#فەیروز حەسەن حەمە عەزیز#
ماستەر لە بواری جوگرافیا

پاش کۆنفرەنسی قاهیرە، بریتانیا سیاسەتێکی نوێی بەرانبەر بە کوردستانی باشوورو میسۆپۆتامیا ( ئێراق) و تورکیای کەمالیست گرتە بەر. ئەم سیاسەتە دەرهاویشتەی کۆمەڵێک هۆو فاکتەرو گۆڕانی سیاسی و سوپایی بوون لەسەر هەردوو ئاستی ناوچەیی و جیهانی، ئەم گۆڕانانەش پەیوەندیی پتەویان بەئاڵوگۆڕو هەلومەرجی ناوخۆی بریتانیا بوو.

گۆڕانکارییە سیاسییەکانی ناوخۆی بریتانیاو شوێنەواریان لەسەر پیادەکردنی سیاسەتێکی نوێ‌ لە ناوچەکەدا
ئەم توێژینەوەیە مەبەستەکەی تاوتوێ‌ کردنی ئەو گۆڕانکارییانە نییە، لەبەر ئەوە ئەوەندەی بەلاوە بەسە کەئاماژە بۆ ئەوە بکات کە ئەو گۆڕانکارییانە بوونە هۆی کشانەوەی پارتی پارێزگاران لە حکومەتەکەی لوید جۆرج لە ساڵی 1922دا چونکە پارتی پارێزگاران دژی سیاسەتی دەرەوەی لوید جۆرج بوو، لەئاکام دا حکومەتەکەی جۆرج کەوت. ئەمەش حکومەتی تازەی بریتانیای ناچار کرد واز لەمەیلی عەسکەرتاریایی لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست بێنێ‌ و سیاسەتێکی تر پیادە بکات لە پێناوی گەیشتن بەرێککەوتنی مامناوەنجی. هەر ئەم سیاسەتەش بوو کەبریتانیای هاندا ئامادەیی دەربڕێ‌ بۆ یەکلاکردنەوەی کێشەکانی لەگەڵا تورکیا لە ڕێی بەستنی کۆنفرەنسی یەکەمی لوزان لەتشرینی یەکەمی 1922دا، ئەویش سەرەڕای نیگەرانیی بریتانیا لەپابەند نەبوونی مستەفا کەمال بەبەڵێن و ڕێککەوتننەکانی .
دەکرێ‌ وا دابندرێ‌ کەبڕیاری بریتانیا سەبارەت بەئازادکردنی شێخ مەحمودو گێڕانەوەی لەهیندستانەوە بۆ سلێمانی و ڕێپێدانی بەدامەزراندنی حکومەتێکی کوردی بۆ دووەم جار، پەیوەندیی بەم گۆڕانکارییانەوە هەیە.
دیارە ئەوەی کەلۆرانس جیمس باسی دەکات کەگوایە بریتانیا دەستبەرداری ئەنگێزەی سوپایی بووە.لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا تەنیا ئەوەی دەگرتەوە کەبریتانیا خۆی تووشی شەڕ نەکات لەگەڵا هێزە گەورەکانداو زیانێکی گەورەی گیانی و ماددیی لێ‌ بکەوێ‌ وەک لەگەڵا بزووتنەوەی کەمالیستی کەخەریک بوو خۆی ئامادە دەکرد تاکوو بکەوێتە جەنگێکی سەخت لەگەڵا بریتانیاداو ئەم سیاسەتە بزووتنەوە ڕزگاریخوازییە کەم هێزەکانی وەک بزووتنەوەی کورد نەدەگرتەوە.
لەبەر ئەوە دەبینین لۆرانس جەخت دەکاتە سەر بەکارهێنانی هێز لەگەڵا کورددا ئەگەر هاتو کورد ملی نەدا و لەم بارەیەوە دەڵێ‌ ( (هێزی باڵادەست تاکە شتی بەسوودە- لەگەڵا کورددا- بۆیە بۆ ملکەچکردنی کورد هەر دەبێ‌ هێز وهیچی تر بەکار بهێنرێت و دەشێ‌ هێزەکە بەنەختێک مرونەتەوە بەکار بهێنرێ‌)) . پاش ئەوەی وتووێژەکانی لوزان هەنگاوی باشیان بۆ پێشەوە ناو هیچ نەمابوو بگەن بەئیمزاکردنی کۆتایی لەگەڵا حکومەتی ئەنکەرەدا، کەئەمەش هەڕەشەی هەڵگیرسانی جەنگێکی گشتلاییی لەگەڵا تورکیای کەمالیستیدا زۆر کەم کردەوە، ئیدمۆندز لە بەهاری 1923دا جەختی لەسەر ئەوە کردەوە کەپێویستە هێز لە دژی کورد بەکار بهێنرێت.
ئەو بوارانەی کە لوزان تاوتوێی کردووە
پاش کۆتایی هاتنی جەنگی یەکەمی جیهان، لۆزان دوا ڕێککەوتننامە بوو کەهاوپەیمانەکان و تورکیا بۆ یەکلاکردنەوەی کێشەکانی نێوانیان بەستیان. وتووێژەکانی لۆزان لە ڕۆژی 27ی تشرینی یەکەمی ساڵی 1922 لە شاری لۆزان لەسویسرا دەستیان پێ‌ کرد و ڕۆژی 24-07- 1923 ڕێککەوتننامەکە ئیمزا کرا. دیارترین دەوڵەتە بەشدارەکان بریتی بوون لەبریتانیا، فەرەنسا، ئیتاڵیا شانبەشانی نوێنەرانی حکومە عوسمانیی تورکیا و حکومە عوسمانیی تورکیا و حکومەتی کەمالیستیی تورکیا. ئەمریکاش ڕازی نەبو بەشداری لەوتووێژەکاندا بکات چونکە بە شێوەیەکی فەرمی جەنگی لە دژی تورکیا ڕانەگەیاندبو . هەروەها حکومەتی ئێراقیش لەوتووێژەکان دور خرایەوە ئەگەر خۆیشی داوای بەشداری کردنی کردبو بەڵام ڕێ‌ درا نوێنەرێکی بە شێوەی چاودێر بەشدار بێ‌ لەکۆنفرەنسە ئەویش جەعفەر عەسکەری بوو .
