وەیسی تالی-ڕێباز حەسەن. سلێمانیسلێمانی
ئەشکەوتی هەزارمێردهەزارمێرد یەکێک لە کۆنترین لانکەی شارستانییەتە، کە دەکەوێتە باشووری ڕۆژاوای شاری سلێمانی بە دووریی 13 کیلۆمەتر و خاوەنی هەزار چیرۆکی مێژووییە.
جوگرافیای کوردستان بە سرووشت و جوانیی خۆی لە جیهان دا بەناوبانگە، ئەشکەوت پەناگەکانی لە مێژوودا بوونەتە پەناگەیەکی باش بۆ مرۆڤەکان، بەتایبەتیش باشووری کورستان دەوڵەمەندە بە شوێنەواریی مێژووی، یەکێک لەو شوێنەوارە مێژووییە گرنگانە ئەشکەوتی هەزار مێردە.
ئەشکەوتی هەزارمێرد هەڵکەوتەکەی دەکەوێتە دامێنی چیای بەرانان بە دووریی 13 کیلۆمەتر لە باشووری ڕۆژاوای شاری سلێمانی، لەگەڵ ئەوەی ئەشکەوتی هەزار مێرد قەبارەیکی گەورەی هەیە، بەڵام لە ڕیزە ئەشکەوتێک هەیە، کە بەلای ڕاست و چەپی ئەشکەوتە گەورەکەدا دابەشبوون، بەشێوازێک هەموو ئەشکەوتەکان دەرگەکانیان دەڕوانێتە ڕۆژهەڵات، لەژێر دامێنی چیای بەرانان و ئەشکەوتی هەزار مێرد گوندێکی بچووک هەیە و ناوی هەزارمێردە ژیانی خەڵکی ئەو گوندە لەسەر کشتوکاڵ و ئاژەڵداریە.
دەڵین هەزار مرۆڤ لەو ئەشکەوتە جێ دەبێتەوە.

لەسەر ناوی ئەشکەوتەکە بۆچوونی جیاواز هەیە، یەکێک لە بۆچوونە هەرە باوەکان ئەوەیە، کە مێژوونووسان و شوێنەوارناسەکان ئاماژەی پێدەکەن ناوی ئەو ئەشکەوتەکە لەوەوە هاتووە، کە ئەو ئەشکەوتە شوێنی هەزار مێری تیادا دەبێتەوە. واتا ئەوەندە فراوانە جێی هەزاری پیاوی تیادا بووەتەوە و ناوەکەشی هەر لەوەوە هاتووە.
تیمیکی شوێنەوارناسی ئەمریکی کنە و پشکنینیان بۆ کردووە.
ژنێکی لێکۆڵەر بە ناوی گاردو لێکۆڵینی لەسەر چاخی پێش زایین لە ساڵی 1928دا کردووە. هەروەها بەڕێوەبەرایەتیی شوێنەواری سلێمانیش لە ساڵی 1998دا لێکۆڵینەوەیان لەسەر کردووە.

لە هەموو پشکنینەکانیدا سێ چین شوێنەوار دۆزراونەتەوە کە ئەمانەن:
-چینی سەرەوە یاخود چینی یەکەم: لەم چینەدا کۆمەڵێک گۆزە، دیزە و ئیشی گڵی جۆراوجۆر دۆزراونەتەوە، کە زۆر کۆنن و مێژووەکەیان دەگەڕێتەوە بۆ سەردەمانێکی زوو، هەروەها سێ گۆڕیش دۆزراونەتەوە، کە یەکێکیان گۆڕی منداڵێکە و سێ گۆزەشی لەگەڵ نێژراوە، سێ پارچە ئاسنیش دۆزراونەتەوە، یەکێک لە پارچە ئاسنەکان سەری تیرە و دووانەکەی تر دوو پارچە دراون کە هیی دوو سەردەمی جیاوازن، یەکێکیان هیی سەردەمی بێزەنتییەکانە و ئەوی تریان هیی سەردەمی ساسانییەکانە.
-چینی دووەم: ئەم چینە، بە چینێکی تەنک دادەنرێت و بریتییە لە هەندێک بەردی سرووشتیی ئەستێ.
-چینی سێیەم: لەم چینەدا ئێسکوپروسکی ئاژەڵ و باڵندە دۆزراونەتەوە لەگەڵ زۆرێک لە بەردی ئەستێ، بەڵام بەشێوەی جیاواز و مێژووەکەیان دەگەڕێتەوە بۆ چاخەکانی ناوەڕاست. هەروەها دوو تەور دۆزراونەتەوە، کە مێژووەکەیان دەگەڕێتەوە بۆ زیاتر لە 30 هەزار ساڵ بەر لە ئێستا.

