پرسى کورد لە کوێوە بۆ کوێ؟
22-09-202322-09-2023

هەرچەندە عەرەب خاوەن مێژوویەکى دورودرێژ و کولتوورێکى لەمێژینەى حکومڕانین، بەڵام ئەو عەقڵەى لە بەغدابەغداوە دۆسیەى کورد بەڕێوەدەبات، پێناچێت عەقڵى عەرەبەکان خۆیان بێت، چونکە هیچ کات و لە هیچ دۆسیەیەکى دیکەدا عەرەب ئەوەندە بە پلان نەبوونە وەکوو ئەوەى لە مامەڵەکردنى پرسى کورد، لە ئێراق دەیکەن. بەدوور نازانرێت فایلى کورد لە بەغدا بە ورد و درشتییەوە لاى خزمانى ئەودیو بێت.

تەماشا بکەن کێشەى کورد لە ئێراق چەند کێشەیەکى گەورە و ئاڵۆز بوو، لە درووستکردنى دەوڵەتى ئێراقەوە تاوەکوو چرکەساتى لکاندنى باشوورى کوردستان بە ئەم وڵاتە عەرەبییەوە، ماوەى ئەو پێنج ساڵە لە تورکیاوە بۆ بەریتانیا، فەرەنسا، سوید و کۆمەڵەى گەلان بە ئەم پرسەوە سەرقاڵ بوون. لەو کاتەشەوە لە هەموو هاوکێشە نێودەوڵەتى و هەرێمایەتییەکانى پەیوەست بە ناوچەکە، بەردەوام ئەم کێشەیە لەناو دۆسیەیەکاندا بوو.

لە ناوخۆى ئێراقیش نەک بە تەنیا هۆکارى هەموو ئەو ڕووداو و شەڕ و نائارامى و گیروگرفتانە بووە کە لەنێوان کورد و بەغدا درووستبووە، بەڵکوو چارەسەرنەکردنى کێشەى کورد سەرچاوەى سەرەکیى هەموو ئەو شەڕ و وێرانکارییانەى دیکەش بووە کە لە ناوچەکەدا ڕووبەڕووى ئێراق بوونەتەوە. سەرەڕاى بوونى کێشە و ناکۆکیى زۆر لەنێوانیان، بەڵام بەهۆى کێشەى کورد و دەرئەنجامى مامەڵەکردنى ئەم دوو وڵاتە لەگەڵ پرسى کورد، ئێراق و ئێران چارەنووسیان گەیشت بە شەڕێکى هەشت ساڵەى نێوانیان.

هەرچەندە مەیلى خاوەندارێتیکردنى کوێت لەلایەن ئێراقەوە خەون و مەیلێکى کۆنە، بەڵام بەهۆى شەڕ و کەڵەکەبوونى قەرز و قەبەبوونى سوپا، وەک دەرئەنجامى کێشەى کورد، ئێراق کوێتى داگیرکرد. ڕووداوەکانى دواتریش لە شەڕى کەنداوەوە تاوەکوو ڕووخانى سەدام، وەک پوولى دۆمینە هەر پەیوەستن بەو بازنەى کێشەیەوە کە چارەسەرنەکردنى پرسى کورد لە ئێراق بەرهەمى هێنابوو. واتا ئەگەر لە سەرەتاوە ئێراق مافەکانى کوردى بسەلماندبایە، پێویستى بەوە نەبوو لە ڕێککەوتننامەى جەزائیر سازش بۆ ئێران بکات بە پێدانى بەشێک لە خاک و ئاوى وڵاتەکەى، کە دواتر بەهۆى پاشگەزبوونەوەى لەو سازشانەى کردبووى بۆ ئێران، تووشى شەڕى هەشت ساڵەى ئێران هات. بەهۆى هەشت ساڵەى شەڕی ئێرانەوە کەوتە ژێر قەرزى زۆر و کێشەکانى لەگەڵ کوێت بەو ئاقارە برد، کوێت داگیر بکات، سەرەنجام ڕووداوگەلى هاتنى ئەمریکاى بۆ ناوچەکە لێکەوتەوە. تاوەکوو ڕووخانى سەدام و لێکەوتەکانى دواتریشى هەر پەیوەستن پێکەوە. لە ئێراقی تازەشدا تا چەند ساڵێک هەر وابوو.

