نمە نەبەز
د. ئێما پۆمەرۆی، پسپۆڕی شوێنەوارناسی لە زانکۆی کامبریج و ئەندامی تیمی لێکۆڵینەوە لە ژنە نیاندەرتاڵەکەی ئەشکەوتی شانەدەر دەڵێت: لە لێکۆڵینەوەکانیاندا بۆیان دەرکەوتووە، نیاندەرتاڵەکانی ئەشکەوتی شانەدەر لە بەخاکسپاردنی مردووەکانیان لە نزیک خۆیاندا نەترساون.
د. ئێما پۆمەرۆی لە هەڤپەیڤینێکیدا لەگەڵ ڕووداو زانیاری زیاتر لەبارەی دۆزینەوەکەیان ئاشکرا دەکات. هەروەها دەڵێ، لە هەوڵدان بزانن شوێنی لەدایکبوونی شانەدەر زێت کوێ بووە، چ نەخۆشییەکی هەبووە، چ خۆراکێکی خواردووە و چالاکیی ڕۆژانەی چی بوون.
ئەو لەبارەی هۆکاری ئەوەی بۆچی شەش ساڵی خایاندووە تاوەکوو بگەنە دەرئەنجامێک لەبارەی شانەدەر زێت، بە ڕووداوی گوت، ئەشکەوتی شانەدەر زۆر گەورەیە و ئێمە تەنیا بەشێکی کەمی ئەشکەوتەکەمان هەڵکۆڵیوە... ئێستاش لە ئەشکەوتی شانەدەردا کە چینی تێدایە کە دەگەڕێتەوە بۆ زیاتر لە 100 هەزار ساڵ پێش ئێستا، زۆر شت بۆ ئێمە هەن کە بیانزانین و، شوێنێکی شوێنەواریی زۆر گرنگە.
شانەدەر زێت ناوی ئەو کەللەسەرەیە کە لە ئەشکەوتی شانەدەر لە 2018 دۆزرایەوە و لە هەفتەکانی ڕابردوو کاری درووستکردنەوەی ڕووخساری لە ڕێگەی مۆدێلێکی سێ ڕەهەندییەوە تەواو بوو و پێشانی جیهان درا.
کارکردن بۆ دۆزینەوەی کەللەسەرەکە وەکوو د. ئێما باسی دەکات لەسەر بانگهێشتنامەی حکومەتی هەرێمی کوردستان بوو لە ساڵی 2011، دەڵێت: حکومەتی هەرێمی کوردستان سەرەتا پەیوەندییان بە پڕۆفیسۆر گراهام بارکەرەوە کرد کە تاوەکوو ئێستاش سەرۆکی پڕۆژەکەیە لەگەڵ چەند هاوکارێکمان لە زانکۆی جۆن موورز لە لیڤەرپوول و زانکۆی بیربێک لە لەندەن.
ساڵی 2014 لە ئەشکەوتی شانەدەر دەست بە هەڵکۆڵین کرا. ئەو پڕۆفیسۆرە وتی، چەند ساڵێکی خایاند تاوەکوو هەندێک بودجەی بۆ کۆکرایەوە تاوەکوو بتوانرێت دەست بە پڕۆژەکە بکرێت.
لەبارەی گرنگیی ئەشکەوتی شانەدەرەوە دەڵێت: بەهۆی ئەشکەوتەکەوە زنجیرەیەکی شوێنەوارناسییانەمان دەستکەوت کە بەتەواوی ئەو کاتانەدا دەڕوات و دەرفەتی گرنگمان پێدەدات کە بەپێی سەردەم لە گۆڕانی کەشوهەوا و کاریگەرییەکەی تێبگەین لەسەر ئەو کەسانەی ئەشکەوتەکەیان بەکارهێناوە. هەروەها لە شتەکانی وەک گواستنەوە لە مرۆڤی نیاندەرتاڵەوە بۆ هاتنی مرۆڤی هاوچەرخ تێبگەین.
