ناونیشان: بۆچی ئاواتی شێخ جەناب ناتوانێت مووچە بدات؟
نووسەر: #ڕێبین ئەحمەد ڕەشید#
ڕۆژی دەرچوون: #23-07-2023#
ئەوەی ئەمڕۆ وەک دوومەڵێکی پڕ لە کێم و جەراعەت لە بەیاننامەیەکی ئابڕووبەرانەی وەزیری دارایی هەرێمەوە فیچقە دەکات و پرشی بەر هەموومان دەکەوێت کاری زەبر و تراومای ئەمڕۆ و دوێنێ و ئەم کابینەیە نییە بە تەنیا بەڵکوو ئەنجامی ئەو میتۆدە هەڵەیە کە هەشتا ساڵە ئێمە لە فۆڕمی پارتخێڵدا بۆ شۆڕش و حوکمڕانی بەکارمان هێناوە، چۆن؟
فارس دەڵێن جوجەڵەکان کۆتایی پاییز بژمێرە، کۆتایی پاییزی کورد لە هەرێمی باشووری کوردستاندا وادیارە ڕوو لە لێژی و بەستانی زستانێکی سەخت و بێڕەحمانەی وایە کە گەر هەموو ئەو نەوتەش کە هەیەتی بیسوتێنێت نەتوانێت ماڵە ساردوسڕەکەی گەرمکاتەوە. جوڵە و میتۆدە سیاسییەکان بە بەرهەم و حاسڵاتی پاییزانەیان لە ژیانسازی و مەیەسەرترکردنی ژیان بۆ خەڵکەکانیان هەڵدەسەنگێندرێن نەوەک شیعر و شانامەو خەیاڵسازی.
گیلبەرت ڕایل گەورە فەیلەسوفی ئینگلیزی لە ساڵی 1949 پەرتووکێک دەنووسێت بەناوی:
(کۆنسێپتی عەقڵ-Concept of mind) . بەبڕوای زۆرێک لە ڕەخنەگرانی پەرتووکەکە ئارگیومێنتی سەرەکی باسەکە ئەوەیە ڕایڵ دەیەوێت ئەوە بسەلمێنێت کە کۆنسێپتی عەقڵ لە وەهمێکی فەلسەفی دیکارتی زیاتر نییە. لەو پەرتووکەدا ڕایڵ دوا بزمار دەداێت لە کۆنسێپتی دوالیزمی نێوان عەقڵ و جەستە. بەدەر لەمە ئەوەی من مەبەستم بوو دووخاڵی گرنگ بوون کە ڕایڵ لەو پەرتووکەدا لەسەریان دەوەستێت و بەم شێوەیە ناویان لێدەنێت:
یەکەم/ Knowing that چی دەزانیت مەعریفە
دووەم/Knowing how چۆن دەزانیت هونەر، توانایی یان مەهارەت
ڕایڵ زۆر بەوردی لەسەر هەردوو کۆنسێپتەکە دەوەستێت و دەڵێت هەموو زانینەکان لە جنسی زانینی knowing that یا مەعریفی نین، بەوەی مەعریفە شتێکە لەدەرەوە دێتە نێو تۆوە، بەڵکوو بەشێکی زۆر لە زانین هەن لەم پلەبەندییەدا جێیان نابێتەوە و لە جنسی زانینی مەهارەتین. بۆ نموونە من دەزانم زەوی خڕە، ساڵێک دوازدە مانگە، سەرمابوون دەبێتە هۆی نەخۆشکەوتن، ئەم جۆرە لە زانین لینکی ڕاستەوخۆی بە هۆکارێکی دەرەکی هەیە بۆ فێربوون، واتە هۆکار و مەعلولێکی هەیە. بەڵام جۆری دووەم لە زانین زانینێکی مەهارەتییە، پەیوەندیدار نییە بە مەعلولێکەوە بەتەنیا، زانینی مەهارەتی بەقەولی ڕایڵ Knowing how ئەو جۆرەیە لە زانین کە لە گوزارەکاندا جێگای نابێتەوە، وشە توانایی ئەوەی نییە بگوازێتەوە بۆ کەسی بەرانبەر، بە زمانە دینییەکە قسەبکەین ئەم زانستە زەوقی حیسین زیاتر. مەعریفە بەتەنیا ناتوانێت ببێتە هۆکاری گواستنەوەی ئەم جۆرە لە زانین، چونکە زانینێکی مەهارەتین. نموونەی ئەم جۆرە لە زانین پێچەوانەی زانینی مەعریفی لە ناوەوە هەڵدەقوڵێت، کەسەکە خۆی پێیدەگات نەوەک ئەوەی سەرچاوەیەکی دەرەکی ببێتە هۆی ئەوەی پێی بگات، مەلەکردن، شۆفێری کردن، نەشتەرگەریکردن لە پزیشکیدا نموونەی ئەم جۆرەن لە زانین.
