ناونیشانی بابەت: کوورتەیەک سەبارەت بە (قەلەندەر) و (قەلەندەرییەکان)
ئامادەکردن:
ئارام مەجید شەمێرانیئارام مەجید شەمێرانی
لەنێو ئەدەبیاتی کوردی و فەرهەنگی زمانەوانی و کەناڵەکانی ڕاگەیاندندا، کۆمەڵێک وشە بۆ واتایەکی دیاریکراو یان ناوی بەرنامەیەکی تایبەت بەکاردێت، بەڵام لای خەڵکی ئاسایی و زۆرجار لەلای خوێندەوار و ڕۆشنبیرانیش واتاو مەبەستی وشەکان ڕوون ڕاشکاونین، بەڵام گرنگە ئەو وشانە واتاو مەبەستیان ڕوون و ئاشکرابێت، یەکێک لەو وشانەی بڵاوە یان بەکاردەهێنرێت وشەی (قەلەندر) ە هەندێک جاریش بە (قەلەندرخانە) (قەلەندەرنامە) (قەلەندەرییە) هاتووە.
بۆ تێگەشت لەوشەی (قەلەندەر و قەلەندەرییەکان) وەک واتای (ناو، مەزهەب، مێژوو، سیما، جلوبەرگ، پێگەی ناو لەشیعردا) گرنگە لەچەند ڕوویەکەوە لەوەشەی قەلەندەر تێبگەین و واتاکەی بۆ خوێنەران ڕوون بکەینەوە وەک:
لەڕووی شوێنەوە: واتە قەلەندەر ناوی شوێنە، قەلەندەر بەفارسی (قلندر) ناوی گوندێکە لەناوچەی ناوەندی شارستانی سەقز، ژمارەی دانیشتوانی 480کەسە لە105 بنەماڵەدا. لەهەمان کاتدا قەلەندەر ناوی چیایەکە بەناوی (چیای قەلەندەر) ، لەسنووری قەزای میرگەسوور.
لەڕووی کەسایەتییەوە: قەلەندەر کەسێکە کەدەربەستی جیهان و خواردن و دەستوری باوی مەردووم نەبێت، واتە کەسێکی بێمەنت و گوێپێنەدەرە بەدونیا و دونیا نەویستە.
وشەی قەلەندەر لەکۆمەڵگەی کوردیدا:
وشەی قەلەندەر وشەیەکی کوردی نیەو بەڵام لەناوکوردیشدا باوەو زۆرجار بۆ مەبەست و مانای جیاواز بەکاردەهێنرێت، دەگوترێت کابرایەکی قەلەندەرە، بەواتا کابرایەکی هەژار و نەدارە، یان دەوترێت کابرا قەلەندەرەو کەسی نییە واتە بێکەسە. هەروەها هەندێک شاعیرو نوسەریش لەنێو کوردا ناوی قەلەندەریان بۆ ڕۆمان و شیعرەکانیان هەڵبژاردووە.
سەرەتای دەرکەوتنی قەلەندەرییە:
سەبارەت بەسەرەتای سەرهەڵدان و دەرکەوتنی ڕێبازی قەلەندەری، ڕاوبۆچوونی جیاواز هەیە، بەم شێوازەی خوارەوە.
یەکەم: بۆچونێک پێی وایە قەلەندەرییە بزووتنەوەیەکی سۆفیگەرییە کە سەرچاوەکەی لە عەقیدەی مەلامیتییەوەیە کە لە ناوچەی خوراسان لە ڕۆژهەڵاتی ئێران دەرکەوتووە، یەکەم دەرکەوتنی لە ئاسیای ناوەڕاست بووە لە سەدەی چوارەمی کۆچی-سەدەی دەیەمی زایینی.
دووەم: هەندێکی دیکە دەڵێن قەلەندەرییە ئایینێکە لە حەلەب لە بەرامبەر شەڕ و ئاوارەیی و مردندا بڵاوبووەتەوە، نزیکەی هەزار ساڵ لەمەوبەر ئایینێکی نوێ لە شاری حەلەب دەرکەوت، کە شوێنکەوتووانی ناوی قەلەندەرییەیان وەرگرت.