یەکێ‌ لەبابەتە سەرەکییەکانی وتووێژەکانی لوزان چاوخشاندنەوە بەپەیمانی سیڤەرو لەبابەتە لاوەکییەکانیش باسکردنی سنووری نێوان تورکیا و یۆنان، کێشەی کەمینەکان، سیستمی تەنگەکان، ئیمتیازاتە بیانییەکان و چەند بابەتێکی تر بوو .
بڕیارەکانی لوزان سەبارەت بە کوردستانی باشوور
بڕیارەکانی لۆزان بەناوەرۆک خاڵەکانی پەیمانی سیڤەریان هەڵوەشاندەوە چونکە پەیمانی لۆزان هیچ ماددەیەکی تێدا نەبو باس لە دامەزراندنی دەوڵەتێکی کوردی بکات لە هەر پارچەیەکی کوردستان و هەروەها هیچ ئاماژەیەکیشی تێدا نەبو بۆ مافی کورد لە دامەزراندنی دەوڵەت.
لۆزان وەک سیڤەر زیاتر لە خزمەتی بەرژەوەندییە ستراتیجێیەکانی بریتانیادا بوو لە ناوچەکەداو ئەمەش لێی ڕادەبینرا ببێ‌ بەمایەی توڕەبوونی فەرەنسا لەبریتانیا چونکە پێش ئەمەش فەرەنسا لەخاڵەکانی سیڤەر نیگەران بوو و وای دەڕوانییە پەیمانی سیڤەر کەزیاتر لەقازانجی بەرژەوەندییەکانی بریتانیا دایە .
دەستبەرداربوونی بریتانیا لەخاڵەکانی سیڤەر دەستبەرداربوونێکی ڕوون و ئاشکرایەو ئەمەش زیاتر لەسێ‌ بەڵێندا دەردەکەوێ‌ کەلۆرد کرزن لەکۆنفرەنسی لۆزان دەری بڕی و بە هۆیانەوە دورایییەکانی سیاسەتی بریتانیای لەمیسۆپۆتامیاو کوردستان ڕوون کردەوە. ئەو سێ‌ بەڵێنەش بریتی بوون لە:
1-بەڵێن دان بە گەلی عەرەب بەوەی کەجارێکی تر ناخرێتە بەر دەسەڵاتی تورک.
2-بەڵێن دان بەپاشای ئێراق فەیسەل.
3-بەڵێن دان بەکۆمەڵەی گەلان بەوەی کەئێراق دەخاتە ژێر ماندێتی خۆیەوە .
بەمجۆرە، کرزن ئاماژەی بۆ هیچ بەڵێنێک نەکرد کەبریتانیا بە کوردی کوردستانی باشووری دابو. گاڵتەکردنی بریتانیا بەمەسەلەی کورد وەک لەبەڵێنەکانی کرزن لەلوزان دەردەکەوێ‌، گەیشتە ئەوپەڕەکەی، ئەویش کاتێک کرزن وای دانا کەبریتانیا پابەندی ئەو بەڵێنە دەبێ‌ کە بەفەیسەلی داوە کەکابرایەکی نامۆ لە ئێراق، کەچی هەموو ئەو بەڵێنانەی لەبیر خۆی بردەوە کەبریتانیا بە گەلی کوردی دابو.
ئیتر لەپەیمانی لوزانەوە مەسەلەی کورد گەڕایەوە بۆ خانەی یەکەم و لەمەسەلەیەکەوە کەداننپێدانانێکی مافناسی و نێودەوڵەتیی بەدەست هێنابوو و کۆمەڵەی گەلانیش دانی پێدا نابو بوو بەمەسەلەیەکی قەتیسکراوی نێو چوارچێوە خۆماڵییەکان و ئیدی وای لێ‌ هات کەوەک کێشەیەکی کەمینەکان تەماشا دەکرا.
تێبینی دەکرێ‌ کەبڕیارەکانی لۆزان ناوی کورد ناهێنن و هەروەها ناوی هیچ نەتەوەیەکی ژێر دەسەڵاتی تورک ناهێنن و تەنیا لەماددەکانی 37-44 ئاماژە بۆ پێویستیی بوونی گەرەنتی بۆ پاراستنی مافی کەمینەکان دەکەن .
ماددە سێی لۆزان بۆ تاوتوێ‌ کردنی ئەو سنوورە تەرخان کرابو کە کوردستانی سووریای لە کوردستانی باکوور جیا دەکردەوەو وای باس کرد کە ئەو سنوورەی لەنێوان تورکیا و سووریادا هەیە وەکوو سنووری فەرمیی نێوانیان دەمێنێتەوە. بەمجۆرە لۆزان بەناوەرۆک و بەبێ‌ ناوهێنانی کورد، بۆ ڕازی کردنی مستەفا کەمال، مامەڵەی لەگەڵا مەسەلەی کورددا کرد. مستەفا کەمال خۆیشی جەختی لەسەر ئەو ڕاستییە کردەوەو وتی ( (ئێمە ڕازی نەبوین ئەم مەسەلەیە (واتە مەسەلەی کورد)بخرێتە ئەجندەی کۆنفرەنسەکەوە)) .
لەبەر ڕۆشناییی ئەم ڕاستییانە، بڕیارەکانی لۆزان هەموو لایەنە باشەکانی پەیمانی سیڤەر ڕاماڵی و بە هۆیەوە کوردستانی عوسمانی بەسەر سووریا و تورکیا و ئێراقدا دابەش کراو یەکپارچەیییەکەی وەک یەک هەرێمی خاوەن زۆرینەیەکی کوردنشینی ئەم بەشە ئاسیایییەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست لەناو برا.
