یەەکێکە لە شەش شارەدێیەکەی شارۆچکەی دوکاندوکان لە پارێزگایسلێمانیسلێمانی لە باشووری کوردستان. ناوەندەکەی شارەدێی سوورداشە. ژمارەی دانیشتووانی شارەدێی سوورداش لە ساڵی 2020دا (7، 058)کەسە.ناوی شارەدێی سوورداش لە ناوەندەکەیەوە وەرگیراوە کە ئەویش شارەدێی سوورداشە.
چەند بۆچوونێک ھەیە لەسەر ناوی سوورداش:
ناوی سوورداش لەوەوە ھاتووە کە (سەر+دەشت)ەوە ھاتووە و بەپێی کات گۆڕاوە بووەتە سوورداش.
بۆچوونێکی تر دەڵێت لە زەردەشتزەردەشت ەوە ھاتووە دامەزرێنەری ئایینی زەردەشتی.
سوورئاش گوایە ئاشێکی لێبووە سوور بووە.
گوایە لە (صولی طاش)ی تورکییەوە ھاتووە کە بە واتای ئاو و بەردی زۆردێت.
سێ ھەزار و سەدوسی ساڵێک لەمەوبەر، ئاشوورییەکان ھێرشیانکردە سەر دۆڵی سوورداش لە ڕۆژھەڵاتی زێی بچووکزێی بچووک، ئەوکات ئەوێ پێی ئەوترا (سارادائوش)، کۆشک و خانووی لۆلۆبییەکان تاڵانکران و سوتێندران، کەلوپەل و گەنجینەیەکی زۆریان بەتاڵانبرا.
ناوی سوورداش نە تورکی یە و نە کوردی یە، بەڵکوو ناوێکی کۆنی لۆلۆبییەکانە و واتاکەی نازاندرێت، بەپێی سەردەم و زمانی تۆمارەکان گۆڕانکاری بەسەرداھاتووە.
جوگرافیا
شارەدێی سوورداش ھاوسنوورە لەگەڵ؛ لە باکوورەوە شارەدێی بنگردبنگرد و شارەدێی ناوەندی شارۆچکەی دوکاندوکان ، لە باشوورەوە شارەدێیپیرەمەگروونپیرەمەگروون، لە ڕۆژھەڵاتەوە شارەدێی گاپیڵۆنگاپیڵۆن و شارەدێیبەکرەجۆبەکرەجۆ، لە ڕۆژاواوە شارەدێی ناوەندی شارۆچکەی دووکان و شارەدێی ئاغجەلەرئاغجەلەر.
ڕووبەری ئەم شارەدێیە (289کم2)ە لە (16٫21٪) شارۆچکەی دوکان پێکدەھێنێت، وە لە (1٫43٪) پارێزگای سلێمانی پێکدەھێنێت.
لە ڕووی ڕووبەرەوە لە ئاستی (سێیەمە) لە شەش شارەدێی شارۆچکەی دوکاندا.
لە ڕووی دانیشتووانەوە لەسەر ئاستی (پێنجەمە) لە شەش شارەدێی شارۆچکەی دوکان.
مێژوو
ئەشکەوتیقزقاپانقزقاپان: لە شارەدێی سوورداش، مێژووەکەی دەگەڕێتەوە بۆ چاخی بەردینی کۆن 35 ھەزار ساڵ پێش زانین.
سێ ھەزار ساڵێک لەمەوبەر، ئاشوورییەکان ھێرشیانکردە سەر دۆڵی سوورداش لە ڕۆژھەڵاتی زێی بچووک، ئەوکات ئەوێ پێی ئەوترا (سارادائوش)، کۆشک و خانووی لۆلۆبییەکان تاڵانکران و سوتێندران، کەلوپەل و گەنجینەیەکی زۆریان بەتاڵانبرا.
بابانییەکان ماوەیەک سوورداشیان کردە پایتەختی میرنشینەکەیان.
سەردەمی عوسمانی
لەنێوان ساڵانی (1851-1869):لەنێوان ساڵانی (1851-1869):
لەنێوان ئەم ساڵانەدا دابەشی کارگێڕی عوسمانی لە ویلایەت و لیوا و شارۆچکە پێکھاتبوو، سوورداشیش یەکێک بوو لە 17 قەزاکەی لیوای سلێمانی.