سێیەم: ڕایەکی دیکەش پێی وایە قەلەندەرییە ڕێبازێکی سۆفییە دەگەڕێتەوە بۆ کەسایەتییەک کەقەلەندەر یوسفە، وتراوە ئەندەلوسییە و دواتر کۆچی کردووە بۆ ڕۆژهەڵات، ئەم شێوازە بۆ یەکەمجار لە دیمەشق لە ساڵی 610ی کۆچیدا بەرامبەر 1214زاینی دەرکەوت.
چوارەم:بۆچونێکی دیکە هەیە پێی وایە قەلەندەرییە لە لایەن کەسایەتییەکی ئێرانیەوە دامەزراوە بەناوی سۆفی جەمال الدین ساوی، کەلە ساڵی 632ی کۆچی/1233ی زایینی) کۆچی دوای کرد و خەڵکی مەلامەتی خوراسان بوو، لایەنگرانی زۆر لە دەوری کۆبوونەتەوە؛ ئەوان لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا بە ناوێک ناسرابوون کە بریتی بوون لە: قەلەندەرییە و جولەقییە، دەروێشەکانی قەلەندەرییە بە کۆمەڵ ڕوویان لە ئەنادۆڵکرد کە لەداگیرکاری مەغۆلەکان هەڵهاتن.
لەڕووی تەریقەتەوە:وەک ئەوەی لەنێو ماڵپەڕەکان وەک زانیاری هاتووە، ڕێبازێکی دیکەش هەیە بە ناوی (قەلەندەریە) کە لە ناوچەی ئاسیای ناوەڕاست بە (ئەنجومەنی دەروێشە ماڵ بە کۆڵەکان) ناسراوە، هەرچەندە کە شێواز و پێکهاتێکی نەناسراو و نادیاری هەیە، ئەمانە گروپێکی دونیانەویستن کە پەیامی کەسێتی ئەوان لە ڕۆحەوە سەرچاوەی گرتووە، و پەیڕەوانیان لە دەوروبەریاندا کۆ دەبنەوە.
سیماو شێوازی جلوبەرگی قەلەندەرییەکان:
وەک ئەوەی لەنێو سەرچاوەکاندا هاتووە قەلەندەرییە سیمای تایبەتی خۆیان هەبووەو شێوازی جلوبەرگیشان جیاواز بووە.
بیرۆکەی لایەنگرانی لە خۆبەدوورگرتنیان لە بەدەستهێنانی هیچ موڵک و کەلوپەلێک و داوای شێوازێکی ژیان کە بتوانن کاروباری خۆیان بەڕێوەببەن، دەرکەوت ڕۆژ بە ڕۆژ بێ ئەوەی بیر لە داهاتووی ڕۆژەکانیان بکەنەوە، بۆیە بەتەواوی خۆیان لە خۆشۆردن بەدوور دەگرت و وریا بوون بە هیچ شێوەیەک گرنگی بە ڕواڵەت و زەماوەندیان نەدەن، بۆیە جل و بەرگی تایبەتیان لەبەر دەکرد، جلوبەرگیان پۆشاکێکە لە پەڕۆی درووێنراو بە ڕەنگی جیاواز کە لەقوماشی (زبر، پەڕۆی پان، کەتان، یان پێستی مەڕ) و پێی دەوترێت جەلق یان شتێکی هاوشێوەی عەبایەک لەبەر دەکەن کە لە قوماشی زبر دروستکراوە کە پێی دەوترێت داڵک هیچ شتێک لە ژێرەوەیدا لەبەر ناکەن و بەشە تایبەتەکانیان بە ئاسانی دەردەکەون ئەگەر لەبەری بکەن، هەروەها بەپێی ڕووت دەڕۆیشتن، پشتیان بە دارێکی دار دەبەست کە لە دار بادەم دروستکرابوو، کە بەزۆری پێی دەگوترا (پلاتکین) .سەبارەت بەسەروسیمایان، سەرو ڕیش و سمێڵیان دەتاشی و تەنانەت برۆشیان دەتاشی، ئەمەش وەک نیشانەی بێباکی تەواویان بەرامبەر بە ڕواڵەتی دەرەکی و کشانەوەیان لە کەوتنە ناو تەڵەی گوناهکردن لەگەڵ ژنان، بەتەواوی خۆیان لە ژنان دابڕاند و خۆبەدوورگرتنیان ڕاگەیاند لە هاوسەرگیری و دامەزراندنی خێزان و منداڵبوونەوە.