مەینەتیی کورد وەک لێکۆڵیار حورانی دەڵێ‌، تەنیا لەوەدا نەبو کەلۆزان کوردی لەئیدارەیەکی ئۆتۆنۆم وەک سیڤەر باسی کردبوو، بێبەش کرد، بەڵکوو هەروەها لەوەدا بوو کەلۆزان ڕێی خۆش کرد بۆ لکاندنی ویلایەتی موسڵ (واتە کوردستانی باشوور) بەدەوڵەتی ئێراقەوە کەدواتر ڕازی نەبو تەنانەت بڕیارێکی تایبەتیی کۆمەڵەی گەلانیش جێبەجێ‌ بکات کەداوای کرد کوردی ویلایەتی موسڵ مافە نەتەوەیییە بنەڕەتییەکانیان بۆ بسەلمێنرێ‌ .
هەمو ئەم هەنگاوو بڕیارانەی لۆزان لەگەڵا بەرژەوەندییە ستراتیجی و سیاسییەکانی بریتانیا لە ناوچەکەدا دەگونجان و ئەم بەرژەوەندییانە بەپێی گۆڕانە ئیقلیمی و جیهانییەکان و هەروەها بەپێی گۆڕانکارییە سیاسی و ئابووری و کۆمەڵایەتییەکانی ناو خودی بریتانیا بەردەوام دەگۆڕان.

ئامانجە ستراتیجێیەکانی بریتانیا لە کوردستانی باشوور پاش ئیمزاکردنی پەیمانی لوزان
هەندێ‌ لەلێکۆڵەرەکانی وەک ڕۆبەرت ئۆلسن و ئیحتیشامی و هینبوش وای دەبینن کەلۆزان ڕەنگدانەوەی سیاسەتێکی بەرفراوانتری بریتانیایەو دورایییەکی جیۆپۆلەتیکی و ستراتیجیی هەمەگیرتری لەدورایییە جیۆپۆلەتیکی و ستراتیجێیەکانی پەیمانی سیڤەر لەبەرچاو گرتووە. لەڕوانگەی خاوەنی ئەم بۆچوونەوە، بریتانیا بە هۆی لۆزانەوەو لە ڕێی ئێراق و بە هاوکاریی دوو دەوڵەتی گورج و گوڵی وەک تورکیا کەمالیست و ئێرانی پەهلەوییەوەو بەبێ‌ درووستکردنی دەوڵەتێکی کوردی، دەیویست دەسەڵاتی خۆی بەسەر ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا بسەپێنێ‌. بۆیەش دەیویست ئەم پڕۆژەیەی لە ڕێی ئەو دەوڵەتانەوە بێ‌ چونکە ئەو دەوڵەتە ئیقلیمییەی کە لەگرووپی دەوڵەتە مامناوەنجەکانە، بەڕێژە بەدەوڵەتێکی زلهێز دەژمێردرێ‌ و دەشتوانێ‌ کار بکاتە سەر سیستمی ناوچەیی چونکە ڕابەرەکانی پێگەیەکی خۆماڵیی باشیان هەیە و دەسەڵاتیان سیستمە ئیقلیمییەکە تێدەپەڕێنێ‌ و هیچی نامێنێ‌ بگاتە ئاستی دەسەڵاتی جیهانی. ئەمەش وا لەو ڕابەرانە دەکات بتوانن بەرپەرچی ئەو گەلەکۆمەکێ‌ ئیقلیمییانە بدەنەوە کەدەوڵەتە ئیقلمییە بەڕێژە بچووکترەکان پێکی دەهێنن . ئەم دەوڵەتانەش ئامانجێکی هاوبەشیان هەبووە. تا ئێستاش هەر ئەو ئامانجە هاوبەشەیان هەیە ئەویش ڕێ‌ گرتنە لەپەیدابوونی قەوارەیەکی سەربەخۆ لە کوردستاندا چونکە ئەم قەوارەیە ڕەنگدانەوەی خراپی لەسەر دەوڵەتانی ناوچەکە دەبێ‌.
پاش زیادبوونی نفوزی مستەفا کەمال پاش ڕاگەیاندنی پەیمانی سیڤەر، بریتانیا درکی بەوە کرد کەئەگەر ماددەکانی سیڤەر جێبەجێ‌ بکرێن ئەوا دەبێ‌ بەفاکتەرێکی گێرەشێوێنی لە کوردستانی باشوورو کێڵگە نەوتییەکانی و بە هۆی ئەمەوە ساتوسەوداکردن لەگەڵا تورکیا دەبێ‌ بەتاکە ڕێوشوێن بۆ مسۆگەرکردنی ئەمن و ئاساییش لەم ناوچەیەدا کەبایەخێکی ستراتیجیی لەڕادەبەدەری بۆ بریتانیا هەیە.
جەعفەر عەسکەری کە لەوتووێژەکانی لوزان ڕاوێژکاری کرزن بوو، ئاماژە بۆ ئەو ئامانجە ستراتیجییانە کرد کەلۆزان بۆ بریتانیای بەدی دێنێ‌ و وتی وازهێنان لەپارچەیەکی کوردستانی باشوور (مەبەستی جێبەجێ‌ کردنی ماددە 64ی پەیمانی سیڤەر بوو) دەبێتە هۆی ڕێ‌ خۆشکردن بۆ دەستتێوەردانی تورکیا لە ئێراق و ئەمە پاشاگەردانی و شێواویی لێ‌ دەکەوێتەوە و دەبێتە هۆی شڵەژاندنی هەڵوێستی حکومەتی ئێراق چونکە وازهێنان لەموسڵ دەبێتە هۆی وازهێنان لە بەغدا و وازهێنان لە بەغدا دەبێتە هۆی وازهێنان لەبەسرەو ئەمەش بەبێ‌ گومان بەرژەوەندییەکانی بریتانیا لەکەنداوی فارس دەخاتە مەترسییەوە .