لەنێوان ساڵانی (1869-1872)دا:
قۆناغی (مەدحەت پاشا)یە کە بۆ ماوەی سێ ساڵ والی بەغدابەغدا بوو، ھەرچەندە تەمەنی ئەم قۆناغە کەم بوو، بەڵام تێیدا گۆڕانکاری جەوھەری ئەنجامدرا لەوانە:
ھەڵوەشاندنەوی فرە ناوەندی شارۆچکەکان: بەشێکی زۆری شارۆچکەکان فرە ناوەند بوون و بەشێکی ئەم ناوەندانە بەناوی ھۆزەکانەوە بوو، لەم قۆناغەدا فرە ناوەندەکان ھەڵوەشێنرانەوە و لە جیاتی ئەوە یەک ناوی بۆ دانرا.
کۆکردنەوەی شارۆچکەکان: بەشێک لە شارۆچکەکان کۆکرانەوە لە یەک شارۆچکەدا و یەک ناوی بۆ داندرا.
لەم گۆڕانکارییەی مەدحەت پاشادا سوورداش وەک شارۆچکە مایەوە.
لەنێوان ساڵانی (1873-1918)دا:لەنێوان ساڵانی (1873-1918)دا:
لەم قۆناغەدا چەندین گۆڕانکاری سازدرا، لەوانە لیواکانی دەوڵەتی ئێراقی ئێستا کەمکرایەوە بۆ (8) سنجاغ-لیوا، لیواکانی دیکەش کران بە شارۆچکە و بەشێکی زۆری شارۆچکەکانیش کرانە شارەدێ. یەکە کارگێڕییەکانی باشووری کوردستان دەکەونە سنووری سنجاغەکانی (موسڵ و شارەزوور و بەغدا). تا پێکھێنانی ویلایەتی مووسڵ لە ساڵی (1296ک-1879ز)دا ھەموو سنجاغەکانی سەرەوە سەر بە ویلایەتی بەغدا بوون و دوای ئەو بەروارە ھەردوو لیوای سلێمانی و شارەزوور خرایە سەر ویلایەتی مووسڵ. لەم قۆناغەدا شارۆچکەی سوورداش بچووککرایەوە و کرایە شارەدێ و خرایە سەر شارۆچکەی پشدەر.
لە ڕۆژی (01-06-188801-06-1888 ) دەرچووە، بڕیارەکە ئاڕاستەی والی ویلایەتی مووسڵ کراوە، تێدا ھاتووە: (محەمەد فکری ئەفەندی) وەک بەڕێوەبەری شارەدێی سوورداشی سنجاقی سلێمانی دانراوە. لە ڕۆژی دەست بەکاربوونییەوە، مووچەی (500) قوروشی پی دەدرێت، ھەروەھا مانگانە بری دیاریکراوی بۆ صندوقی خانەنشینی لێوەردەگیرێت، ھەروەھا کرێی ڕێگا (1860) قوروشی پێ دەدرێت، ھەموو ئەمانە بە گوێرەی ڕێنومایی دارایی ڕێکدەخرێت، بەڕێوەبەری پێشوو (عەبدوڵڵا ئاغا) ئاگادار دەکرێتەوە لەم بڕیارە. ھیمەت بکرێت بۆ جێبەجێ کردنی ئەم بڕیارە. کەلە ڕۆژی (28-09-1892) دەچووە، ئاڕاستەی والی ویلایەتی مووسڵ کراوە، تێدا ھاتووە: لە سنجاقی سلێمانی (عەبدولفەتاح ئاغا) بەڕێوەبەری (شارەدێی ڕۆژاوایسەرچنارسەرچنار )، ئەرکەکەی بۆ بەڕێوەبەری شارەدێی سوورداش دەگوێزرێتەوە، لە شوێنی ئەویش (فەتحوڵا بەگ) دادەمەزرێت، بۆ ئەم مەبەستە نووسراو بۆ لایەنە پەیوەندیدارەکان بکرێت.
لە ساڵی 1894دا شارەدێی سوورداش سەربە شارۆچکەی پشدەر بوو.
لە ساڵی 1911دا شارەدێی سوورداش لە شارۆچکەی پشدەر دابڕێنراو لکێندرا بە شارۆچکەی سلێمانییەوە.
