ئێران لە ئێراق و سووریا: سەرەتای پەیوەندییەکان و گرنگییە جیۆپۆلەتیکییەکان
شێرکۆ کرمانجشێرکۆ کرمانج
دەستپێک
ئەم بابەتە کە لە چەند بەشێک پێکهاتووە لە هەر بەشێکی تەرکیز لەسەر پرسێک یان چەند پرسێک دەکەین لە ڕۆڵی ئێران دەکۆڵێتەوە لە ئێراقی دوای 2003 و لە ململانێ بەردەوامەکانی سووریا لە 2011 ەوە تا ئێستا. هەروەها شرۆڤەی ستراتیجیەتی سیاسیی ئێرانیش بەرانبەر بەسووریا و ئێراق دەکات و شەن و کەوی دەکات. ئامانجی ئەم بابەتە هەڵسەنگاندنە بۆ سیاسەتی دەرەوەی ئێران و بەکارهێنانی شەڕی بەوەکالەت لە ئێراق و سووریا بۆ دەستنیشان کردنی ئامانجە ستراتیجییەکانی ئێران لەو دوو وڵاتە بەتایبەتیی و لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا بە گشتی. هەروەها هەوڵدەدا کار و کاردانەوەکانی دژبەرە هەرێمییەکانی ئێران وەکوو سعودیە و قەتەریش شی بکاتەوە. بابەتەکە جەخت لەوە دەکاتەوە کە نزیکایەتی مەزهەبیی ڕژێمەکانی سووریا و ئێراق لەگەڵ گرنگیی ستراتیجیی جوگرافیای هەردوو وڵات بۆ بەستنەوەی ئێران بە حیزبوڵا هۆکاری هەرە سەرەکی تێوەگلانی ئێرانن لە سووریا و ئێراق. هاوکات جەخت لەوەش دەکاتەوە کە ئێراق کارتێکی سیاسییە بەدەست ئێرانەوە کە بەکاری دێنێت بۆ زیادکردنی توانا سیاسییە هەرێمییەکانی بە مەبەستی پاراستنی هاوسەنگی هێز لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا. بۆ گەیشتن بەم ئامانجە ئێران دەیەوێت سوپایەکی تەریب لە سووریا و ئێراق دا درووست بکات کە هاوشێوەی سوپای پاسدارانی خۆی بێت.
پاشخانێکی مێژوویی پەیوەندییەکانی ئێران لەگەڵ ئێراق و سووریا
لە دوای درووستکردنییەوە لە 1921 لەلایەن بەریتانیاوە، ئێراق لەلایەن عەرەبی سوننەوە حوکم کراوە، کە لە 20٪ ی دانیشتووانی ئێراق پێک دەهێنن. دەسەڵاتی سوننەکان تاوەکوو 2003 درێژەی کێشا، واتە تا ئەو کاتەی کە وڵاتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا حکومەتە سوننییەکەی لە کار خست، کە لەلایەن “سەدام حسێن”ەوە سەرکردایەتی دەکرا. ئەمەش ڕێگای بۆ شیعەکان خۆش کرد، کە نزیکەی 60٪ ی دانیشتووانی ئێراق پێک دەهێنن، کە وەک گرووپی زۆرینە لەو کاتەوە تا ئێستا کۆنترۆڵی دەسەڵاتی وڵاتەکەیان کردووە. دوای لەسەر کار لابردنی سەدام حسێن، ئەمریکا هیواکانی لەسەر ئەوە دامەزراندبوو کە لە ڕێگای پڕۆسەی هەڵبژاردنەوە سیستەمێکی سێکولاری دیموکراتی لە وڵاتەکەدا دادەمەزرێنێت. بەڵام زنجیرە هەڵبژاردنەکان لە ئێراق، کە تا ئێستا ئەنجامدراون (لە 2005، 2009و 2014، 2018، 2021) هاوکاربوون بۆ خۆتێهەڵقورتاندنی هێزە هەرێمییەکان لە سیاسەتی ئێراق دا بەتایبەتیی ئێران.
سووریا وەکوو دەوڵەتێکی مۆدێرن لە 1920، ڕێک ساڵێک پێش ئێراق لەلایەن فەڕەنسای داگیرکەرەوە، درووستکرا. لە 1946 دا سەربەخۆیی وەرگرت، کە دەکاتە چواردە ساڵ دوای ئەوەی ئێراق سەربەخۆ کرا. هەرچۆنێک بێت، ساڵانی ناجێگیریی سیاسیی و کودەتای سەربازیی بەردەوام بوو تاوەکوو 1970 کاتێک حافز ئەسەد، کە سەر بە خێزانێکی شیعەی عەلەوی کەمینە بوو، دەسەڵاتی لە ڕێگای کودەتایەکی سەربازییە گرتە دەست. عەلەویەکان 14٪ ی دانیشتووانی سووریا پێک دەهێنن. لە 1982 دا، سوپای سووریا و هێزە ئەمنییەکانی ئەسەد یاخیبوونێکی سوننەکانی شاری حەمایان دامرکاندەوە، کە تێیدا دەیان هەزار مەدەنیان کوشت. لە 2000 دا، حافز ئەسەد مرد و کوڕەکەی، بەشار ئەسەد، جێگەی گرتەوە.