ئیدمۆندزیش بەنۆرەی خۆی جەختی لەسەر ئەوە کردبووەوە کەپێویستە ویلایەتی موسڵ وەک بەشێک لە ئێراق بمێنێتەوەو پێی وابو بەمە بەرژەوەندییەکانی بریتانیا لە ناوچەکەدا بەپێی ئەوەی کەلۆزان بڕیاری لێدا، دێتە دی. ئیدمۆندز ئاماژەی بۆ ئەوە کرد کەبریتانییەکان لەوە دڵنیا بوون کەبەسرەو بەغدا بەبێ‌ موسڵ بەکەڵکی درووستکردنی دەوڵەتێکی باش نایەن و لەدیدی بریتانیاوە جیاوازی نییە لەنێوان بەرژەوەندیی کۆتاییی ئێراق و بەرژەوەندیی ڕاستەوخۆی بریتانیادا .
ماددەی سێیەمی لوزان دەڵێ‌ ( (تا ئەو کاتەی بە بڕیارێک دەگەن سەبارەت بەململانێی سنوور، هەردو حکومەتی بریتانیاو تورکیا پەیمان دەدەن کە هیچ جموجووڵێکی سەربازی یان ناسەربازیی وا ناکەن ببێتە مایەی گۆڕینی بارودۆخی ئەو سەرزەمینەی کەچارەنووسەکەی دەوەستێتە سەر بڕیارێکی کۆتایی)) . بەم ماددەیە بریتانیا دوو ئامانجی پێکا: لە لایەک هێڵی ئاگڕبڕی نێوان تورکیا و هێزەکانی بریتانیا لە ویلایەتی موسڵ بووە.سنووری ڕاستەقینەی نێوان ئێراق و تورکیا ئەویش لەسەر بنەمای پاراستنی بارودۆخی دیفاکتۆ. ئەمەش بەدی هێنانی ئامانجێکی گرنگ بوو کەباڵێکی سەرەکیی ناو بریتانیا دەمێک بوو هەوڵی بەدی هێنانی دەدا و بریتی بوو لەلکاندنی کوردستان بەئێراقەوە. ئامانجی دووەم کەبریتانیا لەم ماددەیە بەدەستی هێنا ڕەواندنەوەی مەترسیی تورک بوو لەسەر ئێراق چونکە بریتانیا هەمیشە لەم هەڕەشەیە تۆقی بوو. ئەم مەترسییە بەردەوام چەرچلی نیگەران کردبو کەئەوسا وەزیرانی وڵاتە داگیرکراوەکان بوو بەڵام بە هۆی بڕیارەکانی لوزانەوە ئەم مەترسییە نەما.
بریتانیا تاکە لایەن نەبو کەگەلێک ئامانجی ستراتیجیی لە بڕیارەکانی لوزان بەدەست هێنا بەڵکوو تورکیاش قازانجی ستراتیجیی گرنگی بەدەست هێنا چونکە تورکیا بەهێز و متمانە و چوو بۆ لۆزان ئەویش پاش سەرکەوتنی سوپاییی پایەدار لە شەڕگەرداو پاش ئەنجامدانی چەند سەرکەوتنێکی دیپلۆماسیی زیرەکانە.

دەستکەوتەکانی تورکیا لە لۆزان
ئەگەرچی تورکیا لایەنە دۆڕاوەکەی جەنگی یەکەمی جیهان بوو بەڵام لەلوزان توانی زۆر ئامانج بەدەست بێنێ‌ کەئەمەش گرنگترینییایە:
1-تورکیا توانی پەیمانی سیڤەر لەکۆڵا خۆی بکاتەوە. ئەم پەیمانە وای دانابو دوو دەوڵەت لە ڕۆژهەڵاتی ئەنادۆل دابمەزرێندرێ‌ یەکێکیان بۆ کورد و ئەوی دیکەیان بۆ ئەرمەن. بەپێی لوزان کورد و ئەرمەن بوونە هاووڵاتیی پلە دوی دەوڵەتی تورکیا و کێشەکانیشیان بوو بەکێشەی کەمینەکان.
بەپێی ماددە 38ی بڕگەکانی 1-15 تورکیا پەیمانی دا کەژیان و ئازادیی زۆربەی هەرە زۆری دانیشتووانی تورکیا بپارێزێ‌ بەبێ‌ هیچ جیاوازییەک بە هۆی ڕەگەز و ڕەچەڵەک و نژادو ئایینەوەو و بەم پێیە ئیتر پێویستی بەدامەزراندنی دەوڵەتێکی نەتەوەیی بۆ کورد و ئەرمەنەکان نەکرد.
2-بەپێچەوانەی پەیمانی سیڤەرەوە کەتورکیای پارچەپارچە کرد، لوزان تورکیای بردە ئاستی دەوڵەتە سەرکەوتووەکانەوە .
3-پەیمانی لوزان داننانێکی نێودەوڵەتی بوو بەداواکانی پەیمانی نیشتمانی، بەمەش تورکیا بوو بەتاکە دەوڵەتی بەزیوی جەنگی یەکەمی جیهان کەبتوانێ‌ جارێکی هەڵسێتەوە سەر پێ‌ و ئەم مەرجانەی ئاشتی ڕەت بکاتەوە کەهاوپەیمانەکان لەپەیمانی سیڤەردا دەیانویست بیسەپێنن بەسەریاو بەمەش تورکیا توانی تەواوی سەروەریی خۆی بۆ ئەنادۆل بگێڕێتەوە .
4-زۆربەی هەرە زۆری بڕیارەکانی لۆزان لەبەرژەوەندیی تورکیادا بوون و لەم بارەیەشەوە سیستمی مافی بیانی کە لە تورکیا بەهێمای پاشکۆیاتی و ملکەچی دادەنرا هەمووی لەبەر یەک هەڵوەشێنرایەوە .