دەقی هەڤپەیڤینی ڕووداو لەگەڵ د. ئێما پۆمەرۆی، پسپۆڕی شوێنەوارناسی لە زانکۆی کامبریج
ڕووداو: کەی حکومەتی هەرێمی کوردستان بانگهێشتنامەی بۆ تیمە شوێنەوارناسییەکەی زانکۆی کامبریج نارد تاوەکوو بێن بۆ کوردستان؟
ئێما پۆمەرۆی: وابزانم ساڵی 2011 بوو کە حکومەتی هەرێمی کوردستان سەرەتا پەیوەندییان بە پڕۆفیسۆر گراهام بارکەرەوە کرد کە تاوەکوو ئێستاش سەرۆکی پڕۆژەکەیە لەگەڵ چەند هاوکارێکمان لە زانکۆی جۆن موورز لە لیڤەرپوول و زانکۆی بیربێک لە لەندەن.
ڕووداو: کەی تیمە شوێنەوارناسییەکەی کامبریج گەیشتنە کوردستان و دەستیان بە هەڵکۆڵین کرد؟
ئێما پۆمەرۆی: ساڵی 2014 دەست بە هەڵکۆڵین کرا. چەند ساڵێکی خایاند تاوەکوو هەندێک بودجەی بۆ کۆکرایەوە تاوەکوو بتوانرێت دەست بە پڕۆژەکە بکرێت.
ڕووداو: د.ئێما، زیاتر لە 75 هەزار ساڵە ئێسکەکانی کاسەسەرەکە لەو شوێنەدا بووە. لێرە هەندێک کەس دەپرسن: بۆچی ئەوەندەی خایاند تاوەکوو شوێنەوارناسان بیدۆزنەوە؟ بە درووستی چ ڕۆژ و مانگێکی 2018 دۆزیتانەوە. حەزدەکەین بزانین کەی بوو کە ئێسکەکانی کاسەسەری (شانەدەر زێت) لە ئەشکەوتی شانەدەردا دۆزرانەوە؟
ئێما پۆمەرۆی: بەشێکی ئەوەی کە بۆچی دۆزینەوەی ئێسکەکان ئەوەندەی خایاندووە لەبەر ئەوەیە کە یەکەم؛ ئەشکەوتی شانەدەر زۆر گەورەیە و ئێمە تەنیا بەشێکی کەمی ئەشکەوتەکەمان هەڵکۆڵیوە. هاوکارانمان لە ساڵانی پەنجاکان دا بە سەرۆکایەتیی ڕاڵف سلۆکی لە ئەشکەوتەکەدا خەریکی هەڵکۆڵین بوون، بەڵام ئاستی هەڵکۆڵینەکان تاوەکوو ڕادەیەک بچووک بوون. وێڕای ئەوەش، پاشماوەکان لە قووڵایی حەوت مەتر و نیوی ئێستای ئەشکەوتەکەدا دۆزراونەتەوە. ئەوەش زۆر ئاڵۆزە، بێنە بەرجاوت لە قووڵییەکی وادا خەریکی هەڵکۆڵین بیت. بۆیە ئەوە کاتی زۆر دەخایەنێت. سەرەنجام زانیمان کە هەندێک پاشماوەی نیاندەرتاڵ لە بەشێکی ئەم ئەشکەوتەدا هەیە. دەوروبەری ساڵی 2016 توانیمان لە دیوارەکانی هەڵکۆڵینەکەدا بیانبینین، بەڵام ئەوەی بەگشتی دەیکەین ئەوەیە کە لەڕووی زەوییەوە دەست بە هەڵکۆڵین دەکەینەوە، بۆیە هەندێک کاتی ویست تاوەکوو وابکەین پارێزراوبێت. ئەوەش لە چاڵەکاندا کارێکی تەواو ئاڵۆزە. ئەوەبوو هەڵکۆڵینەکە لە ساڵی 2018دا دەستی پێ کرد. وابزانم یەکەم جار کاسەسەرەکەمان لە 11-09- 2018دا بینی، بەڵام دەمانزانی کە هەندێک بەشی ئێسکەپەیکەرەکە لەوێبوون، وەک پەراسوو، ئەوە ساڵی 2016 بوو.