هەندێکی دیکەش ئاماژە بەوە دەدەن قەلەندەریە تەریقەتێکی سۆفیگەری دەروێشی بوون، (ڕەنگی پۆشاکیان سەوز و لە خوری دروست دەکرا، سەر و ڕیش و سمێڵی خۆیان پاک دەتاشی تەنانەت زۆر جار برۆشیان دەتاشی، خۆنەویست، تەرکی خۆشیەکانی ژیانیان دەکرد، تەرکی کۆکردنەوەی سەروەت و سامان، خۆدورگرتن لە پلە و پایە و شوهرەت، گوێیان نەدەدا بە قەید و بەندی کۆمەڵایەتی و ئاینی) قەلەندەرەکان لە سەدەی سێزدەمی زاینی لە (خوراسان، هیندستان، وڵاتانی شام و وڵاتانی تر) گەیشتنە لوتکەی پەرەسەندنی خۆیان.
پاشان لەبەر هاتنە بەرچاوی ڕوخساری هەژاری و ڕووتی و برسیەتی قەلەندەرەکان، ئەم وشەیە لە زمانەکانی کوردی و فارسی و تورکی، لە جێگای (هەژاری و بەش مەینەتی) بەکار هات.
سەرئەنجامی قەلەندەرییەکان
وەک ئەوەی وترا لەسەریان ئەوەیە پەیڕەوکارانیان دواتر لەسەر ڕێبازەکەی خۆیان لایانداو کەوتنە نێو هەڵەوتاوانەوە، و پابەندنەبوون بەڕێوڕەسمەکانی ئایینی پیرۆزی ئیسلامی و بنەماکانی خۆیانەوە،
لەڕێبازەکەی خۆیان دوورکەوتنەوە دابەش بوون بەسەر دوو بەشدا:
ئەم مەزهەبە بەسەر دوو بەشدا دابەش بووە: بەشی یەکەم: مەزهەبێکە لە دەروێشەکان کە لە گوند و شارەکانی ئەنادۆڵدا سەرگەردانن؛ جا گروپ بن یان تاک، دووەم:مەزهەبەکەی تر پەیوەستە بە تەریقەتی سۆفییە دیارەکانەوە، وەک عەقیدەی ئەبوبەکر نەقساری و شەمس الدین التبریزی، لە سەرچاوە مێژووییەکاندا بە (مەزهەبی زاهیدەکان) ، یان (مەزهەبی قەلەندەرییە) ، یان (مەزهەبی عەبدال) ناسرابوون. ئەم ناوانە زانراوە کە قەلەندەرییە بە خۆیان داویانەپاڵ خۆیان کە بریتیە لە (مەزهەبی عەبدال) . گومانی تێدا نییە کە جێگرەوە لە سۆفیگەریدا مانای خۆی هەیە. ئێرانییەکان بەو دەروێشانە ناویان دەبرد کە لە سەدەی هەشتەمی کۆچی-سەدەی دوانزەی زاینیەوە لە ئایین لایانداوە. پاشان بە یەکەوە پێیان دەگوترا دەروێشەکانی قەلەندەرییە، و بە تایبەتی بە حەیدەرییە تا کۆتایی سەدەی هەشتەمی کۆچی- دوانزەهەمی زاینی، لە ئەنجامدا پێیان دەگوترا شێخە بەناوبانگەکانی قەلەندەرییە و حەیدەرییە، وەک: جەمال الدین ساوی و قوتب الدین حەیدەر لە سەدەی نۆی کۆچی-سەدەی سێزدەهەمی زایینی.