5-تەنانەت مەرجەکانی ماددە 36ی تایبەت بەمافی کەمینە ناتورکەکانیش ئەوەندەی پێ‌ نەچو تورکیای کەمالیست لێی پاشگەز بووەوە چونکە لوزان هیچ میکانیزمێکی تێدا نەبو بۆ لێپرسینەوەی تورکیا لە کاتی پێشێل کردنی بڕیارەکاندا. پاش کەمتر لەساڵێک لەئیمزاکردنی پەیمانی لۆزان، تورکیا بڕیاری داخستنی خوێندنگە کوردییەکانی دەرکرد . لەوەی باس کرا دەگەینە ئەو ئەنجامەی کەتورکیا لەپەیمانی لۆزاندا زۆر ئامانجی نەتەوەییی ستراتیجیی بەدەست هێنا و تەنیا لە هەندێ‌ شتی کەم دا زەرەری کرد.
دەستکەوتەکانی ئێراق و لایەنەکانی تر لەلوزان
بە هۆی بڕیارەکانی لوزانەوە کەتایبەت بوون بەدیاری کردنی سنووری نێوان ئێراق و تورکیا- ئەگەرچی ئەمە بە شێوەیەکی کاتی بوو- سنووری باکووری ویلایەتی موسڵ بوون بەسنووری ڕاستەقینەی نێوان ئێراق و تورکیا لەسەر بنەمای دیفاکتۆ ئەمەش ڕێی بۆ لکاندی هەموو ویلایەتەکە بەئێراقەوە خۆش کرد.
تەنانەت ئەمریکاش کەوەک ئەندامێکی ڕەسەن بەشداریی لەکۆنفرەنسەکەدا نەکردبوو و بڕیارەکانی لوزانیش هیچیان پێ‌ نەبەخشی بوو، لەبەر ئەوەی لە کاتی وتووێژەکاندا پشتی تورکیای گرتبو، وەک پاداشت، تورکیا مافی دەرهێنانی نەوتی دایە کۆمپانیای چستەری ئەمریکایی و گرێبەستێکی لەگەڵادا ئیمزا کرد بۆ درووستکردنێکی هێڵێکی ئاسنین بە درێژییی دوو هەزار میل.
لەبەر ڕۆشناییی ئەوەی کەباسمان کرد، دەتوانین ئەوە بڵێین کەهەمو لایەنە بەشدارەکانی لوزان بەپلەی جیاجیا بەرژەوەندییەکانی خۆیان پاراست، تەنانەت ئەو لایەنانەش کە بە شێوەیەکی فەرمی بەشدارییان تێدا نەکردبو وەک ئەمریکاو ئێراق، ئەوانیش دەستکەوتیان بەدەست هێنا چ بە شێوەیەکی ڕاستەوخۆ چ بە شێوەیەکی ناڕاستەوخۆ. لە لۆزان کور تاکە لایەنی دۆڕاو بوو.
پەیمانی لوزان و مەسەلەی دابەشکردنی کوردستان
دابەشکردنی کوردستانی عوسمانی (باشوورو باکوور) بەو شێوەیەی کە ئێستا هەیە، هەندێ‌ لەتوێژینەوەکانی کورد وای دادەنێ‌ کەرەنگدانەوەیەکی نەگەتیڤی بڕیارەکانی لوزانە چونکە پەیمانی سیڤەر باسی یەکپارچەکردنی باشوورو باکووری کردبوو نەک دابەش کردنی. بەڵام ئەگەر بەوردی لە ئەنجامی هەردو پەیمان بکۆڵینەوە، بۆمان دەردەکەوێ‌ کەئەم بۆچوونە درووست نییە، ئەویش لەبەر ئەم هۆیانەی خوارەوە:
1-رێککەوتننامەی لوزان هیچ ماددەیەکی دەربارەی دیاری کردنی سنوورێکی نوێ‌ بۆ کوردستان تێدا نییە و لە کاتی وتووێژەکانی لوزاندا عیسمەت پاشا پێشنیاری بۆ کرزن کرد سنوورێک لەنێوان تورکیا و ئێراق دەستنیشان بکرێت ئەویش بەڕەزامەندیی بریتانیا و تورکیا پاش ساڵێک لەجێبەجێ‌ کردنی پەیمانەکە . ئەم سنوورەی کەعیسمەت پاشا پێشنیاری کرد و لوزان پەیڕەویی کرد، سنوورێکی تازە نەبو بەڵکوو گونجاو بوو لەگەڵا ئەو سنوورەی کە بەپێی ڕێککەوتننامەکانی پێشوو کێشرا بوو.
2-سیڤەر دەکرێ‌ بەو پەیمانە ناوزەد بکرێ‌ کە کوردستانی پێ‌ دابەش کرا چونکە نەخشەی سیڤەر بۆ دەوڵەتی ئەرمەن چەندین شاری کوردنشینی دێرینی گرتووەتەوەو لەمەدا دەردەکەوێ‌ کەپەیمانی سیڤەر کوردستانی عوسمانیی بەسەر چوار پارچەدا دابەش کردووە، پارچەیەکیان لە کوردستان سەنرایەوەو درا بەدەوڵەتی ئەرمەن، پارچەیەکی تریش بۆ تورکیا هێڵیرایەوە، پارچەیەکی دیکەش درا بە سووریا و پارچەیەکیش ویلایەتی موسڵ بوو کەماددە 64ی پەیمانەکە وای دانابوو پاش ساڵێک لە دامەزراندنی دەوڵەتی کوردستان لە ڕۆژهەڵاتی ئەنادۆل، بۆی هەبێ‌ ببێ‌ بە بەشێک لەو دەوڵەتە.
3-سەبارەت بەسنووری نێوان کوردستانی ڕۆژهەڵات و کوردستانی عوسمانی، دیارە ئەم سنوورە زادەی لوزان نەبووە.بەڵکوو بەردێژاییی چوار سەد ساڵا هاتۆتە ئاراوە.
4-سنووری نێوان کوردستانی باشوورو باکووریش دەستکردی لوزان نەبووە.چونکە دەستنیشانکردنی ئەم سنوورە بۆ قۆناغێکی تر هەڵگیرا یاخود بڕیار درا بۆ کۆمەڵەی گەلان بەرز بکرێتەوە.