ڕووداو: چەند کات پێویست بوو بۆ پێکەوەنانەوەی ئەو هەموو پارچانەی سەری ژنە نیاندەرتاڵەکە؟
ئێما پۆمەرۆی: بەڕاستی کارێکی زۆر سەخت بوو و زیاتر لە 9 مانگی خایاند. دەبێت بڵێم کە زۆربەی کارەکان لەلایەن لوسیا لۆپێز پۆلینی کرا کە پێکەوە کارمان دەکرد. ئەو 9 مانگ کاری لەسەر کرد، هەموو پارچەکانی پاککردەوە و پاشان پێکەوەی لکاندنەوە. منیش لە بەشێکی ئەم پڕۆسەیەدا یارمەتیم داوە، بەڵام هێشتا کاری زۆر ماوە بکرێت، ئەمە پڕۆژەیەکە کارکردن لەسەری بەردەوامە.
ڕووداو: پێتوایە کاسەسەرەکە بۆ هەمیشە لە کوێ هەڵدەگیرێت، ئایا لە بەریتانیا دەبێت یان دەهێنرێتەوە بۆ کوردستان؟
ئێما پۆمەرۆی: دەهێنرێتەوە بۆ کوردستان. ئێستا بۆ پڕۆسەی پاراستن و پێکەوەنانەوەی پارچەکان زۆر بە سوپاسەوە بە ئەمانەت لای ئێمەیە لە بەریتانیا. ئەوەش میهرەبانییەکی زۆری بەڕێوەبەرایەتی شوێنەواری باشووری کوردستانە کە بە ئەمانەت پێیداوین. بەڵێ، ئەوە ئاشکرایە کە ئەمە لە باشووری کوردستانەوە هاتووە و دەگەڕێتەوە بۆ باشووری کوردستان.
ڕووداو: پێتوایە دۆزینەوەی (شانەدەر زێت) چ بەشدارییەکی زانستی بۆ تێگەیشتنمان لە ژیانی نیاندەرتاڵ لە کوردستان زیاد دەکات؟
ئێما پۆمەرۆی: بەڕاستی دۆزینەوەی ئەو کاسەسەرە زۆر دەرفەت دەکاتەوە بۆ زانینی ژیانی نیاندەرتاڵ لەم ناوچەیەدا. ئەو ژنە دەچێتە پاڵ ئەو 10 نیاندەرتاڵەی لە پەنجاکان دا لە ئەشکەوتەکەدا دۆزرانەوە. زۆر بەختەوەرین کە ئێستا ئەو هەموو تەکنیکە زانستییەمان هەیە کە ئەو سەردەمە نەبوون و دەتوانین بەکاریانبێنین بۆ تێگەیشتنی زیاتر لەسەر ئەو ژنە. هیوادارین جۆری ئەو خواردنانە بدۆزینەوە کە خواردوونی، بزانین ئایا هەر لە ئەشکەوتەکەدا لەدایکبووە یان ئایا لە شوێنێکی دیکەوە هاتووە، هەروەها جۆری ئەو چالاکییانە بزانین کە ڕۆژانە کردوونی. هەروەها خەریکی دۆزینەوەی ئەوەین بزانین کاتێک مردووە تەمەنی چەند بووە. هەروەها زانیاری لەسەر تەندرووستییەکەی، بۆ نموونە بزانین تەندرووستی ددانەکانی چۆن بووە، چونکە بەر لە مردنی هەندێک ددانی کەوتوون. دەزانین کە لە جومگەکانی ملی دا هەوکردنی هەبووە. بۆیە زۆر زانیاری هەن کە دەتوانین لەسەر ئەو بیانزانین.
