شارۆچکەی حەویجە قەزایەکی سەر بە پارێزگای کەرکووکەکەرکووکە لە باشووری کوردستان (ناوچە جێناکۆکەکان) لە ئێراق، ناوەندی شارۆچکەکە شارۆچکەی حەویجەحەویجە یە، ژمارەی دانیشتووانەکەی زۆرینەی عەرەب و کەمینەی کورد و تورکمانە.

ئەم دەسەڵاتە دادوەرییە بە فەرمانی کۆماری 387 لە ساڵی 1961 لە ناوچەکانی نزیک لە پارێزگای سەڵاحەددین و پارێزگای نەینەوا و پارێزگای کەرکووک درووستکراوە.
عەرەبەکان لە عەرەبی سوننەن لە ئێڵی (جەبور و عوبەید و شەممار و دولەیم و حەدیدون). زۆرترین ڕێژەی دانیشتووانی شارۆچکەکە بەھۆی تەختی و بەپیتی زەویەکان لەسەر کشتووکاڵ دەژین، زێی بچووک لە تەنیشت قەزاکەدا تێدەپەڕێت. شارۆچکەی حەویجە بەھۆی زۆری کشتوکاڵی تیایدا بە ناوچەیەکی گوندنشین دادەنرێت، کە چەندین بەرھەمی کشتوکاڵی تێدا بەرھەمدەھێنرێت، وەک پەتاتە و گەنمەشامی و گەنم و جۆ. شارۆچکەی حەویجە دووەم گەورەترین ھەناردەی سەوزەیە لەسەر ئاستی ئێراق.

داواکارییەک لەلایەن ئەندامانی ئەنجوومەنی پارێزگای کەرکووکەوە ئاڕاستەی حکومەتی ناوەندی کرا بۆ گواستنەوەی شارۆچکەی حەویجە بۆ پارێزگایەکی سەربەخۆ. بەھۆی زۆری ژمارەی دانیشتووان و بڕوانامەی ئەم ناوچەیە بۆ ئەوەی ببێتە پارێزگا.

‌ناو ئەم قەزایە لە شارۆچکەی حەویجەوە وەرگیراوە کە ناوەندێتی:
ناوی حەویجە لەو دەوەنە سەوزەوە وەرگیراوە کە لەمبەر و ئەوبەری زێ و ڕووبارەکاندا دەڕوێت گوڵێکی وەک تۆپی زەرد بەرھەم دێنێت. کوردەکانی دەڤەرەکە بە (عەوینجە) واتا (شویت) ناوی دەبەن، لە ئەنجامی بەکارھێنانی لەلایەن چەندان بنەماڵەی ھۆزی دزەییەوە و ئاڵوگۆڕی پیتی (ع) بە (ح) و بە پێچەوانەشەوە وشەی (عەویجە) دەبێتە (حەویجە)، ئیتر لەناو خەڵکی ناوچەکەدا بە عەرەب و کوردەوە بڵاو دەبێتەوە.

جوگرافیا
شارۆچکەی حەویجە ھاوسنوورە لەگەڵ:
لە باکوورەوە شارۆچکەی مەخموور و شارۆچکەی دووبز.
لە باشوورەوە شارۆچکەی داقووق و شارۆچکەی عەلەم.
لە ڕۆژھەڵاتەوە شارۆچکەی کەرکووک و شارۆچکەی دووبز.
لە ڕۆژاواوە شارۆچکەی بێجی و شارۆچکەی شەرقات.

ڕووبەر
ڕووبەری ئەم قەزایە (2681کم2)یە لە (26٪) پارێزگای کەرکووک پێکدەھێنێت و (0٫6٪) ئێراق پێکدەھێنێت.

لە ڕووی ڕووبەرەوە لە ئاستی (دووەم)ە لە چوار شارۆچکەی پارێزگای کەرکووکدا.

دانیشتووان
دانیشتووانی ئەم قەزایە لە عەرەب، کورد و تورکمان پێکھاتووە، بە پێی پێشبینی دەستەی ئاماری وەزارەتی پلاندانانی حکوومەتی ئێراق بۆ ساڵی 2021 دانیشتووانی ئەم شارەدێیە (316، 870)کەسە. لە (18٫35٪)ی دانیشتووانی پارێزگای کەرکووک و (0٫76٪)ی دانیشتووانی ئێراق پێکدەھێنێت.