بەم پێیە، دابەش و پارچەپارچەکردنی کوردستان بەرەنجامی دابەشکردنەکانی پێشوو بوو لە دابەشکردنە ئیدارییەکانی سەردەمی عوسمانییەوە تا دەگاتە سایکس- پیکۆو هێڵی ئاگربڕو ماددەکانی پەیمانی سیڤەرو لە دواییدا تا دەگاتە لوزان کە بە شێوەیەکی فەرمی سنوورە پێشنیارکراوەکان و بەرەنجامەکانی هەلومەرجی ئەو ڕۆژەی چەسپاند.
باس کردنی ئەوەی کەگوایە لوزان کۆنگرەی دابەشکردنی کوردستان بووە.بەو مانایە دێت کەگوایە کوردستان پێش لوزان یەکپارچە بووە. لوزانیش هاتووە و پارچەپارچەی کردووە. ئەمەش لەگەڵا ڕاستییەکانی مێژوودا ڕێک ناکەوێ‌.
لکاندنی کوردستانی باشوور بەئێراقەوە وەک ڕەنگدانەوەیەکی سیاسەتی بریتانیا پاش پەیمانی لوزان
لە 24ی تەموزی 1923دا پەیمانی لوزان ئیمزا کراو بڕیار درا پەیمانەکە لە 6ی ئابی 1924 کاری پێ‌ بکرێ‌. یەکلاکردنەوەی کۆتاییی کێشەی ویلایەتی موسڵیش دواتر بەپێی بڕیاری 16ی کانونی یەکەمی 1925ی ئەنجوومەنی کۆمەڵەی گەلان هاتە دی . بەڵام سەرەڕای ئەمە، بریتانیا وەک دەوڵەتی ماندێتەری ئێراق، تەنانەت پێش پەیمانی لوزانیش، کوردستانی بە جۆرێک بەڕێوە برد وەک ئەوە وابێ‌ کەرەزامەندیی تورکیای بەدەست هێنا بێ‌ بۆ لکاندنی بەئێراقەوە.
ئەمەش ئاماژە بۆ ئەوە دەکات کەبریتانیا هەر لە سەرەتاوە ویستویەتی تورکیا ناچار بکات دەست لە کوردستانی باشوور بە هەر نرخێک بێ‌ هەڵگرێ‌. هۆی ئەم پێداگرتنەی بریتانیاش بۆ چەندین هۆی ستراتیجی و جیۆپۆلەتیکی و جیۆستراتیجی دەگەڕێتەوە.
پەیمانی لۆزان کۆتاییی بەهەمو ئەو نەخشەو پڕۆژانەی بریتانیا هێنا کە خۆیان لەپەیمانی سیڤەردا دەبینییەوەو ئاماژەیان تێدا بوو بۆ درووستکردنی قەوارەیەکی کوردیی سەربەخۆ تاکوو ببێ‌ بەدەوڵەتێکی لەمپەر لەنێوان ناوچەی دەسەڵاتی بریتانیا لەمیسۆپۆتامیاو دەسەڵاتی تورک و ڕووس لە باکووردا. لەبەر ئەوە پاش لوزان هەموو ئەو دەنگانەی لەبریتانیا بانگەشەیان بۆ ئەو نەخشەو پڕۆژانە دەکرد ورتەیان لێوە نەهات و بێدەنگ بوون.
ئەم سیاسەتەی لکاندن لەقازانجی دەوڵەتە تازە درووستکراوەکەی ئێراق بوو. هاوبەرژەوەندیی ئێراق و بریتانیاش لەمەسەلەی لکاندنی کوردستان بەئێراقەوە لە هەر مەسەلەیەکی تر زیاتر ڕوون و ئاشکرا بوو چونکە لکاندنی کوردستان بە شێوەیەکی فەرمی بەئێراقەوە یەکێ‌ لەگرنگترین ئامانجەکانی دەوڵەتی ئێراق بوو.
وازهێنانی تورکیا لە ویلایەتی موسڵ کارێکی ئاسان نەبو چونکە ( (پەیمانی نیشتمانیی تورک)) خاڵێکی تێدا بوو موسلی بەپارچەیەکی تورکیا دەدایە قەڵەم . تەنانەت پاش ئەوەش کەمستەفا کەمال ڕازی بوو بەلکاندنی موسڵ بەئێراقەوە لەکانونی یەکەمی ساڵی 1925دا، تورکیا ئامادە بوو هەموو شتێک بۆ بریتانیا بکات لەوانە پێشکەش کردنی سامانە پەترۆلییەکەی کوردستان، تاکوو ئەم ویلایەتە بگەڕێتەوە باوەشی، چونکە سەرکردەکانی تورک دەترسان ئەم ویلایەتە لەسایەی سەرپەرشتییەکی بەلێبوردنی بریتانیادا ببێ‌ بەکوانوی بزووتنەوەی کورد و کوردیش لەدیدی ئەم سەرکردانەوە مایەی هەڕەشەن بۆ سەر ئاساییشی نەتەوەییی تورکیا . هەر وەک چۆن سەرکردەکانی تورکیا کوردستانی باشووریان بەهەرێمێکی پێویست بۆ ئاساییشی نەتەوەییی تورکیا دادەنا، سەرکردەکانی ئێراقیش مەسەلەی لکاندنی کوردستانی باشووریان بەئێراقەوە بەمەسەلەی مان و نەمان دادەناو لەم چوارچێوەیەدا فەیسەل لەو بڕوایەدا بوو کەبەبێ‌ ویلایەتی موسڵ زەحمەتە ئاساییشی ناوخۆی ئێراق دابین بکرێت .
