ئەنفال، زامێک بە جەستەی کوردستانەوە
شەهاب خالیدی

ئەنفال ناوی هەشتەمین سوورەتی قورئانە و بە مانای تاڵان و حەڵاڵکردنی ئەو غەنیمەتانە دێت کە لە کاتی شەڕدا بەدەستی دەهێنیت.
ڕژێمی بەعسبەعس بە سەرۆکایەتیی سەددام حسێنسەددام حسێن پێنجەمین سەرۆک کۆماری ئێراق بە مەبەستی (مەشرووعیەت) و ڕەواییدان بە گرتن و کوشتن و تاڵانکردنی موڵک و ماڵی کورد ناوی ئەنفالی لەسەر هێرشەکانی بۆ سەر کوردستان دانا کە بەداخەوە لە پڕۆسەی ئەنفالدا جاشەکانیش زۆر یارمەتیی ڕژێمیان دا.
ڕژێمی بەعس زۆربەی گیراوەکانی بە ژن و منداڵ و بەساڵاچووەوە گواستەوە بۆ بیابانەکانی باشووری ئێراق. لە چۆڵستانەکانی پارێزگای موسەننا (لە شارۆچکەی سەماوە) لە باشووری ئێراق قەڵای نۆگرە سەلمان هەیە، کە بە سەدان ژن و منداڵ و پیر لەناو قەڵاکەدا بەهۆی تێنوویەتی و برسییەتی و ئەشکەنجە گیانیان لە دەست دا و تەرمی بەشێکیان دەرخواردی سەگەڕەشەکانی ئەو بیابانە دران.

کۆمەڵکوژیی بارزانییەکانکۆمەڵکوژیی بارزانییەکان
ڕژێمی بەعسی دەسەڵاتدار لە ئێراق لە بەرەبەیانیی ڕۆژی31-07-198331-07-1983 تا ڕێکەوت10-08-198310-08-1983 ئۆپەراسیۆنێکی دژ بە بارزانییەکان لە ئۆردوگاکانی قوشتەپەقوشتەپە ، بەحرکەبەحرکە ، هەریرهەریر ، باتاس و دیانادیانا ئەنجام دا. ئۆپەراسیۆنەکە لە سێ قۆناغدا دەست بە جێبەجێکردنی کرا:
قۆناغی یەکەم: سەر لەبەیانیی ڕۆژی 31-07-1983 هێزە چەکدارەکانی ڕژێمی ئێراق بارزانییەکانی نیشتەجێ لە ئۆردوگای قوشتەپەیان گواستەوە بۆ هەردوو کەمپی قودس و قادسییە لە دەوروبەری پارێزگای هەولێرهەولێر.
قۆناغی دووەم: لە ڕێکەوتی 10-08-1983 هێزە چەکدارەکانی ڕژێمی بەعس هێرشیان کردە سەر کەمپی هەریر، دیانا و بەحرکە و بە سەدان کەسیان دەستبەسەر کرد.
قۆناغی سێیەم: لە ڕێکەوت 01-10-198301-10-1983 هێزە چەکدارەکانی ڕژێمی بەعس جارێکی دیکەش دەستیان بە گەڕان و پشکنین لەنێو ئەو کەمپانە کرد، بۆ ئەوەی ئەگەر کەسانێک لە دەستیان ڕزگار بووبن بتوانن دەستگیریان بکەن.
بە گشتی لە ئاکامی ئەم هێرشە بێبەزەییانەدا 8000 هەزار بارزانی دەستگیرکران و گواسترانەوە بۆ بەغدا و دواتریش بۆ پارێزگای دیوانییە. دوای ئەوەی لەلایەن دادوەری بەعسی (عەواد بەندەر)ەوە بڕیاری کوشتنیان دەرچوو، هەموویان گواسترانەوە بۆ بیابانەکانی شەترە و شەنافییە و بادییە لە پارێزگای موسەنا (کە سەنتەرەکەی سەماوەیە) و لەوێ تیرباران کران، کە 315 کەسیان مێرمنداڵ بوون.