لە ڕووی دانیشتووانەوە لەسەر ئاستی (دووەم)ە لە چوار شارۆچکەی پارێزگای کەرکووک.


مێژوو:

سەردەمی عوسمانی (1554-1918)

لە ساڵی 1554 کە عوسمانییەکان ئەو ناوچەیەیان داگیر کرد، دەسەڵاتی ناوچەکەیان بەخشی بەو میرە کوردانە کە لەگەڵ حکوومەتی ناوەندیی عوسمانییەکاندا ھاوکارییان ھەبوو. ھەروەھا ئەیالەتی شارەزووریان درووستکرد. کە ئێستا. بەنزیکەیی سنووری باشووری کوردستان دەناسرێت. کەرکووک پایتەختی ئەم ئەیالەتە بووە. بۆیە ڕاستەوخۆ نەخراوەتە ناو سیستەمی کارگێڕی عوسمانییەوە. فەرمانڕەواکان ئەندامی ھۆزە کوردییەکان بوون و تەنیا بە دەگمەن سەربازی عوسمانی لە ئەیالەتەکەدا ھەبوون.

لە سەدەی 18 و نۆزدەھەمدا، ئەیالەتەکە کەوتە ژێر دەستی بنەماڵەی بابان. ئەندامانی ئەم بنەماڵەیە توانیان بە گەرەنتیکردنی ئاساییشی سنوورە ناجێگیرەکانی ئیمپراتۆریەتیی عوسمانی لەگەڵ ئێران لە بەرانبەر ئۆتۆنۆمی تەواودا، دەسەڵاتی خۆیان بپارێزن. سنجاقی بابان کە شاری کەرکووکی لەخۆگرتبوو، بەناوی ئەو بنەماڵەیەوە ناونراوە
بابانەکان چاویان لە میرە کوردەکانی میرنشینی ئەردەڵان دەکرد کە بەشەکانی ڕۆژھەڵاتی کوردستانیان لەژێر دەستدابوو، بۆ ئەوەی ببنە ڕکابەری سرووشتییان، و لە ساڵی 1694 سڵێمان بەگ ھێرشی کردە سەر ئێران و شکستی بە میری ئەردەڵانی ھێنا. دوای ساڵی 1784، بابانەکان پایتەختەکەیان گواستەوە بۆ شاری نوێی سلێمانی کە بەناوی دامەزرێنەری خانەدانەکەوە ناونرا. لە ساڵی 1850دا دواجار دەسەڵاتی بابانەکان کۆتایی پێھات. ھەرێمەکە لە ساڵی 1862دا خرایە ژێر کۆنترۆڵی ڕاستەوخۆی ئەیالەتی بەغداوە، کەرکووک بووە سنجاقێکی ئەم ئەیالەتە.


قۆناغی یەکەم: لەنێوان ساڵانی (1851-1869):
سیستەمی کارگێڕی ئەم قۆناغە لەژێر ھەژموونی دابەشبوونی جوگرافیای ھۆزەکاندا بووە، سنووری ئەم لیوایە و لیوا ھاوسنوورەکانی میراسی ناکۆکی نێوان ھەردوو میرنشینی بابان و میرنشینی سۆران بوو، لەکاتێکدا دەسەڵاتی میر محەمەدی ڕواندز ھەردەھات فراوانتر دەبوو تاگەیشتە سنووری کۆیە و ڕانییە و دەربازی دەستە چەپی زێی بچووکیش بوو. چەندین ناحییەی ئەیالەتی شارەزووری خستە سەر میرنشینەکەی لەوانە شارەدێکانی (عەسکەر، ئاغجەلەر، کێوەچەرمەڵە، چیاسەوز، گڵناغاج، قەسرۆک، گردخەبەر، جبق قلعە و شوان) لەگەڵ مەنگوڕایەتیدا.

