=KTML_Bold=هەڵبژاردن وەک تەواوکاریی لامەرکەزی و فیدراڵیزم لە ئێراق=KTML_End=
#محەمەد شوانی#
هەڵبژاردنی ئەنجوومەنی پارێزگاکان و دەستبەکاربوونیان، جۆرێکە لە سیستەمی لامەرکەزی و دابەشکردنی دەسەڵاتەکان و چڕنەکردنەوەی لە ناوەند، شێوازێکە لە حوکمی زۆرینە و بنەمایەکی بنچینەیی سیستەمی دیموکراسییە. هاوکات، بریتییە لە گواستنەوەی دەسەڵات بە هەموو جۆرەکانییەوە، یاسادانان و جێبەجیکردن و دادوەری و پلانی ئابووری و مامەڵە بە داهاتەکانییەوە بۆ پارێزگاکان، بێ گەڕانەوە بۆ ناوەند جگە لە دەسەڵاتە فیدراڵییەکان.
لە شۆڕشی ئەیلولدا کورد بۆ چەندین ساڵ داوای سیستەمی لامەرکەزی دەکرد و بە هەزاران قوربانیدا لەو پێناوەدا، کەچی ئەمڕۆ بەپێی دەستوور و بەبێ زەبروزەنگ و خوێنڕشتن بۆ #کەرکووک# و ناوچە کوردستانییە دابڕێنراوەکان فەراهەم کراوە، لە سەرووی لامەرکەزیشەوە، فیدراڵیزم. پەڕڵەمانی کوردستان لە 1992 ەوە بڕیاری لەسەر سیستەمی فیدراڵی لە ئێراق دا، لە دەستووری نوێی ئێراقیشدا لە 2005 فیدراڵی جێگیر کراوە، ئەگەرچی هێشتا مەیلێکی بەهێز هەیە بۆ مەرکەزیەت و گێڕانەوەی جۆرێک لە دکتاتۆرییەتی زۆرینە (شیعە)، کە جاران دکتاتۆرییەتی کەمینە (سوننە) بوو.
لامەرکەزیەت جێگای خۆی نەگرتووە، چێوە و پەیکەری فیدراڵیزم لە ئێراق تەواو نەبووە، دامەزراوەکانی فیدراڵیزم بەپێی دەستوور بوونیاد نەنراون، بۆشایی و کەموکوورتییەکی زۆر لە بوونیادی کارگێڕیی و دامودەزگاکانی بەڕێوەبردن و چاودێریی و سیستەمی فیدراڵیی لە ئێراقدا هەیە. دەسەڵاتە فیدراڵییەکان لە دەسەڵاتی یاسادانان و جێبەجێکردن و دادوەری پێکدێن. بەپێی مادەی 48 ی دەستوور دەسەڵاتی یاسادانان لە ئەنجوومەنی نوێنەران و ئەنجوومەنی فیدراڵی پێکدێت، کەچی تا ئێستا ئەنجوومەنی فیدراڵی درووست نەکراوە، کە دەبوو بە پێی مادەی 65 ی دەستوور پێکبهاتایە. هاوکات، هەڵنەبژاردنەوەی ئەنجوومەنی پارێزگاکان لە 2013 لە تەواوی ئێراق و لە 2005ەوە لە کەرکووک و سەپاندنی هەژموونی ناوەند وەکوو جۆرێک لە مەرکەزیەت و بوونیادنەنانی سوپایەکی ئێراقی فیدراڵی کە گوزارشت لە هەموو پێکهاتەکان بکات. هەموو ئەمانە و چەندینی دیکە دژی پرەنسیپە بنچینەییەکانی سیستەمی لامەرکەزی و فیدراڵین. دواکەوتنی درووستبوونیان پڕۆسەی دیموکراسی لە ئێراقدا دوا دەخات و ئەگەری گەڕانەوەی مەرکەزیەت زیاتر دەکات. بۆیە، ئەنجامدانی هەڵبژاردن بۆ ئەنجوومەنی پارێزگاکان سەرەتایەکی باشە بە ئاڕاستەی جێگیربوونی لامەرکەزیەت لە بەڕێوەبردندا لە ئێراق.