دوای ڕووخانی ڕژێمی بەعس لە ئێراق لە ساڵی 2003 حکومەتی هەرێمی کوردستان هەوڵی دا گۆڕە بەکۆمەڵەکانی ئەنفالکراوان بدۆزێتەوە و تەرمی قوربانییەکان بگەڕێنێتەوە کوردستان.
لە ساڵی 2004 تەرمی 503 ئەنفالکراو لە بیابانێکی پارێزگای موسەننا لە باشووری ئێراق دۆزرایەوە.
لە ساڵی 2014 هەر لە بیابانی پێشوودا تەرمی 93 کەسی دیکە لە بارزانییە ئەنفالکراوەکان دۆزرایەوە.
لە ساڵی 2021 تەرمی 100 کەس لە بارزانییە ئەنفالکراوەکان لە بیابانی عەر عەر لە پارێزگای موسەننا دۆزرایەوە.

ئەنفالی ساڵی 1988
ئەنفالی ساڵی 1988 لە هەشت قۆناغدا جێبەجێ کرا:
ئەو هەشت قۆناغە بۆ ماوەی 198 ڕۆژ بەردەوام بوو لە ڕێکەوتی 23-02-198823-02-1988 تا 06-09-198806-09-1988.
ئەنفال بە بڕیاری سەدام حسێن سەرۆک کۆماری ئێراق دەستی پێ کرد کە ناوبراو هاوکات سەرۆکی ئەنجوومەنی سەرکردایەتیی شۆڕش و فەرماندەی گشتیی هێزە چەکدارەکانیش بوو.

قۆناغی یەکەمی ئەنفال
لە نیوەشەوی ڕێکەوتی 23-02-1988 دەستی پێ کرد و لە ڕێکەوت 19-03-198819-03-1988 کۆتایی پێ هات.
قۆناغی یەکەم بەرەو بنکەکانی دۆڵی جافایەتی و بنکەکانی یەکێتیی نیشتمانیی کوردستانیەکێتیی نیشتمانیی کوردستان بوو لە گوندەکانی سەرگەڵووسەرگەڵوو و بن گەڵووبن گەڵوو ، لە چوارتاچوارتا تا ماوەتماوەت و لەوێشەوە بۆ سلێمانیسلێمانی و بۆ سوورداش، دوکاندوکان و بنگردبنگرد (کە 150 گوندی لەخۆ گرتبوو)، و هەزاران کەس لەو ناوچانە دەستبەسەر کران.
یەکەمین قۆناغی ئەنفال لەلایەن ئەم فەرماندەرانەی حکوومەتی بەعسەوە سەرۆکایەتی دەکرا:
-لیوا ڕوکن سوڵتان هاشم ئەحمەد محەمەد ئەلتائی جێگری فەرماندەی فەیلەقی 1.
(ناوبراو لە دانیشتنی ژمارە 33ی دادگاییکردنی تۆمەتبارانی ئۆپەراسیۆنی ئەنفال لە ڕێکەوت21-12-200621-12-2006 وتی: ئەگەر فەرمانی بەکارهێنانی چەکی کیمیاییم پێ کرابا، بە دڵنیاییەوە بە کارم دەهێنا).
-عەلی حەسەن مەجید تکریتی، بەرپرسی نووسینگەی باکووری پارتی بەعس، لە ڕێکەوت 21-12-2006 لە کاتی دادگاییکردنی تۆمەتبارانی ئەنفال وتی: پەشیمان نیم لەو کارانەی کە لە کاتی ئۆپەراسیۆنی ئەنفالدا کردوومەتەوە و ئەگەر بگەڕێینەوە بۆ دۆخی ئەوکات، دیسانیش ئامادەم بۆ هەمان کار.)
ئۆپەراسیۆنی قۆناغی یەکەمی ئەنفال لە هەشت میحوەرە دەستی پێ کردبوو. هەرچەندە نەوشیروان مستەفانەوشیروان مستەفا لە لاپەڕەی 150ی پەرتووکی خولانەوە لەناو بازنەدا دەنووسێت کە ئەوان زیاتر لە 600 شەهید و برینداریان داوە لەگەڵ ژمارەیەکی زۆر لە خەڵکی سڤیلی ناوچەکە، بەڵام (ی.ن.ک) لە بەیاننامەی فەرمیی خۆیدا لە ڕێکەوت (19-03-1988) ڕایگەیاندووە کە زیانەکانمان 60 پێشمەرگە بووە، بەڵام زیانەکانی دوژمن 8 هەزار چەکدار بووە کە 400 کەسیان ئەفسەری پلە بەرز بوون.