بەڵام ئێستا بڕوانن پرسى کورد گەیشتووەتە کوێ؟ ئەو دۆزە ڕەوایەى میللەتێکى خاک داگیرکراو، کێشەى نەتەوەیەکى پێنج جار جینۆسایدکراو لەلایەن دەوڵەتى نەتەوەى سەردەستى عەرەبەوە، کێشەى سنوور و خاک و پرسى بەعەرەبکردن و گۆڕینى دیموگرافیا و مافى نەتەوایەتیى کورد لە ئێراق هاتووەتە سەر ئەوەى بەغدا بە قەرز بڕێک پارە بداتە هەرێمى کوردستان بۆ مووچەخۆرەکانى. مەترسیى ئەمە تەنیا ئەو وێنایە نییە لە کۆنەستى بەشى زۆرى کورد و عەرەبەکانى ئێراق درووستبووە، بۆ ئەمە ساڵانێکە لەشکرێک کرێگرتە لە پەڕڵەمان و ناو میدیا خراونەتەگەڕ تاوەکوو سایکۆلۆجیاى ڕاى گشتیى ئێراق و بەتایبەت کورد بەلاڕێدا ببەن و گەوجاندنى خەڵک بکەن بە کلیلى کردنەوەى دەرگەیەک بۆ گۆڕینى خەسڵەتى کێشەکان، مەترسییەکە ئەوەیە تەنانەت خەریکە لە ئاستى دەرەکیش ڕەنگدانەوەى کێشەى کورد بەو جۆرە لێک بدرێتەوە.

لەدواى چوونى شاندی هاوبەشى هەر سێ لایەنە سەرەکییەکەى پێکهێنەرى حکوومەتى هەرێمى کوردستان بۆ بەغدا و گفتوگۆیان لەگەڵ حکومەت و هێزە سیاسییە پێکهێنەرەکانى کابینەکەى سوودانى، دواى ئەوەى ئەنجوومەنى وەزیرانى ئێراق بە مەرج و تا کۆتایى ساڵى دارایى ڕەزامەند بوو بۆ چارەسەرى کێشەى مووچەخۆرانى هەرێمی کوردستان بۆ سێ مانگ و مانگى 700 ملیار دینار بە قەرز بداتە هەرێمى کوردستان. نەک لە ئاستى ناوخۆ ئەمە وەکوو سەرکەوتن و کردنەوەى گرێگوێرەى کێشەى کورد لێکدرایەوە، تەنانەت نێردە و باڵیۆزى وڵاتانیش خۆشحاڵیى خۆیان بۆ ئەم ڕێککەوتنە گەورەیە دەربڕى و پیرۆزبایى و دەست خۆشییان لە هەردوو حکوومەتى کوردستان و بەغدا کرد.