ناکۆکی نێوان میرانی بابان ھەر بەردەوام بوو، میر محەمەد بە ھەلی زانی ھێرش بکاتە سەر میرنشینی بابان، وەزیر (عەلی پاشا-والی بەغدا) لەگەڵ حکومەتی ئێراندا ھاوپەیمانییەکی دژی میرنشینی سۆران بەست و ھەردووکیان ھاوکاری سڵێمان پاشای بابانیان کرد، ئەمە لە کاتێکدا ھێزی سۆران لە پێشڕەویدا بوون و گەیشتبوونە سوورداش سوپای ھەردوولا لە قەمچوغە گەیشتنە یەک و شەڕێکی قوورس لەنێوانیاندا ڕوویدا و سوپای سۆران ناچار بوو پاشەکشێ بکات بۆ کۆیە و ھێزی سڵێمان پاشای بابان کەوتە دوای و لە نزیک کۆیە جارێکیتر شەڕ ڕوویدا، ھێزی بابان و ھاوپەیمانەکانی زیانی زۆریان بەرکەوت و ھەردوولا گەیشتنە ڕێکەوتن کە ھێڵی ڕانییە، بتوێن، خەلەکان، چناران تا زێی بچووک و دەربەند ببێتە سنووری نێوانیان. دوای لە ناوچوونی ھەردوو میرنشینەکە (سۆران لە 1836) و (بابان لە 1851)دا ئەم سنوورە وەک خۆی مایەوە.

ئەیالەتی شارەزوور (1554-1862) لە چوار لیوا پێکھاتبوو، لیوای کەرکووک، لیوای زەنگاباد، لیوای ڕەواندزو لیوای سلێمانی. لیوای کەرکووک لەم سەردەمەدا لە (8) شارۆچکە پێکھاتبوو (شارۆچکەی کەرکووک، شارۆچکەی ئاڵتون کۆپری و ھۆزی عوبێد، کە ئەم ھۆزە دەوارنشین بوون، شارۆچکەی ئەربیل، شارۆچکەی بالیسان، شارۆچکەی کۆیە، ھۆزی سن و ئاکۆ و خۆشناو، ھۆزی بڵباس).

دوای ھەڵوەشاندنەوەی ئەیالەتی شارەزوور لە ساڵی 1866دا ناوی لیوای کەرکووک بوو بە لیوای شارەزوور، وەئەم لیوایەش چووە سەر ویلایەتی بەغدا. لە ساڵی 1868دا ناوی یەکەی کارگێڕی (لیوا) گۆڕرا بە (سنجاغ).

لەم قۆناغەدا شارۆچکەکان فرە ناوەند بوون، شارۆچکەی ئاڵتوون کۆپری دوو ناوەندی ھەبوو کە پردێ و مەڵحە بوو، کە سنووری مەڵحە سنووری ئێستای شارۆچکەی حەویجە بوو.

قۆناغی دووەم؛ لەنێوان ساڵانی (1869-1872)دا:
قۆناغی (مەدحەت پاشا)یە کە بۆ ماوەی سێ ساڵ والی ویلایەتی بەغدا بوو، ھەرچەندە تەمەنی ئەم قۆناغە کەم بوو، بەڵام تێیدا گۆڕانکاری جەوھەری ئەنجامدرا لەوانە:

ھەڵوەشاندنەوی فرە ناوەندی قەزاکان: بەشێکی زۆری شارۆچکەکان فرە ناوەند بوون و بەشێکی ئەم ناوەندانە بەناوی ھۆزەکانەوە بوو، لەم قۆناغەدا فرە ناوەندەکان ھەڵوەشێنرانەوە و لە جیاتی ئەوە یەک ناوی بۆ دانرا.
کۆکردنەوەی قەزاکان: بەشێک لە شارۆچکەکان کۆکرانەوە لە یەک قەزادا، و یەک ناوی بۆ داندرا.
دابەشکردنی قەزاکان: بەھۆی فراوانبوونی ڕووبەری شارۆچکەی (ئاڵتون کۆپری) حکومەت ئەم قەزاییەی دابەشکردە
سەر ھەردوو شارۆچکەی ئاڵتون کۆپری و مەڵحە.