هەرچەندە ناکرێت ڕۆڵی مەعریفە تێیاندا نادیدە بگیردرێت، بەڵام هەرگیز بە مەعریفەی دەرەکی کەس نابێتە خاوەنی زانینێک لەجۆری زانینی مەهارەتی وەک ئەوەی ببێتە مەلەوان و شۆفێر و پزیشکی نەشتەرکار.
دکتۆر زیگمۆند فرۆید پێی وایە مرۆڤ وردەوردە و بە هەراشبوون و پێگەیشتنی فێری ئەوە دەبێت کە باوەڕ، متمانە، خۆشەویستیی و یەقین لەدەست بدات بەدەوروبەرەکەی، گومان لە هەموو کەسێک و هەموو شتێک بکات. کە ئەمەش ڕویدا ئیدی زۆر درەنگە بۆ گەڕانەوە بۆ خاڵی سەرەتا. منداڵێک کە لەدایک دەبێ بێ چەند و چۆن مەمکی دایکەکەی دەگرێت بێ ئەوەی پرسیارێک لە ماهیەت و چۆنێتی و چییەتی ئەو شیرە بکات کە دایکەکەی دەیداتێ، وردەوردە بەهەراش بوونی ئیدی ئەو تەوەکولەی بێ چەندوچونەی سەرەتای نامێنێت و دەکەوێتە پرسیار و گومانکردن. بەبڕوای من ئەوەی مرۆڤ ناوی تەجرەبە یا ئەزموونی لێدەنێت شتێکی لەمە زیاتر نییە. کاتێک مرۆڤ پەتی نێوان خۆی و زهین و دڵی دەبچڕێت و بە دونیایەک هەڵەی ئەنقەست و نا ئەنقەستدا دەڕوات ئەوسا پێی دەڵێن خاوەن ئەزموون.
گەر بمانەوێت لە بۆچوونەکەی دکتۆر فرۆید و دکتۆر ڕایڵەوە دۆخە سیاسی و کۆمەڵایەتییەکەی سۆسیۆپۆڵەتیکس، سایکۆپۆڵەتیکس خۆمان تەرجەمەکەین دەبینین ئەوەی ئێمە ناومان لێناوە ئەزموون نە ئەوەیە بەرهەمی مەعریفە و مەهارەت بێت، نە ئەوەشە گومانکردن و هەراشبوون و ویستی گەیشتن بێت بە داهاتوویەک. ئێمە لە بۆشایی و بازنەیەکدا بەردەوام بێ پەروا دەجوڵێین و دەدەین بەیەکدا بەبێ ئەوەی مەعریفەیەکی دەرەکی ئاڕاستەمان بکات، مەهارەتێکی ناوەکی بمانجوڵێنێت یاخود خاڵێک هەبێت بمانەوێت لەئەنجامی دووبارەکردنەوەی چەند جوڵەیەکی هەڵە و گومانکردن لە ڕێگا کلاسیکییەکان پێی بگەین.
مێژووی سیاسی و کۆمەڵایەتی ئێمە لەهەشتا ساڵی ڕابردوودا خاڵییە لە مەعریفە و مەهارەت و ئەزموون. تووشی شکانی خەیاڵ دەبین کاتێک دێین چاوەڕوانییەکی زۆر لەسەر ئەو مێژووە هەڵچدنین، چونکە زۆر تاریکە و پڕێتی لە گرێ و ڕق و کینەی کەسیی و خێڵی و مێژوویی. ئەوەی لە هەشتا ساڵی ساڵی ڕابردووی شۆڕشی کوردیدا زاڵبووە خۆی لە بچڕاندنی پردی پەیوەندیی نێوان مەعریفە و مەهارەت لەلایەک و ئەزموون و گومان لەلایەکی دیکەوە دەبینێتەوە، لە ئەنجامی ئەم لێکترازانەشدا بێ شیرازەیی کۆمەڵایەتی و لێکدوورکەوتنەوەی دەسەڵاتدار و خەڵک و تێکدانی پردی پەیوەندیی پەیوەندی نێوان خەڵک و خەڵک زیاتر بەرهەمێکی دیکەمان نەبووە.
