ڕانانی پەرتووکی: بابەتەکان لە پێکهێنانی وشەی کوردییەوە
#Themen Aus Der Kurdischen Wortbildung#
نووسینی: عەلی سەروەت
ئەم پەرتووکە بابەتەکەی بواری درووستبوونی وشەی کوردییە. نووسەر عەلی سەروەت لە بەهاری ساڵی 1992 ئەم نامەیەی پێشکەش کرد بۆ بەدەستهێنانی بڕوانامەی دکتۆرا لە فاکەڵتی زمانەوانی لە زانکۆی سالزبۆرگ-ئەڵمانیا.
ئەم پەرتووکە شیکارییەکی تیۆری بۆ پێکهاتەی وشە و درووستبوونی وشە لە زمانی کوردیدا، بە کەڵک وەرگرتن لە تیۆرییە ڕێزمانییە مۆدێرنەکان.
لە ڕووی پێکهاتەی وشەشەوە زاراوەی کورمانچی باشوور وەک بنەما بەکارهاتووە.
ناوەرۆکی ڕێزمانی وشە کوردییەکان کە یاساکانی پێکهێنانی وشەیان بە باشیی ڕوون کراوەتەوە، بە بەکارهێنانی نموونەی گونجاو وەرگیراوە.
ئەم پەرتووکە لە لایەک بۆ ئەو کەسانەی کە ئارەزووی زمانی ئەڵمانی دەکەن و لە لایەکی دیکەوە بۆ ئەو کوردانەی کە شارەزاییەکی باشیان لە زمانی ئەڵمانی هەیە کە بە شێوەیەکی زانستی مامەڵە لەگەڵ زمانی کوردیدا دەکەن.
پێشەکی دوکتۆر عەلی سەروەت بۆ ئەم پەرتووکە:
مۆرفۆلۆژیای زمانی کوردی ناوچەیەکی نزیک و دەست لێنەدراوە لەم بەشەی ڕێزمان و زۆر بە دەگمەن و زۆر ڕووکەش نووسراوە.
هەر بۆیە من وەک کاری خۆمم بینی کە بە چڕی مامەڵە لەگەڵ ئەم بابەتەدا بکەم. بۆیە ئامانجی لێکۆڵینەوەکە و ئامرازی ئەم کارە، بواری بنیاتنانی وشەیە بە زمانی کوردی، بەتایبەتیی شێوەزاری #سلێمانی# لە باشووری کوردستان. بێگومان ناتوانێن ئامانجی ئەم پێشکەشکردنە ئامانجی تەواوبوون بێت لە پێشکەشکردنی هەموو حاڵەتە تاکەکەسییەکانی پڕۆسەی پەروەردەدا. بەڵکوو ئیشکردنە لەسەر بنەما سەرەتاییەکانی پێکهێنانی وشە لە زمانی کوردیدا بە کەڵک وەرگرتن لە دەرئەنجامەکانی لێکۆڵینەوەی زمانەوانی مۆدێرن و تیۆرییە ڕێزمانییەکان.
لە بەشی یەکەمدا ڕوو لە بابەتێکی تیۆری ناسراو دەکەین چوارچێوەیەک کە هەوڵدەدات ڕوونی بکاتەوە کە چۆن پێکهاتەکانی ڕێزمان دەبێتە داینامیکییەکی هەمەلایەنە بۆ
پڕۆسەی درووستکردنی ڕستە لە زمانێکدا. ئەمە تیۆری سەبارەت بە پێکهاتە و ڕێکخستنی زمانناسێک بۆ یەکەمجار لەلایەن (چۆمسکی 1957) و (1965)، پێی دەگوترا ڕێزمانی گۆڕینی درووستکەر، بەڵام ڕێزمانی بنیاتنانەوەکان نییە، بەڵکوو ڕێزمانی بنیاتنانە.
ڕێزمانی بنەماکان. (چۆمسکی 1981، 5).
پێویستە تێڕوانینێکی گشتی لە گەشەکردنەکە لە قۆناغی سەرەتاییەوە بێت تا بتوانرێت نوێترین ڕێبازەکان لەم ئاڕاستەیەدا پەیڕەو بکرێن. ئێمە شیکاری ڕێزمانیی تاقی دەکەینەوە بۆ بەکارهێنانی نموونەی گونجاوی وشەکان و یاساکانی درووستکردنی وشە کە لە ڕستە و وشە جیاوازەکاندا کارپێدەکرێن.
قۆناغەکانی گەشەکردنی تیۆری ستاندارد و تیۆری درووستکەر لە ڕێزماندا باس دەکەین و مشتومڕی نێوان فایلێکسیالست دەکەین و تیۆری گۆڕینی وشە، واتە تێبینییەکانی چۆمسکی سەبارەت بە ناوهێنان (Chomsky 1970). وەک نموونەیەک لە پەرەسەندنی ڕێبازی وشەیی، ئێمە کوورتەیەک لە تێزەکانی فەرهەنگناسەکان دەخەینەڕوو.
لە بەشی دووەمدا هەوڵی ڕوونکردنەوەی پێکهاتەی وشە و یاساکانی دەدرێت، هەوڵێک دەدرێت بۆ درووستکردنی وشە بێ کۆنتێکست و ڕێزمان بۆ وشەکان بەکاربهێنریت. ئێمە دەمانەوێت دیاریکردنی ئەو توخمانە بکەین کە پێویستن بۆ درووستبوونی وشە، و چەند جار و لە کام حاڵەتانە دەتوانرێت لە درووستکردنی وشەدا بەکاربهێنرێن.
یەکێک لە گرنگترین بابەتەکانی توێژینەوەکە پێکهاتنی وشە بریتییە لە دۆخی سەر بە زمانی کوردی. شێوازی X-bar بەکاردەهێنین لە چوارچێوەی مۆرفۆلۆژیای کوردی جێبەجێ دەکرێت، بۆیە زاراوەی (سلێمانی) باسی لێوە کراوە لەبەر ئەوەی پێگەی خۆی لەناو زمانی کوردیدا جێگیر کردووە.
لە بەشی سێیەمدا هەوڵ دەدرێت ژمارەیەک یاسا دابنرێت بۆ تێگەیشتنی ئەو هەلومەرجانەی کە لە زمانی کوردیدا پێکهێنانی وشەکان بەڕێوەدەبەن.
ئێمە هەوڵی تایبەتمەندییەکی گشتی دەدەین بۆ ڕوونکردنەوە و شیکردنەوەی جۆرە جیاوازەکانی درووستبوونی وشە.
گرنگترینیان جیاکردنەوەی نێوان وەرچەرخان وەرگرتن و شوێنی لەناو پێکهاتەی ڕێزمانیدا.
بوارەکانی بابەت، مۆرفۆلۆژی مانای چییە و ئایا بەهیچ شێوەیەک وەک پێکهاتەیەکی سەربەخۆ یان لەناو فەرهەنگ-فۆنۆلۆژی یان ڕستەسازی کاریان لەسەر دەکرێت؟
بەوردی باسی لێوە کراوە و بە بەکارهێنانی گرنگترین تیۆرییەکان ڕوون کراوەتەوە،
ئامادەکردن و وەرگێڕانی لە ئەڵمانییەوە: #کوردیپێدیا#
#ڕاپەر عوسمان عوزێری#
[1]