قۆناغی سێیەم لەنێوان ساڵانی (1873-1918)دا
دەستکاری
لەم قۆناغەدا چەندین گۆڕانکاری سازدرا، لەوانە لیواکانی دەوڵەتی ئێراقی ئێستا کەمکرایەوە بۆ (8)سنجاغ-لیوا، لیواکانی کەش کران بە شارۆچکە و بەشێکی زۆری قەزاکانیش کرانە شارەدێ. یەکە کارگێڕییەکانی باشووری کوردستان دەکەونە سنووری سنجاغەکانی (مووسڵ و شارەزوور و بەغدا). تا پێکھێنانی ویلایەتی مووسڵ لە ساڵی (1296ک-1879ز)دا ھەموو سنجاغەکانی سەرەوە سەر بە ویلایەتی بەغدا بوون و دوای ئەو بەروارە ھەردوو لیوای سلێمانی و شارەزوور خرایە سەر ویلایەتی مووسڵ. خاڵی گرنگی ئەم قۆناغە لەوەدایە کە تۆماری زانیاری وردی یەکە کارگێڕییەکان لە ساڵنامەی ویلایەتەکاندایە، لە قۆناغی دووەمی سەردەمی عوسمانیدا زێی بچووک کرابووە سنووری نێوان ھەردوو لیوای سلێمانی و ڕەواندز، لەم قۆناغەدا چەمی ژاراوە و زێی بچووک بووە سنووری نێوان سنجاغی شارەزوور و سلێمانی، بە واتایەکی تر شارەدێی پشدەر خرایە سەر لیوای سلێمانی و شوێنی ھۆزەکانی (مەنگوڕ و مامش و ڕەمەک) لە پشدەر جیاکرایەوە و خرایە سەر شارۆچکەی ڕانییە و شارەدێی شوانیش گەڕایەوە سەر سنجاغی شارەزوور، ھەرچەندە ماوەی ئەم قۆناغە درێژترە و زانیارییەکانیشی لە ئاستی بەرزدایە، گرنگترین ئەم گۆڕانکارییانە ھەڵوەشاندنەوەی سنجاغی ڕەواندز ھەروەھا سنجاغی ڕەواند بووە شارۆچکەی ڕەواندز و قەزاکانی (سیدەکان، باڵەک و ھەریر) کرانە شارەدێ و خرانە سەر شارۆچکەی ڕەواندز، قەزاکانی (شوان، ئاڵتوون کۆپری، مەڵحە و دووزخورماتوو) کرانە شارەدێ و خرانە سەر شارۆچکەی کەرکووک، شارۆچکەی (داودە و قەرەتەپە) کرانە شارەدێ و خرانە سەر شارۆچکەی سەڵاحیە لەم سەردەمەدا ناوی شارۆچکەی کفری گۆڕرا بە شارۆچکەی سەڵاحیە.

یەکە کارگێڕییەکان لە ساڵی 1875دا:
یەکەی شارەدێی ھاتە ناو یەکە کارگێڕییەکانی دەوڵەتی عوسمانییەوە، یەکە کارگێڕییەکان بەم شێوەیە بوون (گوند، شارەدێ، قەزا، لیوا (سنجاغ) و ویلایەت).
شارۆچکەی کەرکووک لە (شارەدێی شوان، شارەدێی ئاڵتوون کۆپری، شارەدێی مەڵحە، شارەدێی دووزخورماتوو و شارەدێی ناوەندی شارۆچکەی کەرکووک) پێکھاتبوو.


لە سەردەمی ئینگلیز و پاشایەتییدا (1918 -1958):
یەکێک لە ئەنجامەکانی جەنگی جیھانیی یەکەم، دەوڵەتی عوسمانی زۆربەی ویلایەتەکانی لەدەست دا، لەوانە ویلایەتی بەسڕە، ویلایەتی بەغدا و ویلایەتی مووسڵ، ئینگلیزەکان لە ماوەی ئەو جەنگەدا توانیان خاکی ئەم ویلایەتانە کۆنتڕۆڵ بکەن. لە دەوڵەتی نوێی ئێراقدا کۆیان بکەنەوە و حکومەتێک دابمەزرێنن. حکومەتی تازە پێکھێنراو ھەستا بەڕێکخستنەوەی یەکە کارگێڕییەکانی دەوڵەتی ئێراق، یەکە کارگێڕییەکانی لیوای کەرکووک وەک پێشووی خۆی بوو بە دەستکارییەکی کەمەوە.