نەوەک هەر شۆڕشی کوردیی مێژووی زۆرینەی شۆڕشەکانی دونیا دەڵێن شۆڕشەکان گوێ بۆ مەرعریفە و مەهارەت و ئەزموونە تاقیکراوەکان ناگرن، ئەوەی ئەوان مەبەستیانە مشتێ توڕەیی و کەفوکوڵی عاتیفییە لەپێناو پایەماڵ کردنی ئەوەیە کە هەیە، دواتر زۆر درەنگ بە ئاگا دێنەوە لەو وێرانەیەی کە عاتیفە و کەفوکوڵەکە وێرانکەرەکەی درووستیدەکەن. هەندێکجار ئەو وێرانەیەی عاتیفەیەکی دوور لە مەعریفە و مەهارەت درووستیدەکات بە عەقڵ و زانینی سەد فەیلەسوف نایەتەوە جێی خۆی. لە مێژوودا هیچ سیستمێکی دیموکراسیی ماف سەنتەر نییە لە ئەنجامی شۆڕشێکەوە درووستبووبێت کە چاوی لە درووستکردنی ئەزموونی خۆی بووبێت.
گەر بە گشتی قسە بکەین و زۆر خاتری بگرین لە باشترین حاڵەتدا مەنزومەی شۆڕشی کوردیی لە شێخ مەحمودەوە تا ساڵی 1991 و مێژووی وکمڕانی سی ساڵی ڕابردووش مەنزومەیەکە زیاتر پشتی بە ئەزموون لە جۆرە فرۆیدییەکەی بەستووە نەوەک هۆشیاری و مەعریفە و مەهارەتی دەستەجەمعی. دیارە ئەوەشی کە ئەمڕۆ بەرهەمی شۆڕشێکە و ناوی ئەزموونی لێدەندرێت بە دیدە فرۆیدییەکە لە تێکدان و بێباوەڕی و کوشتنی متمانە و وتاری خودنەفرەتی لە فۆرمە هەرە باڵاکەیدا دژی دۆز و زمان ونەتەوەی خۆ شتێکی زیاتری پێ نییە بۆ ژیان. چونکە ئەم ئەزموونە نەخشەڕێگایەکی زانستی نە لە مەعریفە و نە لە مەهارەتی شەخسی و دەستەجەمعی لەبەردەست نەبووە تا بزانێت لە کوێدا هەڵەدەکات بۆ ئەوەی ڕەخنەی خۆی بکات و دواتر بێت خۆی پێ بخوێنێتەوە و لێوەی فێر ببێت. ئەم مەنزومەیە کە باوەڕی بە کەسی یەکەم و مەرجەعی سیاسی و ئایینی و کۆمەڵایەتی هەیە بەردەوام فیدباکی لەخۆی و ماستاوچی و دەربار و تەمەلوقچییەکانی دەوری خۆی وەرگرتووەتەوە نەوەک بەپێوەری زانستی خۆی هەڵسەنگاندبێت. چاڕڵز داروین کە دەیوت: جەهل و نەزانی زۆر زیاتر لە زانست و ئاگایی سیقە بەخۆبوون درووستدەکات، هەمیشە وایە نادان و نائاگاکان زۆر زیاتر لە زاناکان سیقەیان بەخۆیان و ئاکتەکانیانە، دەقیق مەبەستی ئەم دۆخە ترشاوەی ئێمەیە وەک کورد.
نادیدە گرتنی زانین بەهەردوو جۆرە مەعریفی و مەهارەتییەکەی لە سیاسەتی هەشتا ساڵەی ڕابردووماندا نەرم نەرم خۆشی و خەڵکەکەشی زیاتر بە بەدگومانیی و تێکدان و نەهێشتنی متمانە گۆشکردووە تا دەگاتە ئەوەی ئەمڕۆ هەیە، ئەم دۆخە سیاسییە بوەتە هەوێنی مەیینی دۆخێکی کۆمەڵایەتی دوجەمسەری دۆگمای ئەوی تر قەبوڵنەکەر، ئەمڕۆ ئێمە لە کۆمەڵگەیەکا دەژین کەس دانوی لەگەڵ ئەوی دیکە ناکوڵێت، زانستیترین و یەقینیترین دیاردەکانیش بەسەر دووبەرەی نەیار و پرۆ-دا دابەش دەبن، چونکە کۆمەڵگەکە بەتەواوی دابەش بووە، بەدیهیترین فاکت ناکاتە ئەوەی ئەم دووبەرەیە بەگژ یەکدیدا نەچنەوە و گرێ سایکۆلۆژییەکانی خۆیان بەیەک نەڕژن، هەر لەبەر ئەم هۆیە لە ئێستادا ڕێگای گەڕانەوە بۆ خاڵی سفر و سەرەتاش زۆر ئەستەمە و مەحاڵە جارێکی دیکە ئەم شەرابە ببێتەوە بە ترێ و بەرسیلە.