قۆناغی دووەمی ئەنفال
لەم ئۆپەراسیۆنەدا 27 یەکەی سەربازی و هێزی پاسەوانی کۆماری بەشدارییان کرد، کە لە ڕێکەوت 23-02-1988 لە حەوت میحوەرەوە بۆ سەر شارۆچکەکانی قەرەداغقەرەداغ ، سەنگاوسەنگاو ، بازیانبازیان ، دەربەندیخاندەربەندیخان، زەڕایەنزەڕایەن ، نەسر و عەربەتعەربەت دەستی پێ کرد.
لە ڕێکەوتی 23-03-198823-03-1988 لەسەر داوای فڕۆکەوان غازی ئەحمەد خەلیل هەندێک گوند بۆردومان کران و لە ئەنجامدا 78 کەس شەهید و دوو سەد کەسیش بریندار بوون (هەندێک سەرچاوە باس لە 69 شەهید دەکەن). جگە لەوەش هەزاران کەس زیندانی کران و گواسترانەوە بۆ بیابانەکانی باشووری ئێراق.
ئەو ئۆپەراسیۆنە لە ڕێکەوتی 02-04-198802-04-1988 کۆتایی پێ هات.

قۆناغی سێیەمی ئەنفال
لە ڕێکەوتی 07-04-198807-04-1988 دەستی پێ کردووە و لە ڕێکەوت 20-04-198820-04-1988 کۆتایی پێ هاتووە.
ئامانج لە ئۆپەراسیۆنی قۆناغی سێیەمی ئەنفال، ناوچەی گەرمیانگەرمیان و سنووری ئیدارەی کەرکووککەرکووک (کەرکووک، لەیلانلەیلان ، قادرکەرەمقادرکەرەم ، دەربەندیخاندەربەندیخان ، قەرە حەسەن، کفریکفری، کەلارکەلار، سەنگاوسەنگاو ، دوزخورماتووخورماتوو، جەبارە، چەمچەماڵچەمچەماڵ و... قەرەهەنجیرقەرەهەنجیر ) بوو. زیاتر لە هەزار گوندی سەر بەو ناوچانە لەگەڵ چوار مەڵبەندی سەر بە ناوچەکانی سەنگاو، قادرکەرەم، قەرەداغ و لەیلان لەنێو بردران.
ئۆپەراسیۆنەکە لە نۆ میحوەرەوە دەستی پێ کرد.
ڕۆژی 14-04-198814-04-1988 ڕۆژێکی ڕەشە کە لەو ڕۆژەدا دڕندانەترین کۆمەڵکوژی ئەنجام درا. بۆیە ئەو ڕۆژە لەلایەن حکوومەتی هەرێمی کوردستانەوە وەک ڕۆژی ئەنفال دیاری کراوە.
لەو قۆناغەدا نزیکەی 50 هەزار کەس دەستبەسەر کران.

قۆناغی چوارەمی ئەنفال
ئێوارەی ڕێکەوتی 03-05-198803-05-1988 بە کیمیابارانکردنی گوندەکانی گۆپتەپە و عەسکەر لە 20 مێحوەرەوە دەستی پێ کرد.
ئۆپەراسیۆنەکە گوندەکانی سەر بە (کەرکووک، ئاغجەلەرئاغجەلەر ، پردێپردێ ، تەقتەقتەقتەق، تەکییەتەکییە ، خێلەکان، چەمچەماڵ، دوکان، دێگەلەدێگەلە ، ڕێدارڕێدار ، سوورداش، شوانشوان و کۆیەکۆیە )ی لە خۆ دەگرت.
لەو ئۆپەراسیۆنەدا 28550 پیاو و ژن و منداڵ گیران و کۆمەڵکوژ کران.
ئەو قۆناغەی ئەنفال لە ڕێکەوت 08-05-198808-05-1988 کۆتایی پێ هات.

