەوانەوە؟ چۆن شێخ ڕازی دڵی هەر کەسێکی زانیوە؟ یاخود چۆن شێخ زمانی جانەوارانی زانیوە و لەگەڵ چوارپێ قسەی کردووە و توانیویەتی بەئاسمانا بفڕێ و بگاتە حەج؟ جا ساویلکەیی باوەڕکردن بەم موعجیزەو کەراماتانە کە ئەسڵ و ئەساسیان نییە، ئەوەیە ئەمانە بە (ئەولیا) بزانرێ و دوایان بکەون، کە بەپێی بەشێک لەگێڕانەوەکان ژمارەیەک لەم شێخانە نەک هەر خۆیان بە (ئەولیا) دەزانن بەڵکوو هەندێکجار خۆیان لە (ئەنبیا) بەگەورەتریش دەزانن.
بێکاری و تەمەڵی ماڵی وێران کردین
کسرەوی ئاماژە بەوە دەکات کە لەسەرهەڵدانی ئیسلامەوە تا ئێستا یەکێک لەو هۆکارانەی مایەی بەدبەختی بووە سۆفیگەرییە. سۆفیگەری کاریگەریی لەسەر هەموو شتێکی ژیان هەبووە، هەر لە جیهانبینی و خوداناسی و دەروونناسی و خوێندن و کارو پیشە‌وە بگرە تا دەگات بەئاوەدانی شارەکان و هاوسەرگیریی و ماڵداری و ئەدەبیات.
ڕەخنەیەکی گەورەی کسرەوی لەسۆفیگەری، هاندانی بێکاری و تەمەڵی و گەدایی کردن و دەستهەڵگرتن لەدنیا و ژیان و بڕەودان بەگۆشەگیری و تەکیەو خانەقانشینی بووە، کە خەڵکی تریان بەئەهلی دنیا ناوبردووە. ئیتر تەقدیسی هەژاریی و کار نەکردن گەیشتووە بەوەی وەک مەزهەبێکی لێهاتووە لە کۆمەڵگەدا، لەکاتێکدا بنەمای پێشکەوتنی وڵاتان و گەشەی کۆمەڵگەکان کارکردن و کۆکردنەوەی سەرمایە بوە.
کسرەوی دەڵێت لەسەدەی حەفتەمی کۆچیدا کە کاتی هاتنی مەغۆلەکانە، ئێران و هندو بوخارا و تورکمانستان و تورکیا و ئێراق و سووریا و میسر پڕ دەبن لەخانەقا و تەکیە، کە یەکێک بووە لەهۆکارەکانی زاڵبوونی مەغۆلەکان بەسەر ئەم ڕوبەرە فراوانەدا، ئەم تەریقەتانە وڵاتەکانیان بەدوژمن سپارد و کچ و ژنەکانیان لەلایەن داگیرکەرانی مەغۆلەوە بەتاڵان بران، بەڵام جوامێریی بەرەنگاری و تۆڵەکردنەوەیان نەبو، بەڵکوو مانای ژیانیان تەنیا کوورت بۆوە بۆ خواردن و خەوتن و ڕۆژ بەسەربردن، بۆ ئارامی دڵیش خۆیان خستە باوەشی سۆفیگەری و خەراباتەوە! مەغۆلەکانیش کە لەبەرژەوەندییان بو، هانی ئەم جۆرە تەریقاتانەیان دا تا سەری خۆیان بەشتی هیچ و پوچەوە گەرم بکەن و خەریکی قەلەندەریی بن و پرچ و قژیان بەربەنەوەو بەناو ئاگرا بڕۆن و لەگەڵ ماردا گەمەو یاری بکەن!
هاوکات لەگەڵ تێپەڕینی کاتدا بەشێک لەپیران و پێشەواو شێخەکان ئارەزوی دەستگەیشتن بەتەخت و تاجی پاشایەتی بە هاوکاری دەروێشەکانیان بزواندنی، وەک میری مەرعەشیان و شێخ جونیدی سەفەوی کە خۆی و حەیدەری کوڕیشی لەو پێناوەدا کوژران، بەڵام سەرەنجام شا ئیسماعیلی سەفەوی کوڕی حەیدەرو نەوەی شێخ جونید، دەوڵەتی سەفەوی دامەزراند، بنەماڵەی سەفەوی لەنێو سۆفیگەرییەوە سەریانهەڵدا.