ڕووداو: بەدەر لە دۆزینەوەی (شانەدەر زێت) لەلایەن تیمەکەتانەوە و دۆزینەوەکانی پێشوو لەلایەن ڕاڵف سلۆکییەوە لە شانەدەر، ئایا پێتوایە لە ئەشکەوتی شانەدەردا شوێنی دیکەی جێی سەرنج هەن کە لێکۆڵینەوەی زیاتریان تێدا بکرێت و شوێنەواریان تێدا بدۆزرێتەوە؟
ئێما پۆمەرۆی: بێگومان. ئەشکەوتی شانەدەر شوێنێکی شوێنەواریی زۆر دەوڵەمەند و گرنگە. چینی تێدایە کە دەگەڕێتەوە بۆ زیاتر لە 100 هەزار ساڵ پێش ئێستا. لە تەواوی ئەو ماوەیەدا تاوەکوو ئەم دواییانە گرنگترین شوێنەوار لەبارەی پاشماوەی نیاندەرتاڵەکانەوە ئەوەیە ئێمە دۆزیمانەوە لەگەڵ هەندێک پاشماوەی دێرینترین جووتیارانی ناوچەکە. وەکوو وتم، زنجیرەیەکی شوێنەوارناسییانەمان دەستکەوت کە بەتەواوی ئەو کاتانەدا دەڕوات و دەرفەتی گرنگمان پیدەدات کە بەپێی سەردەم لە گۆڕانی کەشوهەوا و کاریگەرییەکەی تێبگەین لەسەر ئەو کەسانەی ئەشکەوتەکەیان بەکارهێناوە. هەروەها لە شتەکانی وەک گواستنەوە لە مرۆڤی نیاندەرتاڵەوە بۆ هاتنی مرۆڤی هاوچەرخ تێبگەین. ئینجا گرنگترین پرسیاری شوێنەوارناسییانە ئەوەیە: ئەو گواستنەوەیە چۆن بووە؟ ئایا مرۆڤی هاوچەرخ تەنیا شوێنی نیاندەرتاڵەکانیان گرتەوە یان جۆرێک لە هەڵسوکەوت و پەیوەندی لەنێوانیاندا هەبووە کاتێک ئەشکەوتەکەیان بەکارهێناوە؟ بۆیە لە ئەشکەوتی شانەدەردا زۆر شت بۆ ئێمە هەن کە بیانزانین و، شوێنێکی شوێنەواریی زۆر گرنگە.
ڕووداو: ئایا پێتوایە کە دەبێت حکومەتی هەرێمی کوردستان پڕۆژەی نوێی کنەوپشکنینی زیاتر لە ئەشکەوتی شانەدەردا هەبێت، ئایا پێشنیازی ئەوە دەکەیت؟
ئێما پۆمەرۆی: ڕاستییەکەی، لەم ساتەدا ئەو پڕۆژەیەی من تێیدا بەشدارم هێشتا بەردەوامە. مۆڵەتێکی دیکەمان هەیە تاوەکوو چەند ساڵێکی دیکە لە پڕۆژەکە بەردەوام بین و زۆر لە نزیکەوە لەگەڵ بەڕێوەبەرایەتی شوێنەواری هەرێمی کوردستان و بەڕێوەبەرایەتی شوێنەواری ئیدارەی سۆران دا کار دەکەین بۆ ئەوەی لە کنەوپشکنینەکەمان بەردەوام بین.
ڕووداو: بە گوێرەی دۆزینەوەکانتان، پێتوایە ژیانی مرۆڤی نیاندەرتاڵ لە کوردستان دا چەندی خایاندووە؟
ئێما پۆمەرۆی: ئێمە هێشتا زیاتر کار دەکەین بۆ ئەوەی بەڕاستی و بەوردی بزانین کەی نیاندەرتاڵ لەم ناوچەیەی کوردستان دا لە ژیان وەستاون، بەڵام وا دەردەکەوێت کە ڕەنگە تاوەکوو 45 هەزار ساڵ پێش ئێستا لەوێ بووبن و پاشان نزیکی ئەو سەردەمە مرۆڤی هاوچەرخ شوێنی نیاندەرتاڵی گرتبێتەوە.