سەردەمی ئینگلیز و پاشایەتییدا (1918-1958)
لە دوای نەمانی دەسەڵاتی عوسمانییەکان و دەستپێکردنی سەردەمێکی نوێ، بۆ چەند ساڵێک ئیدارەی لیوای سلێمانی ڕاستەوخۆ لەژێر ھەژموونی ئینگلیزدا بوو، بە پێچەوانەی لیواکانی تر کە سەر بە بەغدا بوون، بەڵام دوای واژۆکردنی پڕۆتۆکۆلێک لەنێوان بەریتانیا و ئێراقدا، ئەنجوومەنی وەزیرانی ئێراق لە (11-06-192311-06-1923 )دا بڕیاری لکاندنی سلێمانی بە ئێراقەوە درا.
لەنێوان ساڵانی (1918-1936)دا:
لەم مێژووەدا شارەدێی سوورداش سەربە شارۆچکەی سلێمانی بووە.
لەنێوان ساڵانی (1936-1947)دا:لەنێوان ساڵانی (1936-1947)دا:
حکومەت لەم قۆناغەدا سەرلەنوێ شارۆچکەی پشدەری ھێنایە کایەوە، بە دابڕانی لە شارۆچکەی شارباژێڕ، بەم شێوەیە ئەم لیوایە لە (4)شارۆچکە و (10) شارەدێ پێکھاتبوو، لە پڕۆسەی سەرژمێری ساڵی 1947دا زانیاری ورد و تایبەت بە ڕەوشی کارگێڕی لیواکانی ئێراق تۆمارکرا، وەکوو یەکە کارگێڕییەکان، ڕووبەر و دانیشتووانەکەی، ئەمە لەلایەک و لەلایەکی ترەوە پێویستی یەکە کارگێڕییەکان لە دوای تەواو بوونی پڕۆسەی یەکلاکردنەوەی مافی زەوییەکانی ھەریەک لەلایەن فەرمانگەکانی تەسوییەوە کێشرا.
لەنێوان ساڵان (1947-1958):لەنێوان ساڵان (1947-1958):
بە بڕیاری وەزارەتی ناوخۆ لە سەرەتای ساڵی 1957دا ناوەندی شارەدێیچنارانچناران لە گوندی میرزا ڕۆستەمی گەورەمیرزا ڕۆستەمی گەورە وە بۆ گوندی دوکان گواسترایەوە و لەگەڵ دابڕانی گوندەکانی ( دوکان، تۆپزاواتۆپزاوا، جۆبڵاخجۆبڵاخ و قەشقۆڵیقەشقۆڵی ) لە شارەدێی سوورداشی سەربە شارۆچکەی سلێمانی و لکاندنی بە شارەدێی چنارانەوە لە شارۆچکەیڕانیەڕانیە.
سەردەمی کۆماریدا (1958-1990):سەردەمی کۆماریدا (1958-1990):
ئەم سەردەمە بە نەمانی دەسەڵاتی پادشایی و دەستپێکردنی سەردەمێکی نوێیە، ئەم سەردەمە پڕە لە گۆڕانکاری سیاسی، حکومی عەبدولکەریم قاسم (5) ساڵ، نەتەوەپەرستەکان بە سەرکردایەتی عەبدولسەلام عارف، دواتر براکەی عەبدولڕەحمان عارف (5) ساڵ، دەسەڵاتی بەعسییەکان لە دوو قۆناغدا، ئەحمەد حەسەن بەکر (1968-1979) و سەددام حسێن (1979-2003)، دەسەڵاتی سەددام لەسەر ئەم پارێزگایە تا ساڵی 1991 بوو. کاریگەریی ئەم فرە دەسەڵاتە و دەستتێوەردانی وڵاتانی هەرێمی و نێودەوڵەتی لە سیاسەتی ئێراق، لەسەر گۆڕاکارییە کارگێڕییەکان بە زەقی دەردەکەوێت، زۆربەی زۆری ئەو گۆڕانکارییانە سیاسی بوو، ئامانجی لەناوبردنی بزووتنەوەی سیاسی کوردستان بوو، وە گۆڕینی دیمۆگرافیای ناوچە ستراتیژییەکان بوو، بەتایبەت ئەوانەی دەوڵەمەند بوون بە سامانە سرووشتییەکان. ئەم سەردەمە دابەشی پێنج قۆناغ دەکرێت.
1-لەنێوان ساڵانی (1958-1965):لەنێوان ساڵانی (1958-1965):
شارەدێی سوورداش وەک خۆی مایەوە ھەر سەربە شارۆچکەی سلێمانی بوو.