خاوەن مێژووێکی 30-50 هەزار ساڵەیە.
ئەو بەردانە لەو ئەشکەوتانەدا دۆزراونەتەوە و لێکۆڵینیان لەسەر کراوە و ئەوە دەر دەخەن، کە مێژووی ئەو ئەشکەوتە دەگەڕێتەوە بۆ نزیکەی 30 بۆ 50 هەزار ساڵ پێش زایین. ئەو شوێنەوارانەی لەم ئەشکەوتە دۆزراونەتەوە لە ئەنجامی ئەو کنە و پشکنینەی شوێنەوارناس ساپیزەر کردویەتی لە ساڵی 1926 بەشێکیان هاوشێوەی ئەو شوێنەوارانەن، کە پێشتر لە ئەشکەوتی شاندەر دۆزراونەتەوە، جیاواز لەوەش بەشێک لە بەردەکانی ئەو ئەشکەوتە هاوشێوەی بەردەکانی ئەشکەوتی زاوێتە و شەکەبەی فەڵەستینین.
لە گوندی هەزار مێرد بەدواوە 15 خولەک بە ئۆتۆمبیل بە ڕێگای خۆڵ چووین تا گەیشتنە نزیکەی ئەشکەوتەکە لەوێش ڕێگای ئۆتۆمبیل تەواو دەبێت، وا پێویست دەکات بە چەند ڕێگای باریک بە پێ بڕۆیت تا دەگەیتە ناو ئەشکەوتەکە، هاتا زیاتر بەرەو دەرگای ئەشکەوتەکە دەڕۆشتن زیاتر ماندوو دەبوین نەفەسمان تەنگ دەبوو، تا گەیشتینە دەرگای ئەشکەوتەکە، هەتا زیاتر لە ئەشکەوتەکە نزیک دەبووینە زیاتر گەورەیی و هەیبەتی ئەشکەوتەکەمان بۆ ئاشکرا دەبوو، گەورەیی ئەشکەوتەکە هەر لە دوورەوە دیارە، بەڵام کاتێک لێ نزیک دەبیتەوە گەورەترە وەک لەوەی پێش بینی دەکەیت، دەرگای ئەشکەوتەکە بە قەبارەی نزیکەی 15-20 مەتر فراونە لە لای ڕاست و چەپی ئەشکەوتەکە ئەشکەوتی بچووک هەن هەریەکەیان بە قەبارەی نزیکی 5-6 ماتر یاخود 3-4 مەتر درێژیان هەیە.