لەمانەی سەرەوە دەسەلمێنرێت کە قەلەندەریەکان کۆمەڵێک سۆفی ڕازین کە لەسروشت و شەریعەتی پیرۆزی ئیسلامی لایانداوە، هەروەها لەو بنەمایانەی کە زۆرێک لە ئیمامەکانی سۆفیگەری لەسەریان ڕێککەوتوون کە ئەوان لاسایی دەکەنەوە. ئەمەش بە ڕوونی لەلایەن گروپە زۆرەکانیانەوە دەرکەوت، لەوانە: حەیدەرییە، یونسییە، جولقییە، و ئەوانی تر، هەموو شتە قێزەونەکانی باوەڕ و کردار لەبەردەمیاندا ئامادە بوون، و لە کارەکانیاندا نوقم بوون لە خراپەکاری و خراپەکارییەکاندا، بەکارهێنانی حەشیش (ماددە هۆشبەرەکان) یەکێک بوو لە ئاسانترینەکان.
هەروەها وتراوە قەلەندەرییەکان وەک چۆن پەیوەست نەبوون بە خاکێک یان نیشتمانێکەوە. ئەوان لەڕێبازی خۆیان لایانداو مەشروبیان خواردەوە و حەشیشیان بەکارهێنا و حەزیان دەکرد تیشک بخەنە سەر کارە خراپەکانیان بۆ ڕای گشتی و دەیانگوت بەم کارە دووڕوویی ڕۆحیان لەناو دەبەن، جگەلەوەش لەدین دەرچوون و گومڕابوون.
ئەوەی گرنگە بوترێت ئەوەیە، نازانرێت لەئێستادا قەلەندەرییەکان وەک ڕێبازی سوفی یان کۆمەڵایەتی، یان عەشائیری ماون و پەیڕەوی ڕێبازەکەیانن یان وەک ڕێباز کۆتاییان هاتووە یان لەڕێبازەکەی خۆیان لایان داوەو پەیڕەوی ڕێبازێکی دیکە دەکەن، بەڵام ئەمانە لەمێژوودا بەو ناو و ڕێبازەوە هەبوون و ناسرابوون.
بنەڕەتی وشەی قەلەندەر-کەلەندەر:
لەبنەڕەتدا وشەی قەلەندەر وشەیەکی (هیندی) یە، بەواتای (وازهێنان لەدونیا دێت) . تەنانەت لەکۆنیشدا بەڕاهیبەکان وتراوە قەلەندەر. هەندێکیش دەڵێن تورکییە و هەندێکیش دەڵێن فارسییە.
لەڕووی واتاوە: لەنێو فەرهەنەنگەکانی زمانەوانیدا، چەندین واتا بۆ قەلەندەر ڕیزکراون و خراونەتەڕوو وەک:
لەفەرهەنگی کانیدا بەواتای (هەژار بەستەزمان، بێ دەرەتان) هاتووە.
لەفەرهەنگی هەمبانەبۆرینەدا بەواتای (فەقیر، بەلەنگاز، عەوداڵ، دەروێش، بەستەزمان و بێ زمان) هاتووە.
لەهەمان کاتدا قەلەندەر چەند واتایەکی دیکەش هەیە وەک ( بێ بەخت، بەدبەخت ماڵوێران، ماڵ بەکۆمەڵ، جوامێر، پاک، خۆنەویست، تەنیا، کڵۆڵ و داماو، سۆفی) ، لەئێستاشدا وشەی قەلەندەر لەزمانەکانی کوردی و فارسی و تورکی لە شوێنی (هەژاری، بەشمەینەتی) بەکاردێت.