قۆناغەکانی 5، 6، 7ی ئەنفال
ئەم سێ قۆناغەی ئەنفال لە ڕێکەوت 15-05-198815-05-1988دەستی پێ کرد و لە ڕێکەوت 26-08-198826-08-1988 کۆتایی پێ هات.
ئەم ناوچانە بەر ئەنفال کەوتن: (پردێ، بەشێک لە هەولێرهەولێر ، مەسیفمەسیف ، شەقڵاوەشەقڵاوە ، هیرانهیران ، دۆلا نازەنیننازەنین ، هەریرهەریر ، خەلیفانخەلیفان ، دۆلی خۆشناوەتی، ڕواندزڕواندز، دۆڵی مەلەکان، سۆرانسۆران، دۆڵی وەرتێ، دۆڵی خانەقا، خەتێ، چۆمانچۆمان، دێگەلە، دۆلی سماقۆڵی، کۆیە، دەشتی کۆیە، هێزۆپ، چوارقورنەچوارقورنە ، ڕانیەڕانیە، قەڵادزێقەڵادزێ، چیای قەندیلقەندیل.)
شەڕی خواکورک کە لە ڕێکەوتی 19-07-198819-07-1988 لە دژی بنکەکانی پارتی دیموکراتی کوردستانپارتی دیموکراتی کوردستان دەستی پێ کرد و ماوەی مانگ و نیوێکی خایاند، بەشێک لەو سێ قۆناغەی ئەنفال بوو.
هەر لە یەکەم ڕۆژی دەستپێکی ئەم قۆناغەدا، دوژمن بە چەکی کیمیایی گوندی وەرتێ لە دۆڵی بالیسانی بۆردومان کرد کە لە ئەنجامدا 22 کەس شەهید بوون.
لەو ئۆپەراسیۆنەدا بە گشتی 52 گوند وێران بوون کە 2602 کەس لەو گوندانەدا دەژیان، بەڵام سەرژمێرییەکی ورد و درووستی دەستبەسەرکراوانمان لە بەر دەست نییە. سەرەتا دەستبەسەرکراوەکان بۆ شارەدێی تۆپزاوای کەرکووک و دواتریش بۆ بیابانەکانی باشووری ئێراق گواسترانەوە.

قۆناغی هەشتەمی ئەنفال
ئەو قۆناغە لە ڕێکەوت 28-08-198828-08-1988 بۆ سەر ناوچەی بادینان دەستی پێ کرد و لە ڕێکەوت 06-09-1988 کۆتایی پێ هات.
ئەو قۆناغەی ئەنفال ئەم ناوچانەی لە خۆ دەگرت: دهۆکدهۆک، مووسڵ، ئامێدیئامێدی، ئەتروش، ئیمینکێ، باتوفە، زاخۆزاخۆ، زاوێتە، زێوە، دێرەلۆک و کانی ماسی.
448 گوند وێران کران و 13361 کەسیش دەستبەسەر و بێسەروشوێن کران. بەڵام هەندێک سەرچاوە باس لە دەستبەسەرکردنی 32 هەزار کەس دەکەن.
لە ڕێکەوتی 28-08-1988 هێزەکانی بەعس لە گوندی کوورێمێ 33 هاووڵاتییان تیرباران کرد.
زیاتر لە 200 هەزار سەرباز بەشدارییان لە قۆناغی هەشتەمی هێرشەکەدا کرد لەگەڵ ژمارەیەکی زۆر لە فەوجی جاشەکان کە ژمارەیان 171 فەوج دەبوو. هەروەها زیاتر لە 100 یەکەی سەربازی و کەتیبەی تانک و تۆپخانە و یەکەکانی موغاویری و هێزە تایبەتەکان لەم هەڵمەتەی گرتن و تۆقاندنی کوردەکاندا بەشدار بوون.

دادگای باڵای تاوانەکان ڕۆژی دووشەممە ڕێکەوتی 21-08-200621-08-2006 یەکەم کۆبوونەوەی خۆی لەمەڕ دادگاییکردنی تۆمەتباران دەست پێ کرد.
تۆمەتبارانی سەرەکیی ئەنفال کە دادگایی کران ئەم حەوت کەسە بوون:
-سەدام حسێن کە لە ڕێکەوتی 30-12-200630-12-2006 لەمەڕ تاوانی دوجەیل لە سێدارە درا، بەڵام بە تۆمەتی ئەنفال دادگایی نەکرا.
-عەلی حەسەن مەجید (عەلی کیمیایی) کە لە ڕێکەوتی 25-01-201025-01-2010 بە تۆمەتی ئەنفال لە سێدارە درا.
-سابیر عەبدولعەزیز حسێن عەلی ئەلدوری (سێ سزای هەتاهەتایی و دە ساڵ زیندان)
-حسێن ڕەشید محەمەد عەرەب ئەلتکریتی (چوار حوکمی لەسێدارەدان و حەوت ساڵ زیندان).
-سوڵتان هاشم ئەحمەد محەمەد (چوار حوکمی لەسێدارەدان، دوو سزای هەتاهەتایی، پانزە ساڵ زیندان، دە ساڵ زیندان، حەوت ساڵ زیندان، حەوت ساڵ زیندان).
-فەرحان موتلەگ ساڵح خەلەف ئەلجبوری (دوو سزای هەتاهەتایی و دە ساڵ زیندان).
-تاهیر تۆفیق ئەلحاج یوسف ئەلعانی (بڕیاری بێتاوانبوونی دەرچوو).