ئەشکەوتی هەزارمێرد، ئەشکەوتێکی گەورەی دەم فراوانە، قووڵییەکی کەمی هەیە. لە لای ڕاستییەوە پێنج ئەشکەوتی تر هەیە، بەڵام ئەمانە زۆر قووڵن و دەمەکانیان فراوان نییە، هەر بۆیە مرۆڤ ناتوانێت بە ئاسانی بچێتە ناویان و بگاتە کۆتاییەکەیان، هەروەها ئەگەری ئەوە هەیە ئۆکسجین کەم بێتەوە و مەترسی درووست بێت بۆ سەر ژیان، مەگەر ئامێری ئۆکسجین بەکاربهێنرێت، ئەمە جگە لەوەی کە پاش ماوەیەک ڕۆیشتن لە ناویاندا زۆرێک لە باڵندە، بەتایبەتیی شەمشەمەکوێرە هێرش دەهێنن و بەرەنگاری درووست دەکەن، سەرەڕای ئەمانە، ڕێگەی گەیشتن بە ئەشکەوتەکە ڕێگەیەکی خراپە و هەتا بە ئۆتۆمبیلیش نزیکبوونەوە لێی ئەستەمە.
هەڵکەوتەی ئەشکەوتی هەزارمێرد بە جۆرێکە، کە بەیانیان ڕۆژ هەڵ دێت ڕاستەوخۆ یەکەم گزنگی خۆرهەڵهاتن دەیدات لە دەمی ئەشکەوتەکە و دەچێتە ناوەوە و هەتا چێشتەنگاو دەمێنێتەوە.
ئەشکەوتی هەزارمێرد، دووەم گەورەترین ئەشکەوتە لە باشووری کوردستان لە دوای ئەشکەوتی شانەدەر. ئەم ئەشکەوتە نزیک دێی هەزارمێردە، کە دێیەکی زۆر کۆنە و لە زووەوە بەهۆی پەتای تاعون لە شوێنی خۆیان گواستویانەتەوە و هاتوونەتە جێگەیەکی خوارتر لە ئەشکەوتەکە.
پاشماوە دۆزراوەکانی ناو ئەشکەوتی هەزارمێرد، هێمایەکن بۆ بوونی کۆنترین ژیانی مرۆڤ لە کوردستان. ئەم ئەشکەوتی هەزارمێردە ناوی خۆی بە خۆیەوەیەتی، کە دەڵێن شوێنی هەزار مێری تیادا دەبێتەوە، بۆیە پێی دەڵێن، ئەشکەوتی هەزار مێرد، بەڵام بۆچوونێکی تریش هەیە دەڵێن، ناوەکەی لەوەوە هاتووە کە ئەم ئەشکەوتە هەزار چیرۆکی مێژوویی هەڵگرتووە، کە مێژووەکەیان دەگەڕێتەوە بۆ بەر لە 50 هەزار ساڵ، بەڵام لەبەر نەبوونی لێکۆڵینەوەی پێویست و پشتگوێخستنی، زۆرێک لەو چیرۆک و ڕووداوانە هێشتا نەزانراون.

هەرچەندە بەڕێوەبەرایەتیی شوێنەوار لە سلێمانی پەیوەندییان کردووە بە دوو زانکۆی جیهانیی کە پشکنین دەکەن لەسەر شوێنەوارە مێژووییەکان، ئەوانیش زانکۆی شیکاگۆی ئەمریکی و زانکۆی لیڤەرپولی بەریتانییە کە بێن و لێکۆڵینەوە بکەن لەسەر ئەشکەوتەکە، بەڵام تا ئێستا هیچ ئەنجامێکی نەبووە.
بەپێی ئەو پشکنینانەی لە ساڵەکانی نێوان هەردوو جەنگی جیهانیی لەسەر ئەم ئەشکەوتە کراون، ئەوە دەرکەوتووە کە ئەشکەوتەکە شوێنی مرۆڤە سەرەتاییەکان بووە، شوێنێک بووە بۆ خۆپاراستن لە دوژمن لە سەردەمە جیاوازەکاندا و دەریان خستووە کە ناوەکانی ئەشکەوتەکە بە مانای گەورەیی یاخود پلەی سەربازیی یاخود تەڕی و فراوانی (مێرگ)، بەشی ناوەوەی ئەشکەوتەکە زۆر تەڕ و شێدارە و بە دیوار و بنمیچەکەیەوە شوێنی هەڵگرتن و پاراستنی خواردن درووستکراوە. [1]

ژ.ت.