قۆناغی یەکەم؛ لەنێوان ساڵانی (1918-1925)دا
بە بەیانی وەزارەتی ناوخۆ ژمارە (112) لە 15-10-192215-10-1922 دا یەکە کارگێڕییەکانی ئێراقی سەرلەنوێ ڕێکخستەوە.
ناوەندی شارەدێی مەڵحە لە گوندی مەڵحەی کۆنەوە گواسترایەوە بۆ گوندی تەل عەلی.
لەم قۆناغەدا شارەدێی مەڵحە گۆڕانکاری بەسەردا نەھات وەک شارەدێیەک لە شارۆچکەی کەرکووکدا مایەوە.

قۆناغی دووەم؛ لەنێوان ساڵانی (1926-1936)دا
لەم قۆناغەدا شارەدێی مەڵحە گۆڕانکاری بەسەردا نەھات وەک شارەدێیەک لە شارۆچکەی کەرکووکدا مایەوە.

لە ناوەڕاستی ساڵی سییەکانی سەدەی ڕابردوو (بەکر سدقی)، سەرۆک ئەرکانی سوپای ئەو کاتەی ئێراق بوو، داوای لە بنەماڵەکانی (شێخ مەحموودی حەفید و سەید ئەحمەدی خانەقا و سەید محەمەدی جەباری و کاکەزیادی کۆیە و ئاغاکانی ھۆزی شێخ بزێنی و لە پاشان ئەفەندیییەکانی ھەولێر) و چەندان ھۆزی تری کورد کرد، بچن دەشتی حەویجە و قەراج ئاوەدان بکەنەوە. نوێنەرانی ئەو ھۆز و بنەماڵانە کە چوون بۆ تەماشاکردنی ناوچەکە، بینییان ھیچ ئاوی لێ نییە، پاشگەز بوونەوە و وتیان: ئێمە لەسەر ئەم کانی و ئاوە سازگارەی خۆمان نابزوێین و ناچین، ئەو چۆڵەوانییەی حەویجە نەک مرۆڤ! بەڵکوو مارومۆریش لە تینوودا دەخنکێن. پاشان سەعید قەزاز وتی من ئاوتان بۆ دابین دەکەم، سەرۆک ھۆز و ئاغا و پیاوە ماقووڵە کوردەکانیش وتیان: کەی ئاوی بۆ دابین کرا ئێمە ئاوەدانی دەکەینەوە. ئەوەبوو لە ساڵی 1936 یاسین ھاشمی، ئەو کات سەرۆک وەزیرانی ئێراق بوو، عەرەبێکی شۆڤێنی توندڕەو بوو، وتی من حەویجە ئاوەدان دەکەمەوە، کۆمەڵێ ئەندازیار و پسپۆڕی بواری ئاودێری لە ئێراق و وڵاتە عەرەبییەکانەوە بەسەرپەرشتی ئەندازیارێکی میسری بەناوی (عەبدولوەھاب) ھێنا، ھەموو گیراوەکانی گرتووخانەکانی ئێراقیشی کۆ کردەوە لەناو تەلبەندێکی گەورەدا لە دەشتی حەویجە بەرەڵای کردن و فەرمانی دا جۆگەلە کۆنەکانی پڕۆژە ئاودێرییەکەی عەباسییەکان پاک بکەنەوە کە درێژییەکەی 55 کیلۆمەترە. لە زێی بچووکەوە ئاوی ھێنا.

