ناونیشان: جەنگی سێیەمی جیهانی کەی ڕوودەدات؟
نووسەر: ڕێبین ئەحمەد ڕەشیدڕێبین ئەحمەد ڕەشید
ڕۆژی دەرچوون: 27-07-202327-07-2023
بە بۆچوونی شکەستە نەفسیانەی من هیچ جەنگێکی جیهانی ئیدی ڕوونادات چونکە میتۆدی زلهێزەکان بۆ هەژموونگەراییان گۆڕانی جەزری بەسەردا هاتووە و دڵنیان لەوەی جەنگ بە مانا کلاسیکییەکەی ئیتر بەهیچ شونێکیان ناگەیەنێت. ئەمڕۆ تەماشای فیلمی ئۆپن هایمەرم کرد، من پێم وایە درووستکردنی بۆمبەکانی هایدرۆجینی و ئەتۆمی لە دونیادا ئاشتی زیاتری بۆ دونیا هێناوە وەک لە شەڕ هەرچەندە لەبنەڕەتدا بۆ شەڕ و کاولکاری درووستکراون، ئەم بۆمبانە کارێکیان کرد شەڕەکان سنووردار بکرێن نەوەک مۆتیڤ بن بۆ جەنگی گەورەتری لەوانەی پێش خۆیان. لانی کەم حەت دەیەیە سەرباری ئەم هەموو جیاوازیانە جەنگێکی جیهانی هەڵنەگیرساوە و بەندە پێشم وانییە هەڵگیرسێت.
ئەم ڕاکردنە لەشەڕ ڕیشەکەی بۆ گۆڕانێکی بنەچەیی لە فیکری مرۆڤایەتیدا دەگەڕێتەوە کە مرۆڤایەتی پاش دەهەزار ساڵ لە گەشەسەندنی عەقڵی بۆیەکەم جار لە دوای جەنگی یەکەمی جیهانییەوە پێی گەیشتووە.
جەنگ لە دوای جەنگی یەکەمی جیهانییەوە وەک دەداتێکی سیاسەتی دەرەوەی وڵاتان کارایی و کاریگەریی خۆی لەدەستداوە، حەفتا ساڵە چیدی جەنگ وەک ڕابردوو کارناکات. هیچ سیاسەتێک و هەژموونی هیچ سیاسی و قەیسەر و دیکتاتۆرێک ئیدی لە ڕێگەی جەنگەوە ناچەسپێت. قسەکە لەوە نییە ئیتر جەنگ ڕوونادات، قسەکە لەوەیە ئیدی هیچ جەنگێک ناتوانێت ویست و ئیرادەی هیچ سیاسی و هیچ سیاسەتێک بەدی بهێنێت. لە پاش جەنگی جیهانی ئیدی جەنگ براوەی تێدا نەبووە، جەنگ هەڵگیرسێنەر چیتر وەک ڕابردوو ناگات بە ئامانجەکانی. تەماشای ڤێتنام، ئەفغانستان و ئێراق بکە چی فێری ئامریکا کرد؟ فێری کرد چیدیکە دەست وەرنەدات لە جەنگ لە سووریا و لیبیا.
ئەمڕۆ نە ئامریکا چین جەنگیان ناوێت، وەک دوو سوپەرپاوەر لە جەنگ هەڵدێن وەک هەڵهاتنی مرۆڤ لەمار. گەر سەردەم سەردەمی ئۆپن هایمەر بوایە دەمێک بوو دەیان ملیۆن چاینی و ئامریکایی لە شەڕی نێوانیاندا بووبوونە قوربانی و ئێستاش ئەو دوو کیشوەرە دەمێک بوو بووبوون بە تۆزی بەر با. ڕووسیا بۆ ئەوەی تەرکیزی جیهان بۆ خۆی ببات و دونیا ڕازیکات لەسەر مێزی گفتوگۆ لەگەڵی دابنیشێت، جگە لە پیشەسازی جەنگ هونەرێکی دیکە نازانێت! توانا و هونەری ڕووسیا جگە لە وێرانکردنی دونیا شتێکی دیکە نییە، چونکە بەدەر لەوە شتێکی دیکەی پێناکرێت، ئەمەش تەنیا لەپێناو ئەوەی جیهان ئاوڕی لێبداتەوە و حیسابی بۆ بکات.