جا پێش تورک و ئێراقییەکانیش، سیاسەتمەدارانی بریتانیا دەیانویست بە هۆی لکاندنی کوردستانی باشوور بەئێراقەوە کۆمەڵێک ئامانجی ستراتیجیی گەورە بەدەست بهێنن. بۆیە شتێکی ئاسایی بوو کەبەرژەوەندیی دەوڵەتە داتاشراوەکەی ئێراق و بەرژەوەندیی ستراتیجیی بریتانیا لە کوردستاندا یەک بگرێتەوە بۆ بەرپەرچدانەوەی چاوچنۆکییەکانی تورکیا. لەم بوارەدا بریتانیا توانی زۆر زیرەکانە کوردستانی باشوور وەک کارتێکی براوە هەم لەگەڵا تورکیا بەکار بێنێ‌ و هەم لەگەڵا دەوڵەتی ئێراقدا.
لە ڕێی یاری کردن بەم کارتە، بریتانیا توانی کوردستانی باشوور وەک ناوچەکانی تری ئێراقی ژێر ماندێت ئیدارە بکات. بەکردەوە، لەگەڵا ڕاگەیاندنی پەیمانی لۆزاندا چارەنووسی کوردستانی باشوور یەکلا کرایەوە بەڵام تاکە ناوچەی کە هێشتا چارەنووسی یەکلا نەکرابووەوە ناوچەی سلێمانی بوو کە لەدوو ماوەدا ئۆتۆنۆمییەکی کورتخایەن و پچڕ پچڕی بەخۆوە بینی بوو.
سەبارەت بەوەی کە چۆن بریتانیا لەمانۆرەکانیدا لەگەڵا تورکیا سوودی لەکارتی کورد وەرگرتووە، ئەوا دیارە کەبریتانیا بەرانبەر بەوەی کەتورکیا لە کاتی وتووێژی لوزاندا دەستبەرداری بەشێکی داواکانی خۆی لە ویلایەتی موسڵ دەبێ‌، بریتانیاش دەستبەرداری درووستکردنی دەوڵەتێکی کوردی دەبێ‌ لەرۆژهەڵاتی ئەنادۆل و باشووری کوردستان و پاشان تورکیا لە کاتی وتووێژی دوقۆڵیدا دەستبەرداری هەموو داواکانی بوو لە ویلایەتەکە. وتووێژە دوقۆڵییەکەش بەسەرپەرشتیی کۆمەڵەی گەلان ئەنجام دراو لە کۆتاییی ساڵی 1925دا بڕیارێکی یەکجارەکیی لێ‌ کەوتەوە سەبارەت بەلکاندنی ویلایەتی موسڵ بەئێراقەوە.
لەم ماوەیەشدا بریتانیا توانی کارتی کورد لە دژی ئێراق بەکاربێنێ‌ بۆ ئەوەی ناچاری بکات سەر بۆ داواکانی کەچ بکات، لەوانە داواکەی سەبارەت بەسامانی پەترۆل.
سلێمانی تاکە ناوچە بوو کە هێشتا دژی ئەوە بوو کەبچێتە سەر دەوڵەتی تازە درووستکراوی ئێراق، بۆیە لەم ماوەیەدا سلێمانی هەم ڕووبەڕووی بریتانیا بووبووەوە هەم ڕووبەڕووی ئێراق. ئەمەش وای لە ئێراق کرد هەست بەوە بکات کە تەنیا بریتانیا کەلێی ڕادەبینرێ‌ بتوانێ‌ سلێمانی بەبەغداوە بلکێنێ‌. ئەمەش هەلێکی زۆرتری بۆ بریتانیا درووست کرد تاکوو مەرجێکی زۆرتر بەسەر حکومەتی ئێراقدا بسەپێنێ‌.

لکاندنی سلێمانی بەئێراقەوە وەک ئامانجێکی هاوبەشی ئێراق و بریتانیا
درووستکردنی دەوڵەتی ئێراق بەپێی سیستمی ماندێت لە لایەن بریتانیاوە، ڕەنگدانەوەی ژمارەیەکی زۆری گوشار بوو لەسەر بریتانیا لە لایەن هاوپەیمانەکانییەوە لەسەروی هەموویانەوە ئەمریکاو هەروەها لە ناوخۆی کۆمەڵگەی بریتانیاو ئێراقیش گوشار لەسەر بریتانیا هەبوو.
بەدرووستکردنی ئەم دەوڵەتە، بریتانیا خۆی لە زۆر گوشار ڕزگار کرد و توانی بەشێکی زۆری بەرژەوەندییە ستراتجیی و جیۆستراتیجێیەکانی خۆی لە کوردستان و ئێراق و کەنداودا بەدی بێنێ‌. هەر وەک چۆن حکومەتی ئێراق پێویستی بەبریتانیا بوو بۆ دووماهی هێنان بەحکومەتی شێخ مەحمود لە ناوچەی سلێمانی، بریتانیاش پێویستی بەئێراق بوو بۆ دوایی هێنان بەئەزموونەکەی شێخ مەحمود چونکە لەناوبردنی بزاڤەکەی شێخ مەحمود دەیتوانی هەڵوێستی بریتانیا لەلوزان پتەو بکات، جگە لەوەی کەبریتانیا لەبەر ئەوەی کەم هێزی پیادەی لەبەر دەستدا بوو، پێویستی بەو هێزە بوو کەحکومەتی ئێراق بۆی دابین دەکرد و بەم شێوەیە وای نیشان دەدا کە لەشکرکێشییەکەی بۆ سەر ناوچەی سلێمانی بەشێکە لەپێداویستییەکانی هاوکاری کردنی ئەو حکومەتەی کە لەژێر ماندێتی بریتانیا دایە.
لەبەر ئەوە بریتانیا بەهەمو هێزی خۆیەوە پشتگیریی لە حکومەتی ئێراق کرد، هەم پاش ڕاگەیاندنی بڕیارەکانی لۆزان و هەم پێش دەستبەکاربوونی ڕێککەوتننامەکە ئەویش بۆ ئەوەی خێرا کۆتایی بەسێیەم ئیدارەی شێخ مەحمود بێنێ‌. هەلومەرجی ئەم قۆناغە نیشانی دەدا کەبەبێ‌ پشتگیریی لۆجستیکی و بەشداریی مەیدانیی هێزەکانی بریتانیا لە کاتی هێرشکردنە سەر سلێمانی، هێزەکانی ئێراق هەرگیز نەیاندەتوانی تەنانەت بیر لەو لەشکرکێشییەش بکەنەوە.