قەلەندەر لەپەند و شیعری شاعیراندا:
لەنێو شیعرەکانیشدا وشەی قەلەندەر بەکار هاتووە، هەندێک شاعیر کاتێک باسی خەڵوەت وتەرککردنی دونیایان کردووە، وشەی قەلەندەریان بۆخۆیان بەکارهێناوە،
کەمالی دەفەرموێت:
لەهەرلا تێ ئەفکری نوری زاتی حەق نمایانا
قەلەندەر بۆیە لەئەسڵا فەرقی بتخانە و حەرەم نەکا
قەلەندەر مەشرەبە حاڵی بووە ئەبرێتەوە دونیا
کەمالی هەقیەتی گەر ئارەزووی جاهو حەشەم ناکا
پیرەمێردیش لە پەندەکانیدا ئاماژەی بەقەلەندەر کردووە، وەک
بەسەر نەتاشین نابیە قەلەندەر
بە ئاوێنەیەک نابیە ئەسکەندەر
لەشیعری وڕێنەی مەستی پیرەمێرد بەم شێوەیە باسی قەلەندەر دەکات
هەی قەلەندەری چەند «سەبوکباری»
لە ڕیش و سمێڵ بەریت یەکجاری
جاران ئەمانوت: قەلەندەرییە
لە ڕیش و سمێڵ بۆیە بەرییە
خۆ ئێستا ڕیش و سمێڵ مەترووکە
هەرچی ئەبینی وەک تازەبووکە
نالیش دەڵێ
نالی ناسناوی ئەدەبی کەوا سەگی سەگی ئەو مەرز و بوومەیە
ئەمما سەگی موعەللەمی بێدەنگ و بێوەڕە
فەرشی پەڵاسە، دۆشەکی خاکە، سەرینی بەرد
بێ تووک و، ڕووت و قووت و، فەقیر و قەلەندەرە
بێ تووکی جیفەخواری و گورگین و بێوجوود
لەم ئاو و خاکە زاهیر و باتین موکەددەرە
باباتاهیری هەمەدانی لە چوارینەیەکدا بەم شێوە باسی قەلەندەر دەکات.
مۆئان ڕە‌ندە‌م کە نامە‌م بی قەلەندەر
نە خون دیروم، نە مۆن دیروم، نە لە‌نگە‌ر
چو ڕوز ئایە‌د بگە‌ردە‌م گە‌ردی گێتی
چو شە و ئایە‌د بە‌خشتی وا نە‌ھە‌م سەر
لێکدانە‌وە‌ی مانای چوارینە‌کان
من ئە و ڕە‌ندە بێ پە‌روایە‌م، کە ناوم قەلەندەرە، نە خوانە‌یە‌کم ھە‌یە نانی لەسەر بخۆم، نە شوێنێکم ھە‌یە تێیدا بحە‌وێمە‌وە، نە کە‌سێکم ھە‌یە پشتیوانم بێت و لە‌نگە‌رم بگرێت، کە ڕۆژ ھات بە‌دە‌وری گێتیدا دە‌گە‌ڕێم، کە شە و ھات خشتێک دە‌خە‌مە ژێر سە‌رمە‌وە و دە‌نووم
بۆ تەواوی ئەم بابەتە لەسەر قەلەندەر و قەلەندەرییەکان سوود لە پەیج و فەیسبوک و ماڵپەڕەکانی وەک (ڤەژینبوکس، نوری ئیسلام، دیمەن تیڤی، کوردپیدیا، زانیاری) وەرگرتووە
بڕوانە:
1- https://www.dig-doc.org/index.php?page=YXJ0aWNsZQ==&op=ZGlzcGxheV9hcnRpY2xlX2RldGFpbHNfdQ==&article_id=Ng==&lan=
https://m.ahewar.org/s.asp?aid=610850&r=0 2-
3-https://web.archive.org/web/20170705021230/http://www.dorar.net:80/enc/firq/2855
[1]
ئەم بابەتە بە ڕینووسی سەرچاوەی ئاماژەپێکراو نووسراوە کوردیپێدیا بەهیچ شێوازێک دەستکاری نەکردووە