ڕووداو: پێتوایە نیاندەرتاڵ لە کوردستان زیاتر ماونەتەوە و ژیاون یان لە کرواتیا؟
ئێما پۆمەرۆی: ڕاستییەکەی زۆر قوورسە ئەوە بگوترێت. یەکێک لەو سەختییانەی لە بەردەمماندا بوو ئەو ڕێگەیە بوو کە بڵێین تەمەنی هەندێک لە شوێنەوارەکان چەندە. ئەوە لە دیاریکردنی ئەو کاتەدا تەواو ورد نییە. ئێمە دەزانین کە نیاندەرتاڵ لەم ناوچەیە لە کوردستان و لە کرواتیاش بە نزیکەیی لە هەمان کات دا لەنێوچوون. ئەگەری هەیە زۆر هاوشێوە بێت. هەرچەندە سنوورداریی تەکنیکی دیاریکردنی کات کە هەمانە وادەکات زۆر قوورس بێت بەوردی بڵێین چەند ژیاون یان زیاتر ژیاون.
ڕووداو: لە بەڵگەفیلمەکەی نێتفلیکس دا کە بینیومانە، تیمەکەتان گریمانەی ئەوە دەکات کە ڕەنگە ئەشکەوتی شانەدەر گۆڕستانی نیاندەرتاڵەکان بووبێت کە بەوجۆرە بەکاریان هێناوە. ئایا پێتوایە وەک گۆڕستان بەکاریان هێناوە یان لەوێ ژیاون و کاروبارەکانی دیکەی ژیانیان تێدا کردووە؟
ئێما پۆمەرۆی: ڕاستییەکەی، ئەو بەڵگە شوێنەوارییانەی هەمانن پیشانی دەدەن کە هەردووکیان تێدا کردووە، مردووەکانیان لەوێ ناشتوون و (شانەدەر زێت) یەکێکە لەو کەسانەی لەوێ نێژراوە، بەڵام بە دڵنیاییەوە دەتوانین ئەوەش ببینین کە لەوێ ژیاون. زۆر نزیک لەو شوێنانەوە ژیاون کە مردووەکانیان تێدا ناشتوون. زۆر بەڵگەی باشمان هەیە بۆ شتی وەک ئاگردان، پاشماوەی خۆراک، ئێسکی ئاژەڵ و وردەڵۆکەی سووتاوی خۆراکی ڕووەکی. دەتوانین هەندێک لە ئامرازە بەردینەکانیان و شوێنی درووستکردن و چاککردنەوەیان ببینین. ئینجا ئەو شوێنانەی دەتوانین ئەم بەڵگانەیان تێدا ببینین شوێنێکی وەک شوێنی ڕۆژانەیە کە ڕێک لە تەنیشت ئێسکەپەیکەرەکانەوەیە. بۆیە دەکرێت لە تەنیشت ئاگردان دا دانیشتبن و توانیبێتیان بگەنە شوێنی ئێسکەپەیکەرەکان و دەستیان لێبدەن. ئینجا ئەمە لەبارەی ئەو پەیوەندییەی نێوان زیندووەکان و مردووەکانەوە پرسیارێکی سەرنجڕاکێش درووست دەکات. واتە ئەگەر سەیر بکەیت، لەوە نەترساون کە زۆر لە مردووەکانەوە نزیک بن. ئێمە بەڵگەی هەریەکە لە ژیان و مردنمان لەنێو ئەشکەوتی شانەدەردا هەیە کە ئەوەش وایکردووە زۆر سەرنجڕاکێش بێت.