قۆناغی سێیەم؛ لەنێوان ساڵانی (1936-1947)دا
لە پاش تەواوبوونی پڕۆژەکە لە ساڵی 1939 یاسین ھاشمی نزیکەی 10 ھەزار عەرەبی لە ھۆزی (عوبێد) ئەو کات سەرۆک ھۆزەکەیان ناوی (عاسی ئەلعەلی) بوو، لە شاری بەعقووبە و دەوروبەریەوە بە 100 بار وشتر ھێنا بۆ ئەو شوێنەی کە دواتر ناوی لێ نرا حەویجە، ئەوەش بە بیانووی ئەوەی گوایە دوژمنایەتییان ھەیە لەگەڵ ھۆزی عەرەبی ئال عزە (عەزاوییەکان) و نزیکەی پێنج ھەزار عەرەبی کۆچەری لە ھۆزی (جبوور) ھێنا بۆ دەم زێیەکەی نزیک شارەدێی عەباسی.
ناوەندی شارەدێی مەڵحە، شارەدێی قەرەحەسەن و شارەدێی شوان).

قۆناغی چوارەم؛ لەنێوان ساڵانی (1947-1958)دا
لە ساڵی 1956دا، ناوی شارەدێی مەڵحە گۆڕرا بە شارەدێی حەویجە لە شارۆچکەی کەرکووکدا.

لە سەردەمی کۆماریدا (1958-1990)دا:
سەردەمی ئینگلیز و پاشایەتی چل ساڵی خایاند، تێیدا پەیکەری کارگێڕی یەکە کارگێڕییەکانی دەوڵەت جێگیرکرایەوە و زۆربەی گۆڕانکارییە کارگێڕییەکانی بە مەبەستی کارگێڕی بوو. لە ڕێکەوتی 14-07-195814-07-1958 دا سەردەمێکی نوێ لە ئێراقدا دەستی پێ کرد، سیستەمی پاشایەتی گۆڕرا بە کۆماری، لەم سەردەمەدا زۆرترین گۆڕانکاری لەم وڵاتەدا ئەنجامدرا، لە بواری فکری و سیاسی و ئابووری و کۆمەڵایەتی. ئەم گۆڕانکارییانەش ڕاستەوخۆ ڕەنگدانەوەی بە سەر بواری کارگێڕیدا ھەبوو، زۆرترین ڕەنگدانەوەشی لە لیوای کەرکووکدا ھەبوو، بۆیە زۆرترین گۆڕانکاری کارگێڕی تیایدا ئەنجامدرا.

ئەم سەردەمە پڕە لە گۆڕانکاری سیاسی، حکومی عەبدولکەریم قاسم (5) ساڵ، نەتەوە پەرستەکان بە سەرکردایەتی عەبدولسەلام عارف، دواتر براکەی عەبدولڕەحمان عارف (5) ساڵ، دەسەڵاتی بەعسییەکان لە دوو قۆناغدا، ئەحمەد حەسەن بەکر (1968-1979) و سەددام حسێن (1979-2003). کاریگەریی ئەم فرە دەسەڵاتە و دەستتێوەردانی وڵاتانی ئیقلیمی و نێودەوڵەتی لە سیاسەتی ئێراق، لەسەر گۆڕاکارییە کارگێڕییەکان بە زەقی دەردەکەوێت، زۆربەی زۆری ئەو گۆڕانکارییانە سیاسی بوو، ئامانجی لەناوبردنی بزووتنەوەی سیاسی کوردستان بوو، وە گۆڕینی دیمۆگرافیای ناوچە ستراتیژییەکان بوو، بەتایبەت ئەوانەی دەوڵەمەند بوون بە سامانە سرووشتییەکان.

قۆناغی یەکەم؛ لەنێوان ساڵانی (1958-1965)دا
لە ساڵی 1959 لە سەردەمی حوکمڕانی عەبدولکەریم قاسم سەرۆک وەزیرانی ئەو کاتەی ئێراق، لەلایەن کۆمپانیای بەڵێندەرە عەرەبەکان (مقاولین ئەلعەرەب) و کۆمپانیای (عوسمان ئەحمەد عوسمان)، جارێکی تر پەرە بە پڕۆژەی ئاودێری حەویجە درا و فراوانیان کرد، ئاویان لە زێی بچووکەوە لە شارۆکەی دووبزەوە بۆ پڕۆژەی ئاودێری حەویجەوە ڕاکێشا. ساڵی 1962 بەسەرکەوتوویی کۆتا بە پڕۆژەکە ھات.