هاوڕەگەزبازی و دژایەتی ئەقڵانییەت
کسرەوی تیشک دەخاتە سەر لایەنە خراپەکانی مێژوی سۆفیگەری و پێیوایە گومڕاییەکانی سۆفیگەری لەژماردن نایەن، کە زۆر لەکردارو وتەیان پێچەوانەی ئیسلامی ڕاستەقینەیە و هەندێکجار پەل دەکێشێ بۆ خانەی نکوڵیکردن لەخوداش، کە بەشێک لەپێشەوایانی تەریقەت خۆیان بەخودا زانیوە و خودایان لەخۆیاندا بینیوە.
کسرەوی چەندان نموونە دەهێنێتەوە کە ئاماژەن بۆ منداڵبازی و هاوڕەگەزبازی، لەبەرئەوەی ئەوەی تەرکی دنیایان کردووە ژنیان نەهێناوە، تووشی لادان و خەریکی منداڵبازی بوون و چەندین شیعرو قەسیدەش بۆ پێداهەڵدانی جوانی ڕوخساری کوڕان نووسراوە و شێخ هەبوە ئاگری عەشقی کوڕێکی ڕوخسار جوان سەری پێهەڵگرتووە بۆ هندستان و بەگومانیشەوە باسی پەیوەندی نێوان مەولانا جەلالەدینی ڕۆمی و شەمسی تەبرێزی دەکات.
کسرەوی جەغت لەوەش دەکات کە سۆفیگەری لەرەگ و ڕیشەوە دوژمنی ئەقڵ و ئەقڵانییەتە کە گەورەترین سەرمایەیە خودا بەمرۆڤی بەخشیبێت، ئەو دەڵێت لەئەسراری تەوحیدا هاتووە کاتێک دەروێشێک پرسیاری لەشێخی ئێمە کرد: ژیری چییە؟ شێخ وتی: ژیری ئامڕازی کۆیلایەتییە!.
دەشڵێت لە پەڕتووکی سۆفییەکاندا زۆر باسی ئەوە کراوە کە ژیری ناوباتەوە سەر ڕێ کەواتە پێبخەرە ڕێی (سیر و سلوک) ەوە، مەولاناش دەڵێت کە عەشق هات ژیری ئاوارە بو.
کسرەوی و دوژمنەکانی
کسرەوی کە ساڵی
1890 لەتەبرێز لەدایکبوەو لە ساڵی
1946 لە تاران تیرۆر کراوە، بەهۆی نووسینەکانییەوە دژایەتی زۆر کراوە، نەک هەر لەلایەن توندڕەوانی شیعەوە کە بەمورتەدیان داناوە و فەتوای کوشتنیان داوە و لەلایەن فیدائییەکانی ئیسلامەوە تیرۆر کراوە، بەڵکوو بەشێک لەروناکبیرانی ئێرانیش دژایەتییان کردووە بەهۆی زمان زبریی و ڕەخنە توندەکانییەوە لەشاعیرانی گەورەی وەک حافزو سەعدی شیرازی و جەلالەدینی ڕۆمی کە بەمایەی دواکەوتویی و تەمەڵیی کۆمەڵگەی ئێران ناویبردون.
هاوکات بەهۆی پەڕتووکەکانییەوە دەربارەی شیعەگەری و بەهایگەری و سۆفیگەری لەلایەن پەیڕەوانی ئەم ئایین و مەزهەب و تەریقەتانەوە دژایەتی کراوە، بەڵام کسرەوی هەمیشە ویستویەتی بەئەقڵانییەت و دیدێکی ڕەخنەگرانەوە مێژووی ئێران بخوێنێتەوە، لەم پەڕتووکەشیدا سۆفیگەری خوازیارە پەیامێک بەخەڵک بگەیەنێت ئەویش ئەوەیە کە مەرج نییە شێخ و پێشەوایانی سۆفیگەری پیاوی پاک و پیرۆز بن.
[1]
ئەم بابەتە بە ڕێنووسی سەرچاوەی ئاماژەپێکراو نووسراوە کوردیپێدیا دەستکاری ڕێنووسی نەکردووە