هەرچەندە باس لەوە دەکرێت کە بە گشتی 182 هەزار کورد ئەنفال کران، بەڵام هەندێک سەرچاوە باس لە ژمارەیەکی زیاتر دەکەن. بۆ نموونە نزار عەبدولکەریم فەیسەڵ ئەلخەزرەجی کە ئەوکات فەرماندەی هێزی (اللە اکبر) بووە، لەکاتی داوای مافی پەنابەری لە بەرپرسانی دانیمارک پێی وتوون: پێتان دەڵێم، ژمارەی قوربانیانی کورد لە ئۆپەراسیۆنەکانی ئەنفالدا زیاتر لە 250 هەزار کەسە.
لە مانگی حوزەیرانی ساڵی 2007 دادگای باڵای تاوانەکانی ئێراق ئەنفالی بە جینۆساید ناساند، بڕیاریشی دا کە پێویستە حکومەتی ئێراق پاڵپشتیی دارایی و مەعنەوی لە کەسوکاری قوربانیان بکات.
هەروەها پەڕڵەمانی ئێراق لە 14-04-200814-04-2008 ئەنفالی بە جینۆساید ناساند و لە ساڵی 2017 بڕیاری دا 14ی نیسان بکرێتە ڕۆژێکی نیشتمانی و ئەو کارەساتە ڕەشە یادی بکرێتەوە.
لەسەر ئاستی جیهان تەنیا نەرویج (2012)، سوید (2012)، بەریتانیا (2013) و کۆریای باشوور (2013) پڕۆسەی ئەنفالیان وەک جینۆساید ناساندووە.

گەڕان بەدوای تەرمی قوربانیانی ئەنفال
تا مانگی ئابی 2020 تەرمی 2672 قوربانیی ئەنفال دۆزراونەتەوە کە بەشێکیان لەم شوێنانە دۆزراونەتەوە:
لە ساڵی 2004دا ڕووفاتی 30 ئەنفالکراو لە هەڵەبجەهەڵەبجە دۆزراونەتەوە.
لە ساڵی 2008دا ڕووفاتی 33 ئەنفالکراو لە خانەقینخانەقین دۆزراونەتەوە.
لە ساڵی 2010دا ڕووفاتی 30 ئەنفالکراو لە دهۆک دۆزراونەتەوە.
لە ساڵی 2011دا ڕووفاتی 106 ئەنفالکراو لە دوبز دۆزراونەتەوە.
لە ساڵی 2012 لە دیوانییە شەش گۆڕی بەکۆمەڵ دۆزراونەتەوە کە 730 تەرمیان تێدابوو.
لە ساڵی 2013دا ڕووفاتی 158 ئەنفالکراو لە چیای حەمرین دۆزراونەتەوە.
لە ساڵی 2014دا ڕووفاتی 14 ئەنفالکراو لە دهۆک دۆزراونەتەوە.[1]

سەرچاوەکان:
1-ئەنسیکلۆپیدیای ئەنفال ئامادەکار: دەرسیمدەرسیم دیبەگەدیبەگەیی
2-Qonaxên Enfalê û komkujkirina Kurdan li Başûrê... | Rûdaw.net (rudaw.net)
3-ئامانج لە شاڵاوی ئەنفال چی بوو؟ حکومەتی ئێراق چۆن بەجینۆسایدی ناساند؟ (zamenpress.com).
4-شاڵاوی ئەنفال -ویکیپیدیا، ئینسایکڵۆپیدیای ئازاد (wikipedia.org)
5-komalkozhy-barzaniyakan (anfalistan.com)
6-ئەنفال، چەمک و قۆناغەکانی (knwe.org)