لە سەرەتادا کە عەرەبەکان ھاتن بۆ حەویجە، ھیچیان لەبارەی کشتوکاڵەوە نەدەزانی تەنیا خوێیان دەفرۆشت و گەنمەشامی (زوڕات)یان بەرھەم دەھێنا، بۆیە تا ئەمڕۆش کەرکووکییەکان بە عەرەبی حەویجە دەڵێن: عارەبە زوڕات.

پڕۆژە کۆنەکەی حەویجە لە ساڵی1939تەواو بووە، ئاوی بۆ 150 ھەزار دۆنم زەوی دابین دەکرد، لە سەردەمی حکومڕانی ڕژێمی بەعس بەشێوەیەکی گشتی زیاتر پەرە بە پڕۆژەی ئاودێری کەرکووک درا و فراوان کرایەوە تا گەیشتە سنووری پارێزگای سەڵاحەددین و پارێزگای دیالە، ئینجا درایە دەم پڕۆژەی ئاودێری حەویجە، ئێستە درێژییەکەی 125 کیلۆمەترە، ڕووبەری یەک ملیۆن مەترە و بەشی ئاودێری 500 ھەزار دۆنم زەوی دەکات.

جگە لە حەویجە کەناڵەکانی ئاودێری دەگاتە کۆتای سنوورەکانی
(دووزخورماتوو، عەباسی، زاب، ڕیاز، تازەخورماتوو، داقووق و دووبز). ئەمەش بوو بەھۆی پێشکەوتنی ناوچەکە لە بواری کشتوکاڵ و ئاودێری و ئاژەڵدارییەوە و بووەتە ھاندەر و فاکتەرێکی سەرەکی بۆ ھاتنی عەرەبی زیاتر بۆ ناوچەکە.

(9)کەرتی شارەدێی داقووق و کەرتێکی شارەدێی ناوەندی شارۆچکەی کەرکووک بە شارەدێی حەویجەوە لکێندرا.
بە فەرمانی کۆماری ژمارە (328) لە 29-06-1961دا، (11) کەرتی شارەدێی ناوەندی شارۆچکەی کەرکووک و (19)کەرتی شارەدێی تازەخورماتوو دابڕێنران بۆ ھێنانە کایەی شارەدێی ڕیاز لە سنووری شارۆچکەی کەرکووک، ناوەندەکەی گوندی خسێفی بوو کە لە دوایدا ناوی گۆڕرا بە ڕیاز.
بە فەرمانی کۆماری ژمارە (378) لە 29-07-196129-07-1961 دا، شارۆچکەی حەویجە لە سنووری پارێزگای کەرکووکدا ھاتە کایەوە و ھەردوو شارەدێی حەویجە و شارەدێی ڕیازی پێوە گرێدرا و ناوەندەکەشی شارۆچکەی حەویجە بوو.

قۆناغی دووەم؛ لەنێوان ساڵانی (1965-1977)دا
بە فەرمانی کۆماری ژمارە (6) لە 02-01-197202-01-1972 دا، (8)کەرتی شارەدێی ڕیازی سەربە شارۆچکەی حەویجە لکێندرا بە شارەدێی تازەخورماتووی سەربە شارۆچکەی کەرکووک.
بە فەرمانی کۆماری ژمارە (384) لە 04-09-197204-09-1972 دا، (7) کەرتی شارەدێی ناوەندی شارۆچکەی کەرکووک، (11)کەرتی شارەدێی دووبز، (8)کەرتی شارەدێی تازەخورماتوو و (2)کەرتی شارەدێی ڕیاز دابڕێنران بۆ ھێنانەکایەی شارەدێی یایچی لە سنووری شارۆچکەی کەرکووک، ناوەندەکەی گوندی یایچی بوو.
بە بڕیاری وەزارەتی ناوخۆ لە ساڵی 1974دا، (13)کەرتی شارەدێی ناوەندی شارۆچکەی حەویجە دابڕێنرا بۆ پێکھێنانی شارەدێی عەباسی لە سنووری شارۆچکەی حەویجە، ناوەندەکەشی گوندی عەباسی بوو.