هەروەک دونیا دەبێتە دونیایەکی پۆست جەنگ، بەهەمان شێوە دونیا سەردەمی جەمسەرەکان بەجێدەهێڵێت و دەبێتە گوندێکی جاڵجاڵۆکەیی تێکئاڵاو نەوەک جەمسەردار، ئیدی پەیوەندییەکان لەم دونیایەدا پەیوەندی تۆڕی لێکئاڵاو دەبن لەم دونیا نوێیەدا نەوەک جەمسەرگیری دوو یا چەند زلهێزێک. جیهان چیدی جیهانە کۆنەکە نییە، دەرکی کۆن بۆ ئەم جیهانە نوێیە چیدی کار ناکات، گەر کارێکیش بکات ئەوەندەیە سەری خاوەنەکەی دەخوات وەک ئەوەی لە ئێراقی سەدام لەکاتی پەلاماردانی کوێت و لیبیای قەزافیدا ڕوویدا. دەرکی درووست بۆ جیهان لە هەزاران تۆپ و تەیارە و تاکتیک گرنگترە، سەدام لەڕووی تاکتیکییەوە هیچ هەڵەیەکی لە داگیرکردنی کوێتدا نەکرد، کە پەلاماری کوێتی دا لە ئەوروپا پشوو بوو، ئێران لە یادی عاشوورادا بوو باڵوێزی ئامریکاش گڵۆپی سەوزی بۆ هەڵکردبوو، بەڵام چی ڕوویدا؟ ئێراق باجی دەرکنەکردنی شێوازی نوێی دونیای داو سەدساڵ گەڕایەوە دواوە.
جیهان کە گۆڕا دەرکیش دەگۆڕێت، دەبێت هاوکێشەکانی دەرکی ئێمەش بگۆڕدرێن. سعودیە ئەمڕۆ زۆر بەباشی سەرمایەگوزاری لەم دونیا نوێیەدا دەکات، لەسەرێکەوە هاوپەیمانی ستراتیژیی ئامریکایە، لەسەرێکی دیکەوە لەگەڵ چین ڕێککەوتنی هەیە، لەسەرێکەوە بیل گەیتس داوەت دەکات شاری زیرەکی بۆ درووستبکات و لەسەرێکی دەیکەوە لە شەڕی ڕووسیا دژی ئۆکرانیادا دژی ڕووسیا نییە و بێلایەنە. ئەمە دەقیق کارکردنە بە قسەکەی کیسینجەر کە دەڵێت لە سیاسەتدا دوژمنی هەمیشەیی و دۆستی هەمیشەیی بوونیان نییە، بەرژەوەندی هەمیشەیی هەیە. هەڵبژاردنە درووستەکە شێوازی پەیوەندی فرەجەمسەری و تۆڕییە لە جیهاندا، جەواد زەریفی وەزیری دەرەوەی پێشووی ئێران و ئەندازیاری ئاشتکردنەوەی ئامریکا لەگەڵ ئێران دەڵێت: ئیدی کاتی هاوپەیمانێتییە هەمیشەییەکان بەسەر چووە، هیچ هاوپەیمانێتییەک هەمیشەیی نابێت ئەو دەڵێت ئەم باسەم لەگەڵ کیسنجەر کردۆتەوە و ئەویش هاوڕام وبووە.
تەنیا دەرکی هەڵە و دواکەوتوو لەزەمەنەکەی خۆی وا دەزانێت سیاسەت دۆست و دوژمن، پیرۆزی و موقەدەس، باش و خراپ، ڕەش و سپی تێدایە، لە قۆناغی پۆست دەوڵەت -نەتەوەدا nation state سیاسەت ئیدی بەگوێرەی بەرژەوەندی گەلان و دەوڵەتەکان کاردەکات نەوەک کۆنەقین و شەڕی موقەدەسی دینی و نەتەوەیی. هیچ هێزێک لەسەر ئەم ئەستێرەیە تا ئێستا نەیتوانیوە هەژموونی خۆی بەتەواوی بەسەر دونیادا بسەپێنێت، لە داهاتووشدا ئەمە ڕوونادات، نابێت چاوەڕێی هەڵهاتنی جەمسەری تازە بین وەک ئەوەی یوڤاڵ نوح هەراری باوەڕی پێیەتی لە مەسەلەی چیندا گوایە هەژمون بەسەر دونیادا درووستدەکات.
ئێمە وەک کورد ناتوانین لەگەڵ بەغدایەک ڕێککەوین کە وەک دەستوور سەر بە ئەژێندای ئەوین و بەهرەمەندین لە گەلێک لە ئیمتیازەکانی بەغدا وەک دەوڵەت و حکومەت و کۆمەڵگەی سیاسی، ئیدی چۆن دەتوانین تەلی سازەکەی خۆمان لەگە جیهان ڕێکبخەین؟ مەسعود محەمەد پێی وابوو ئێمە لەدەرەوەی مێژووین، هەر بەڕاست ئێمە لەدەرەوەی مێژووین یان دژی مێژووین؟ [1]