ڕووداو: پێتوایە هۆکاری نەمانی نیاندەرتاڵ لە کوردستان و شانەدەر چییە، ئایا شەڕی نێوان ئەوان و مرۆڤی ژیر بووە یان هۆکاری دیکەی کەشوهەوا بووە؟
ئێما پۆمەرۆی: لەم کاتەدا ئەمە یەکێکە لەو بابەتانەی لە بواری ئەکادیمی دا گفتوگۆی گەرمی لەسەر دەکەین. ئێستا تاوەکوو ڕادەیەک ڕەنگە بزانین نیاندەرتاڵ لە کاتێکدا کە لە کوردستان نەماون، هاوکات لە شوێنەکانی دیکەی جیهانیش نەماون. ئایا ئەوە لەبەر چییە؟ دڵنیا نین، بەڵام وا دەردەکەوێت بە تێپەڕینی کات نیاندەرتاڵەکان لە سنوورەکەیاندا کە لە کەناراوەکانی زەریای ئەتڵەسییەوە درێژ دەبێتەوە بۆ ڕووسیا، تەواو ڕووبەڕووی لەنێوچوون بووبنەوە. ئەوان تاوەکوو ڕادەیەک بە کۆمەڵی بچووک ژیاون. منداڵیان هەبووە، خزمایەتی زۆر نزیکیان نەبووە و، هەمەچەشنیی جینەکانیان نەبووە کە وادەکات خەڵک لەشساختر بن. بۆیە وا پێدەچێت ژمارەیان کەمبووبێتەوە، بچووک بووبنەوە و وایان لێ هاتبێت بەرانبەر هەر گۆڕانکارییەک کەمتر خۆڕاگر بووبن. لەم ڕوانگەیەوە، دەکرێت هۆکارەکە هەندێک گۆڕانکاری گەورەی کەشوهەوا بووبێت وەک دەیبینین. بەڵام ڕەنگە هاتنی جۆرەکانی ئێمەی مرۆڤی هاوچەرخیش هۆکار بووبێت بۆ ئەوەی سەرەنجام لەنێوبچن کە ئەوە شتێکە ئەوان بەرانبەری لاواز بوون.
ڕووداو: پرسیارێکی دیکە کە ڕەنگە بە مێشکی هەمووماندا بێت، هەرچەندە لەوانەیە ئێمە وەک ئێوە زۆر زانستییانە بیری لێنەکەینەوە، بەڵام هەر دەپرسم: پێتوایە چەندە دی ئێن ئەی نیاندەرتاڵ لە ئێمەی مرۆڤی هاوچەرخ دا هەیە؟
ئێما پۆمەرۆی: ئەو بەڵگانەی هەمانن زۆر باشن، زۆربەی ئەو خەڵکەی ئەمڕۆ لە جیهان دا دەژین 8٪ی دی ئێن ئەی نیاندەرتاڵیان تێدایە. ئەمە ڕێژەیەکی زۆر نییە. لە خەڵکێکەوە بۆ خەڵکێکی دیکە دەگۆڕێت و ڕەنگە 1٪ بۆ 3٪ بێت و، لە هەندێک خەڵکیش دا تۆزێک زیاتربێت. ئەمە بەتەواوی لەنێوان کەسەکان دا دەگۆڕێت. بۆیە ئەمە بڕێکی تاوەکوو ڕادەیەک کەمە، وەکوو وتم 1٪ بۆ 3٪یە، بەڵام سەرنجڕاکێشە و هەندێک بەڵگەمان هەیە کە پەیوەندییان بە تەندرووستی و هەندێک تایبەتمەندیی جەستەییمانەوە هەن.
ڕووداو: د. ئێما پۆمرۆی، پڕۆفیسۆر لە زانکۆی کامبریج، زۆر سوپاس بۆ ئەم دەرفەتە. سوپاس کە ئەمڕۆ لەگەڵمان بوویت.
ئێما پۆمەرۆی: زۆر سوپاس بۆ میواندارییەکەتان. [1]