لە کاتێکدا بەپێى هەموو پێوەرێک دەبێت بەغدا بودجە بداتە هەرێمى کوردستان، نەک قەرز کە هێشتا دیار نییە ئەو بڕیارى قەرزەش جێبەجێ دەکرێت یان نا، چونکە لەلایەک کوتلە سیاسییەکان لە ئەنجوومەنى وەزیران ڕەزامەندیى ئەو پێدانى قەرزەن و لەلایەکى دیکەشەوە چەند پەڕڵەمانتارێکیان ڕاسپاردووە گرفت بۆ ئەم بڕیارە درووست بکەن. بە ئەگەرێکى زۆرەوە دواى ئەوەى توانییان وابکەن خەسڵەتى کێشە و مافى کورد، کورت بکەنەوە بۆ سەر مووچە، بۆ ئەوەى لەوەشدا یارمەتیدەرى تێپەڕاندنى ئەو قەیرانەى کورد نەبن، ئەگەر ئێستاش نەبێت، ڕەنگە لە داهاتوودا جارێکی دیکە دادگە دەسکەلاکەى فیدراڵى بهێننە سەر خەت و بڕیارى ئەوە بدات نابێت قەرزیش بە هەرێمى کوردستان بدرێت. وەک چۆن مانگى ڕابردوو لە سەرهەڵدانى ئاڵۆزییەکەى کەرکووککەرکووکیشدا دادگەى باڵاى فیدراڵى کە ئەرکى پاسەوانیکردنى دەستوور و چاودێریکردنى دەستوورییبوونى یاساکانە، هێنایانە ئەو ئاستەى لەسەر ڕادەستکردنەوەی بارەگایەکى حیزبى بڕیار بدات.

جا لێرەوە تەماشا بکەن کەرکووک، کە بەدرێژایى نزیکەی سەدەیەک ببووە ناسنامە و چەقى کێشەى کورد لە ئێراق، کێشەى دەیان ساڵ پڕۆسەى سڕینەوەى ناسنامەى نەتەوایەتى و هێنانى عەرەب و هەوڵى گۆڕینى سیما کوردستانییەکەى، پاش تێکچوونى چەندین خولى گفتوگۆى شۆڕشى کورد و ئێراق لەسەر کەرکووک، دواى چەسپاندنى چەند سەرەتایەکى دادپەروەرى لە مادەى 140ی دەستوورى ئێراق بۆ ناردنەوەى عەرەبى هێندراو و گەڕانەوەى کوردى دەرکراو و، نیشتەجێکردنەوەیان، پاش قوربانیى میللەتێک لە پێناوى کەرکووک، دواى ئەوەى نەتەوە یەکگرتووەکان و وڵاتانى خاوەن بڕیارى نێودەوڵەتى، کەرکووک بە بەرمیلى بارووت بۆ ئێراق ناوببەن. بڕوانن ئەو عەقڵەى ئەم دۆسێیە بەڕێوەدەبات چەند ورد و بە پلان کار دەکات، ئێستا کێشەى کەرکووکیان هێناوەتە سەر ئەوەى بەغدا بارەگایەکى پارتى ڕادەست دەکاتەوە یان نایداتەوە بە پارتى.

هەرچەندە دەبێت پێ لەو ڕاستییە بنێین ئەوەى یارمەتیدەرە بۆ لاوازبوونى کورد و گۆڕینى خەسڵەتى کێشەکەى لە ئێراق لە پرسى نەتەوایەتییەوە بۆ ئەم کێشە بچووکانە، ئەوەى ئاو دەکاتە ئاشى ئەو ئاڕاستەیەوە کە بەغدا بەو جۆرە مامەڵە لەگەڵ پرسى کورد و دۆزە ڕەواکەى بکات، خودى کورد خۆیەتى، دەسەڵاتدارانى کورد و بەدیاریکراوی بەهۆى ناکۆکى و ململانێى نێوان پارتى و یەکێتییەوە کورد بەم ڕۆژە گەیشتووە.

پێویستە کورد بە ئاگابێتەوە لەچى دۆخێکدایە و، دەبێت تێبگات ئەگەر بەخێرایى مشتوماڵێکى پرسى کورد نەکەنەوە، ساڵانى داهاتوو کێشەى کورد دەهێندرێتە خوارەوە بۆ ئاستێکى زۆر نزمتر، کە دوور نییە ئەو کات تەنیا ڕێگەدان بە لەبەرکردنى جلوبەرگى کوردى و قسەکردن بە زمانى کوردى وەک پێدانى ماف و دەستکەوت بۆ کورد وێنا بکرێت. [1]

تێبینی: ئەم بابەتە بە ڕێنووسی سەرچاوەی ئاماژە پێکراو نووسراوە، کوردیپێدیا هیچ دەستکارییەکی نەکردووە!