ئەگەر بڕیار بێت ئێراق وەک دەوڵەتێکی لامەرکەزی و فیدراڵی بوونیاد بنرێت، پێویستە تەواوی دامودەزگا و دامەزراوە و میکانیزمە کارگێڕییەکانی فیدراڵیزمی تێدا درووست بکرێت. وردەوردە ناسنامەی پێکهاتە جیاوازەکانی کۆمەڵگەی ئێراقی لەو سیستەمەدا ڕەنگ بداتەوە و ئێراق وەک دەوڵەتێکی دەستووری بناسرێت.
هەڵبژاردنی ئەنجوومەنی پارێزگاکان هەنگاوێکە بۆ پڕکردنەوەی یەکێک لەو بۆشایی و کەموکوورتیانە و تەواوکردنی دامەزراوەیەکی دیکەیە لە حوکمی زۆرینە، کە بریتییە لە جێگیرکردنی لامەرکەزی و بەهێزکردنی دەسەڵاتی هەرێمەکان و گێڕانەوەی مافی بڕیاردان بۆ ئەو پارێزگایانەی لە هەرێمێکدا خۆیان ڕێکنەخستووە. ئەمەش نیشانە و سیمایەکی ئەرێنیە بۆ تەواوکاری سیستەمی لامەرکەزی و فیدراڵیزم و پێشکەوتنی شێوازی حوکمڕانی و نەگەڕانەوە بۆ مەرکەزیەت کە ئەگەرێکی کراوەیە لە ئێراقدا.
لەم قۆناغەدا، دەبێت دەنگدەرانی کورد بە گشتی ئەو ڕاستییە بزانن، بژاردەی لامەرکەزی و سیستەمی فیدراڵی لە ئێراقدا زاڵبوونی گرووپێکە لە گرووپە پێکهێنەرەکانی گەلی ئێراق، درووستبوونەوەی ناوەندێکی بەهێز و سەپاندنی دەسەڵاتی ئەو گرووپەیە بەسەر پێکهاتەکانی ئێراقدا.
مەترسیەکەش لێرەیە، مەرکەزیەت و بەهێزبوونی ناوەندێک کە بە دەستی گرووپێکی مەزهەبی گشتگیرەوە بێت، یان بە دەستی حیزبێکی نەتەوەیی شۆڤێنییەوە بێت و بیانەوێت زمان و بیروباوەڕو ئایین و مەزهەب و ئایدیۆلۆجیای خۆیان بەسەر تەواوی ئێراقدا بسەپێنن، وەک ئەوەی لە هەشتا ساڵی ڕابردوودا دیمان، بێگومان لە زیانی کورد و سەرجەم پێکهاتە جیاوازەکانی دیکە دەبێت. کورد بە خولێکی دیکەی هەڵمەتی قڕکردن و لەناوبردندا تێدەپەڕێت، کارەساتەکانی ڕابردووی دووبارە دەبنەوە.
ئەنجامدانی هەڵبژاردن بۆ ئەنجوومەنی پارێزگاکان لە ئێراقدا چەند ڕۆژێکی کەمی ماوە، ئەنجوومەنەکان وەک حکومەتی خۆجێیی لە پارێزگاکاندا دەست بەکار دەبن. ئەم پڕۆسەیە لە کەرکووک بۆ دووەم جار و لە پارێزگاکانی دیکەی ئێراق بۆ چوارەم جارە ئەنجام دەدرێت. وەک ئاماژەمان پێکرد، لە کەرکووک بە بیانووی ململانێ و ناکۆکی نێوان پێکهاتەکان لە 2005 ەوە هەڵبژاردن نەکراوە. لە ئێراقیش بە گشتی لە 2013 ەوە ڕاگیرابوو. ئەمەش مەترسیەکی گەورە بوو بۆ سەر لامەرکەزیی دەسەڵات و سیستەمی فیدراڵی بە گشتی.