لە مەعریفە و مەهارەت گەڕێ کە هێشتا لەنێو ئێمەدا چەکەرەیەکی تەندرووستیان نەکردووە، ئەزموونیش بۆخۆی کێشەی جیددی هەیە لەناوماندا. پێچەوانەی هەموو تاقیکردنەوە باوەکانی دونیا، ئەزموون زۆر غەددارە، سەرەتا تاقیتدەکاتەوە ئەوجا فێرت دەکات، ئێمە فێر دەبین ئەوسا تاقیکردنەوە ئەنجامدەدەین، ئەزموون دەقیق پێچەوانەیە. مرۆڤی ئێمە ئەمڕۆ لە بەردەم ئەزموونێکی تەواو تاقیکراوەی تۆکمەی مەعریفی و مەهاریشدایە هێشتا هەر ملەجەڕێ دەکات و گوێناگرێت. مەحاڵە لە دونیای نوێدا مرۆڤ بتوانێت بەبێ ڕەچاوکردنی ئەو زانینە هەنگاوێک بچێتە پێشەوە و هەر ملەجەڕێ بکات و بڵێت من ئەزموونی خۆم دەوێت، لە دیدی بەندەدا ئەمە سامناکترین دۆخێکە کۆمەڵگەیەک لە سەروبەندی شەڕێکی جیهانیدا تێیبکەوێت و ئەوەندەش بێباک و بێ پلان و بێ زانین و مەعریفە و مەهارەتی کەسی و دەستەجەمعی بێت.
زانست بەگشتیی و زانستی سیاسیی و کۆمەڵایەتی بە تایبەتیش سەر بە دونیای مەعریفە و مەهارەتە زیاتر نەوەک ئەزموون. تەنیا لە ڕێگەی مەعریفە و مەهارەتەوە سیاسی دەتوانێت داهاتوو ببینێت، هەرچی ئەزموونی کەسی و نازانستی هەیە چاوەکانی سیاسی دەباتەوەبۆ ڕابردوو، لیاقەتی ئەوەی پێنابەخشێت کە داهاتوو ببینێت. مەعریفە بە مرۆڤ دەڵێت لە کوێدا دەبێت چ جۆرە ڕوانین و ئاکتێک سەرڕێ بخات بۆ داهاتووی و مەهارەتیش بە پراکتیکی دەستی دەگرێت. کاتێک سیاسەت و کەسایەتی سیاسیی لە دونیایەکدا کە بە مەعریفە و مەهارەت ڕێکخراوە دەیانەوێت هەروەک سەردەمی ئەزموونی ئاڵم و ساتمی گەنم بە مێوژ سیاسەت بکەن و بیر بکەنەوە وژیانی خەڵکی ڕێکبخەن، ئەوا جگە لە بەدەستهێنانی ئەزموونێکی دیکە لە فەوزا و شڵەژاویی کۆمەڵایەتیی و ئابووریی و دەروونیی هیچی دیکەیان لێیدەست ناکەوێت بۆ خەڵکەکەیان. هەموو ساتێک دەبێت لە ئامادەباشییدا بن بۆ تەقینەوەی توڕەیی جەماوەرەکەیان. هەر ڕۆژەی دەبێ وێڵی بیانوویەک بن بۆ ئەو شەبەقانەی کە لە ژیانی گشتی دەکەونەوە، نەوەک چارەسەریان بکەن. ئەم ئەزموونە خراپەش لە باشترین حاڵەتدا دەبێت توڕهەڵبدرێت نەوەک هەوڵبدرێت بە ماکیاجکردنی ماشێنی ئیعلامیی زەبەلاح و ڕاوێژکار و نووسەری پترۆقەڵەم بیانووی ساوابوون و باڵغ نەبوونی بۆ بهێنرێتەوە بۆ ئەوەی بەردەوامیی بە سەرەڕۆییە نازانستی و دیراسەنەکراوەکانی بدات و ڕۆژ دوای ڕۆژ ژیانی گشتی وێرانتر و ئالودەتر بکات. [1]