قۆناغی سێیەم؛ لەنێوان ساڵانی (1977-1986)دا
بە بڕیاری حکومی مەحەلی ژمارە (1846) لە ساڵی 1981دا، کەرتێکی شارەدێی عەباسی بە شارەدێی ناوەندی شارۆچکەی حەویجەوە لکێندرا.
بە فەرمانی کۆماری ژمارە (514) لە 22-08-198422-08-1984 دا، شارەدێی زاب لە شارۆچکەی شەرقاتی پارێزگای نەینەوا دابڕێنرا و بە شارۆچکەی حەویجەی پارێزگای کەرکووکەوە لکێندرا.

قۆناغی چوارەم؛ لەنێوان ساڵانی (1987-1990)دا
بە فەرمانی کۆماری ژمارە (911) لە 16-06-198716-06-1987 دا، ھەر دوو شارەدێی شارۆچکەی حەویجە (شارەدێی زاب و شارەدێی عەباسی) ھەڵوەشێنران و ھە موو کەرتەکانیان بە شارەدێی ناوەندی شارۆچکەی حەویجەوە لکێندران.

بە فەرمانی کۆماری ژمارە (434) لە 11-09-198911-09-1989 دا، گۆڕانکاری گەورە لە سنووری پارێزگای کەرکووکدا ئەنجامدرا و بریتییەلە:

أ:-شارۆچکەی دووبز ھەڵوەشێنراو لە بری ئەو شارەدێی دووبز پێکھێنرا.
ب:-شارۆچکەی داقووق پێکھێنرا و لە سنووردا شارەدێی ڕەشاد ھاتە کایەوە.
ت:-ھەموو کەرتەکانی شارەدێی ئاڵتون کۆپری، کەرتەکانی خوارووی زێی بچووک بە شارەدێی دووبزەوە لکێندران و کەرتەکانی سەرووی زێی بچووک بە پارێزگای ھەولێرەوە لکێندران.
ج:- (42) کەرتی شارۆچکەی دووبز ھەڵوەشێنران و دابڕێنران، (38)کەرتی بە بە شارۆچکەی ھەولێر و (4)کەرتی بە شارۆچکەی حەویجەوە لکێندران.
ح:- (11) کەرتی شارەدێی تازەخورماتوو و (4)کەرتی شارەدێی ڕیاز بە شارەدێی ڕەشادەوە لکێندران.
خ:- (81) کەرتی شارۆچکەی کەرکووک دابڕێنرا، (29)کەرتی بە شارەدێی دووبز، (48)کەرتی بە شارەدێی تازەخورماتوو، کەرتێکی بە شارەدێی ناوەندی شارۆچکەی حەویجە و (3)کەرتی بە شارەدێی ڕیازەوە لکێندران.

لەنێوان ساڵانی (1990-2003)دا:
بە فەرمانی کۆماری لە ڕێکەوتی 01-01-199701-01-1997 دا، گەڕانەوە و سەرلەنوێ پێکھێنانەوەی شارەدێی زاب لە شارۆچکەی حەویجە.
بە فەرمانی کۆماری ژمارە (225) لە ڕێکەوتی 01-01-199901-01-1999 دا، (65) کەرتی پارێزگای سەڵاحەددین دابڕێنرا و لکێندران بە شارەدێی زابی پارێزگای کەرکووکەوە.

شارۆچکەی حەویجە لە پێنج شارەدێ پێکھاتووە: (شارەدێی ناوەندی حەویجە، شارەدێی زاب، شارەدێی ڕیاز، شارەدێی عەباسی و شارەدێی ڕەشاد).

کەشوهەوا
کەشوھەوای گەرمی ناوچە نیمچە وشکەکان لە ناوچەکەدا زاڵە. تێکڕای پلەی گەرمی 22 پلەی سەدییە. گەرمترین مانگ مانگی تەمموزە کە پلەی گەرمی 35 پلەی سەدییە، ساردترین مانگ مانگی یەکە کە پلەی گەرمی 8 پلەی سەدییە.
تێکڕای باران بارین لە ساڵێکدا 310 ملیمەتر دەبێت. تەڕترین مانگ مانگی نۆڤەمبەرە کە 69 ملیمەتر باران باریوە، وشکترین مانگی حوزەیرانە کە 1 ملیمەتر باران دەبارێت.[1]