ئەگەر نەکردنی هەڵبژاردن بۆ هەر کۆمەڵگەیەکی فرەکلتور و خاوەن وردە کلتوری جیاواز ترسناک بێت، ئەوا بۆ ئێراق دوو جار ترسناکە چونکە لێرە لامەرکەزی کارگێڕیی و دابەشکردنی دەسەڵاتەکان مێژوویەکی دوورودرێژو کەڵەکەبووی ئەزموونی بەڕێوەبردنی نییە، . یەکدی قەبوڵکردن بە جیاوازییەکانەوە درووست نەبووە. بەپێچەوانەوە، سەپاندنی یەک ڕەنگی لە جیهانبینی تاکی ئێراقیدا ڕەگێکی قوڵی هەیە، بووە بە بەشێک لە کەسایەتیی، ئەمەش پڕۆسەیەکی پەروەردەکردن و مەشق و ڕاهێنانی بەردەوامی دەوێت. تا ئەم پڕۆسەیە تەواو دەبێت، زۆر پێویستە پێکهاتەی کوردستانی لە کەرکووک و ناوچە کوردستانییە دابڕێنراوەکان ئامادەیی هەبێت، بەشداری چالاکانە بکات لە هەر پڕۆسەیەکی دیموکراسی وەک هەڵبژاردنی ئەنجوومەنی پارێزگاکان. ئەمە بۆ کەرکووک و ناوچە کوردستانییە دابڕێنراوەکان ڕووداو و وەرچەرخانێکی گەورەیە و کاریگەریی قووڵ و ڕیشەیی دەبێت لەسەر شێوازی بەڕێوەبردن و پەیوەندی نێوان پێکهاتە نەتەوەییەکانی پارێزگاکە و ناوچەکە بەگشتی. دەنگدانەوەی دەبێت بۆ چەندین ساڵی ئاییندە، ئەگەر تەواوی پۆستەکانی هەر پارێزگایەکیش دیاری نەکات، بە لایەنی کەمەوە پارێزگار لەم ئەنجوومەنەدا هەڵدەبژێردرێت.
جگە لەوە، ژمارەی کورسییەکانی هەر پێکهاتەیەک توانای کۆنتڕۆڵکردنی وردی بوارەکانی خزمەتگوزاری و پێداویستییەکانی خەڵک و بەدەنگەوەهاتنی داواکارییەکانیان زیاتر دەبێت، بەرنامە و پڕۆژەی زیاتر پێشکەش دەکەن و لە ڕێگای زۆرینەوە بواری جێبەجێکردنیان فراوانتر دەبێت.
بەکوورتی، گرنگی و بایەخی ئەم هەڵبژاردنە زۆرە، بە تایبەت لە کەرکووک، هەر دەستپێکردنەوەی خودی پڕۆسەکە، ڕازی بوونی لایەنە ئێراقییەکان لەسەر کاراکردنەوەی ئەنجوومەنی پارێزگاکان لە ئێراق و ئەنجامدانی هەڵبژاردن لە کەرکووک جێگای لەسەر ڕاوەستان و هەڵوەستەکردنە. پێویستە کورد قووڵتر بیر بکاتەوە و گەرموگوڕتر بەشداری بکات و بەرنامەی وردتری هەبێت. هاوکات، ئەم هەڵبژاردنە وەک پایە و کۆڵەگەیەکی لامەرکەزی و سیستەمی فیدراڵی و دابەشکردنی دەسەڵاتەکانە لە ئێراقدا، ئامرازێکە بۆ پتەوکردنی پرەنسیپەکانی دەوڵەتی مەدەنی و هاووڵاتیبوون و بەشداری لە بڕیار و بەڕێوەبردندا. هەموو ئەمانەش ئەگەر بۆ هەموو پێکهاتەکانی ئێراق گرنگ بن، ئەوە بۆ نەتەوەی کوردستان دەستکەوتێکی زۆر گەورەیە و سەرەتای قۆناغێکی نوێی خەباتی نەتەوەییە بە شێوازێکی مەدەنیانەی شارستانیانە. بۆیە، دەبێت کورد ناکۆکی و جیاوازیی ئایدیۆلۆجی تەسکی حیزبایەتی بە لاوە بنێت و لەسەر بنەمای بەرژەوەندی نەتەوەیی و نیشتمانی بیر بکاتەوە و بڕوانێتە ئاییندە و دەنگ بدات بە لیستە کوردستانییەکان و کاندیدە بە تواناو شایستەکان. [1]