لەو کاتەوەی ئەمریکا ڕژێمەکەی “سەدام حسێن”ی لە 2003 ڕووخاند، ئیدی بارودۆخی سیاسی و کۆمەڵایەتی و ئابووری لە ئێراق ناجێگیر بووە، لەپەیوەند بەسووریاش، لەگەڵ دەسپێکی خۆپیشاندانەکان لە 2011 ەوە لە دژی ڕژێمەکەی ئەسەد دۆخەکە شڵەژاوە. داگیرکردنی ئێراق لەلایەن ئەمریکا بووە بە هۆکاری زیاتر ئاڵۆزبوونی دۆخەکە، وەک قووڵبوونەوەی توندوتیژیی مەزهەبیی، داڕمانی ئەمنیی، گەشەکردنی گرووپە ڕادیکاڵ و توندڕەوەکانی وەک ئەلقاعیدە لە ئێراق (کە دواتر بوو بە دەوڵەتی ئیسلامی لە ئێراق و سووریا، داعشداعش). لە نیوەی 2014 دا، داعش ناوچەیەکی بەرفراوانی لە ئێراق و سووریا کۆنترۆڵ کرد، ئەمەش داعشی کرد بە گەورەترین ڕێکخراوی تیرۆرستی لە جیهاندا. لەو قۆناغەدا (2014-2017)، داعش بەوەوە دەینازی کە ناوچەیەکی فراوانی لە ئێراق و سووریا کۆنترۆڵ کردووە و چەندان سەرچاوەی گەورەی داهاتی هەیە، لەوانە بیری نەوت لەو دەڤەرانەی کە بەڕێوەی دەبرد.
دوای کۆنترۆڵکردنی ناوچەیەکی جوگرافیی فراوان، داعش دەوڵەتێکی/خەلافەتێکی دامەزراند کە لە باکووری سووریاوە دەستی پێ دەکرد تاوەکوو ناوچەکانی ڕۆژاوا و ناوەڕاستی ئێراق، ناوی لێنابوو دەوڵەتی ئیسلامی. دوای سێ ساڵ، داعش زۆربەی ئەو ناوچانەی لەدەستدا کە لە 2014 ەوە کۆنترۆڵی کردبوون. دوای داعش ئەو ناوچانە کەوتنە دەست سوپای ئێراق و هێزە کوردییەکان لە ئێراق و هێزەکانی حکومەتی سووریا و هێزەکانی سووریای دیموکرات لە سووریا.
شۆڕشی 1979 ی ئێران ڕژێمی شای ڕووخاند کە دۆست و هاوپەیمانێکی نزیکی ئەمریکا بوو لە ناوچەکە، لەجێی ئەو کۆماری ئیسلامی ئێرانی دامەزراند کە پێچەوانەی ڕژێمەکەی پێشوو بوو، دژی ئەمریکاییەکان ڕەفتار دەکات. لەگەڵ دامەزراندنی کۆماری ئیسلامی لە ئێران پەیوەندییەکان لەگەڵ ئێراق تێکچوون. لە ئەیلولی 1980، ئێراق جەنگێکی لە دژی ئێران ڕاگەیاند کە هەشت ساڵی خایاند. لە ماوەی ئەم جەنگەدا حافز ئەسەدی سووریا پشتی ئێرانی گرت؛ ئەمەش ڕێگای خۆشکرد بۆ هاوپەیمانییەکی ستراتیجی دوورمەودا لەنێوان هەردوو دەوڵەتدا.
لە هەشتاکان و نەوەدەکانی سەدەی ڕابردوو، ئێران هاوکاری پێشکەشی ئەنجوومەنی باڵای شۆڕشی ئیسلامی لە ئێراق (مەجلیسی ئەعلا) لە دەکرد، کە لە 2007 ناوەکەی گۆڕرا بۆ ئەنجوومەنی باڵای ئیسلامی لە ئێراق (لێرەبەدواوە، مەجلسی ئەعلا)، کە گرووپێکی ئۆپۆزسیۆنی ئێراقی بوو لە ئێران لە 1982 دا دامەزرا. ئێران ڕاهێنانیشی بە جەنگاوەرەکانی ڕێکخراوی بەدر دەکرد و چەکی پێ دەدان، کە ئەوکات باڵی سەربازی مەجلیسی ئەعلا بوو، بۆ ئەوەی شەڕی ئێراق بکەن. ڕێکخراوی بەدر کۆڵەکەیەکی سەرەکی هێزەکانی حەشدی شەعبیحەشدی شەعبیە کە بەمدواییە دامەزرا کاتێک کە سوپای ئێراق لە موسڵ لە 2014 دا ڕووخا و عەلی سستانی، گەورە مەرجەعی شیعەکان، فەتوای دامەزراندنی دا. زیاد لەوەش، ئێران هاوکاریی و هەماهەنگی حیزبی دەعوەی ئیسلامیشی دەکرد کە گرووپێکی ئۆپۆزسیۆنی دیکەی شیعەیە بوو تا ڕووخانی سەدام حوسین. حیزبی دەعوە لە کۆتاییەکانی پەنجاکانی سەدەی بیست دامەزرا، کە حیزبی حاکمە لە ئێراق لە 2006 ەوە تا ئێستا. لە دوای دامەزراندنی کۆماری ئیسلامییەوە، دەکرێت ئەوە وەک هۆکارێک، یان ڕێگەخۆشکەرێک، بووە بۆ تێوەگلانی ئێران لە کاروباری ئێراق دا.