2-لەنێوان ساڵانی (1965-1977):لەنێوان ساڵانی (1965-1977):
ھێنانە کایەی شارۆچکەی دوکان لە سنووری پارێزگای سلێمانی، ناوەندەکەشی لە جێکەوتی بەنداوی دوکان، لە کەرتی (47/تۆپزاوا) و ھەردوو شارەدێی سوورداش و شارەدێی چناران بەستران بەم شارۆچکەیەوە بەپێی فەرمانی کۆماری ژمارە (247) لە 16-06-1971دا.
3-لەنێوان ساڵانی (1977-1986)دا:لەنێوان ساڵانی (1977-1986)دا:
دابڕاندنی (4) کەرت لە شارەدێی سوورداش و (7) کەرت لە شارەدێی چناران و لکاندنیان بە ناوەندی شارۆچکەی دوکانەوە بە پێی بڕیاری وەزارەتی ناوخۆ ژمارە (233) لە ساڵی 1978دا.
گواستەوەی ناوەندی شارەدێی سوورداش لە گوندی سوورداشەوە بۆ گوندی سوسێی سەیدانسوسێی سەیدان بە پێی بڕیاری وەزارەتی حکومی خۆجێی ژمارە (4106)ی ساڵی 1981.
سەردەمی حکوومەتی ھەرێملەنێوان ساڵی (1991-1992)دا:
لەم قۆناغەدا پارێزگای سلێمانی و پارێزگای ھەولێرھەولێر و پارێزگای دھۆکدھۆک لەلایەن بەرەی کوردستانییەوە بەڕێوەدەبرا، کە لەسەر ھەمان سیستەمی یەکە کارگێڕییەکانی ساڵی 1989 بەڕێوەدەبرا، لەبەر ئەوەی گوندەکان تازە ئاوەدان دەکرانەوە، ھەروەھا لەڕووی کارگێڕییەوە ھەرێمی کوردستان درووست نەببوو تاوەکوو لە ساڵی 1992 پەڕڵەمانی کوردستان پێکھێنرا، ئەنجا یەکەکارگێڕییەکان درووستکرانەوە.
3- لەنێوان ساڵی (1992-2003)دالەنێوان ساڵی (1992-2003)دا
لەم قۆناغەدا یەکە کارگێڕییەکانی پارێزگای سلێمانی بە پێی ئاوەدانکردنەوە نوێ کرانەوە و یەکە کارگێڕییەکان چوونەوە جێی خۆیان و ناوی کوردییان لێنرانەوە، ھەرچەندە شەڕی براکوژی کاریگەریی خۆی لەسەر ئەم ئاواکردنەوەیەش دانا و ھەرێمی کوردستان بووە دوو حکومەتی جوودا و تاوەکوو ئێستاش کاریگەریی لەسەر پڕۆسەی حکومداری جێھێشتووە.
لە دوای ڕاپەڕینی 1991، ھەڵبژاردنی پەڕڵەمانی کوردستان بە پێی بڕیاری ژمارە (18) لە (22-09-199222-09-1992 )دا ڕێگەی دا بە حکوومەتی ھەرێمی کوردستان ھەموو ئەو شارۆچکە و شارەدێیانەی بە مەبەستی سیاسی ھەڵوەشێنراونەتەوە سەرلەنوێ پێکبھێنرێنەوە.
لە 15-01-200515-01-2005 دا شارەدێی پیرەمەگروون ھاتە کایەوە و لە 46 کەرتی شارەدێی سوورداش و شارەدێی بەکرەجۆ درووستکرا.
بەڕێوبەرەکانی شارەدێ و ناوی ھەندێک لە بەڕێوەبەرەکانی شارەدێی سوورداش:
سەردەمی دەوڵەتی عوسمانی
1-حاجی ڕەسوڵ بەگ
2-تۆفیق بەگ باوکی سڵێمان بەگی گێچینە
3-کەریمە تورکە (تورکمان بووە)
سەردەمی دەوڵەتی ئێراقی
1-شێخ یوسف شەدەڵەیی یەکەم بەڕێوە بەری شارەدێی سوورداش لە سەردەمی دەوڵەتی ئێراقی
2-سەعید بەگی گێچینە
3-حەمەکاکەی کوڕی سەعید بەگ
4-کەریم ئەفەندی (لەلایەن شێخ مەحمودشێخ مەحمود ەوە بەند کراوە)
5-شەفیق بەگ
6-ئەمین یاموڵکی
7-عیزەت نەجیب
8-ئەحمەد فەخری
9-عومەر ئاغا
10-جەمیل ئاغای شەقڵاوەیی
11-حەمە سەعید فەقێ مەحموود
12ڕۆییتەن
[1]