بەڵام تێوەگلان و دەستتێوەردانی ئێران بە ڕاست و بە چەپ لەگەڵ داگیرکردنی ئێراق لەلایەن ئەمریکا و لە دوای ڕاپەڕینەکانی سووریا، دەستپێدەکات و تادێت ئێران زیاتر ڕۆدەچێتە ناو کاروباری سیاسیی ئەو دوو وڵاتە و ڕەگوڕیشە لەنێو دامەزراوەکانیدا دادەکوتێت. لەگەڵ تێوەگلانی ئێران دا، هێزی دی هەرێمیی و نێودەوڵەتی کاریگەرییان هەبووە لەسەر ئاڵۆزییەکانی ئەو دوو وڵاتە بەڵام هیچیان بە قەد ئێران کاریگەرییان نەبووە و جێپەنجەیان دیارنەبووە. ئامانجی سەرەکی ئەم نووسینە گفتوگۆکردنە لەسەر پرسە پەیوەندارەکان بە دەستێوەردانی ئێران و هێزە هەرێمیی و نێودەوڵەتییەکان لە ئێراق و سووریا دا.
ڕاپەڕین و خۆپیشاندانەکانی سووریا کە لە 2011 دەستی پێ کرد، هەر زوو بوون بە ئاڵۆزی فراوان، بەتایبەتیی دوای تێوەگلانی هێزگەلی دەوڵەتی و نا-دەوڵەتی. کاتێک ناڕەزاییەکان لە سووریا دەستی پێ کرد ئێران بە “پیلانێکی ئیسرائیلی-ئەمریکی بۆ ڕووخاندنی ئەسەد” وەسفی کرد. بەهۆکاری ئەو هاوپەیمانییە بەهێزەی نێوان هەردوو وڵات یارمەتیدانی سووریا بوو بە کۆڵەگەیەکی سەرەکی لە سیاسەتی دەرەوەی ئێران بۆ پاراستنی ڕژێمەکەی ئەسەد، پەیداکردن و سەپاندنی کاریگەریی هەرێمیی، هەروەها بۆ پاراستنی ئەمنییەتی خۆی.
ململانێ بەردەوامە ناوخۆییەکانی ئێراق و سووریا بەهۆی ڕۆڵ و تێوەگلانی زلهێزی وەکوو ئەمریکا و ڕووسیا، هاوکات، وڵاتانی دراوسێ وەکوو سعودیە، تورکیا و قەتەر هێندەی دیکە پرس و کێشەکانی ئاڵۆزتر کرد. زیاد لەوەش تێوەگلانی هێزگەل و ڕێکخراوی نا-دەوڵەتی وەکوو بەرەی نووسرە (لقی سووریای ئەلقاعیدە لە 2017 کە ناوەکەی خۆی گۆڕی بۆ هەیئەت تەحریر ئەلشام)؛ داعش؛ حیزبوڵای شیعەی توندڕەوی لوبنان لەگەڵ پارتی یەکێتیی دیموکرات (پەیەدە) ی کوردی، هەموویان بەسەریەکەوە تەنگژەی سووریایان گەورەتر و فراوانتر و قووڵتر کرد. لەگەڵ ئەم چەقبەستووییە سیاسییە ئاڵۆزەی ئێراق و سووریا، کە بەهۆکاری هەندێک دەوڵەتی “خەمخۆر” خراپتر بووە، پێویست دەکات کە پێشهاتە نوێکان لە هەردوو وڵاتدا بە وریاییەکی زۆرەوە چاوی لێ بکرێت، بە شێوەیەک کە ئێران وەکوو یاریکەرێکی بەهێزی هەرێمی تەماشا بکرێت کە پێشتر توێژەران بەو ڕەنگە دەستنیشانیان نەکردووە و لێییان نەکۆڵیوەتەوە. ئەم بابەتە هەوڵدەدات لەو ڕۆڵە گرنگ و کاریگەرەی ئێران بکۆڵێتەوە. [1]