خۆشبەختیی ئێراق لەوەدا بوو کەبەرژەوەندییەکانی بریتانیا ڕێک بوون لەگەڵا بەرژەوەندییەکانی ئێراقدا چونکە بریتانیا دەیویست دەست بەسەر نەوتی کەرکووکدا بگرێ‌، ئەمەش وای لێ‌ کرد بکەوێتە گەڕ بۆ لکاندنی ویلایەتی موسڵ بەئێراقەوە . لەم چوارچێوەیەدا کۆتایی هێنان بەئیدارەی سلێمانی لووتکەی هاوکاری و هەماهەنگیی نێوان ئێراق و بریتانیا بوو چونکە مانەوەی ناوچەی سلێمانی لە دەرەوەی دەسەڵاتی بەغدا زۆر لەنرخی بەدەست هێنانی پارچەکانی تری ویلایەتی موسڵ کەم دەکردەوە، بەتایبەتیی کەناوچەی سلێمانی لەڕوانگەی بریتانیاوە بایەخێکی ستراتیجی و ئابووری و سیاسیی هەبوو. نزیکیی ناوچەی سڵێمانی لەکێڵگەکانی نەوتی کەرکووک و ئەگەری پەیدابوونی مەترسی بە هۆی مانەوەی سلێمانی لە دەرەوەی دەسەڵاتی بەغدا، وای کرد بریتانیاو ئێراق قووڵتر بیر لەپەلەکردن لە کۆتایی هێنان بەئۆتۆنۆمییەکەی ئەم ناوچەیە بهێنن. بەڵام بریتانییەکان زۆر بەدەگمەن بەئاشکرا ڕاز و نیازی خۆیان درکانەوە.
بەرانبەر بەم هاوکاری و هاو ئاهەنگییەی نێوان بریتانیاو ئێراق، نۆیل تاکە ئەفسەری سیاسی لەئیدارەی بریتانیا لە ئێراق تاکۆتایی کەسوزی بۆ کورد و مەسەلە ڕەواکەی هەبوو و زۆر ڕقی لەو سیاسەتە بوو کەهای کۆمیشنەر دایڕِشتبوو و هەستی بەو داوەش دەکرد کەبۆ چارەنووسی کوردستان نراوەتەوە .

هەوڵەکانی بریتانیا بۆ لاوازکردنی شێخ مەحمود پێش هێرش کردنە سەری
لە بەهاری 1924دا ڕەفیق حیلمی بەدەستبەتاڵی لەئەنکەرە گەڕایەوە. ناوبراو لەسەر داوای شێخ مەحمود چوو بوو بۆ ئەنکەرە بۆ وتووێژ لەگەڵا سەرکردەکانی تورک سەبارەت بەو پشتگیرییەی کەحکومەتی ئەنکەرە دەتوانێ‌ بیدا بەهێزەکانی شێخ مەحمود بەڵام مستەفا کەمال و سەرەک وەزیرانەکەی ڕەئوف حسێن بەگ هەر ئەوەیان بە کورد وت کەخوا ڕۆژی قیامەت پاداشتی کوردەکان دەداتەوە چونکە جیهادیان لە دژی کافرەکان کردووە .
شێخ مەحمود بە هۆی ئەمەوە تەنیا دوو ڕێگەی لە بەردەمدا مایەوە کەخۆشەکەیان ناخۆش بوو، یا سەردانەواندن بۆ داواکانی های کۆمیشنەری بریتانیا کەداوای لێ‌ کردبوو بچێ‌ بۆ بەغدا یا وتووێژ لەگەڵا ئەو ئەفسەرە سیاسییەی کەسەرکردایەتیی لەشکرکێشی دەکات بۆ سەر سلێمانی یاخود درێژە بەتەحەداکردنی بریتانیا بدا. لە کۆتاییدا شێخ مەحمود ڕێگەی دووەمی هەڵبژارد بەڵام کەناڵەکانی کۆنتاکت و پەیوەندیی لەگەڵا ئینگلیزدا هێشتەوە.
بەر لەوەی ڕووبەڕووبوونەوەیەکی دژوار لەگەڵا شێخ مەحموددا ڕو بدات، ئیدمۆندز کەوتە بڵاوە پێکردنی لایەنگرە سەختەکانی کەپشتگیریی شێخیان دەکرد. ئیدمۆندز توانی ئێران قەناعەت پێ‌ بکات کەلێبوردنێک بۆ سمایل ئاغای شکاک دەر بکات تاکوو شێخ مەحمود بە تەنیا بمێنێتەوەو بەناچارییەوە لە ئێران بگەڕێتەوە. پێش ئەوەش توانی بوی چەشنە هاوکاری و هەماهەنگییەک لەگەڵا سەید تەها شەمزینیدا مسۆگەر بکات.
ئەنجامدانی هێرشێکی یەکلاکەرەوە بۆ سەر ناوچەکانی ژێر دەسەڵاتی شێخ مەحمود، پێویستی بەژمارەیەکی زۆر هێزی پیادەی بریتانیا هەبو بۆ شەڕکردن لە ناوچەیەکی شاخاویی دژواردا، ئەمەش شتێک بوو لەو قۆناغەدا لە دەرەوەی توانای بریتانیا بوو، ئەویش لەبەر چەندان هۆ کە هەندێکی پەیوەندیی بەسرووشتی شەڕی ناوچەی شاخاوییەوە هەیە و هەندێکی پەیوەندیی بەوەوە هەیە کەبریتانیا هێزی پیادەی نەبووە.
لەبەر ئەوە نە لەڕوی سوپایییەوەو نە لەڕوی ئابوورییەوە بەرژەوەندیی بریتانیا لەوەدا نەبو کەسەرلەنوێ‌ هێزەکانی بەو ناوچانە وەر بکات کەکاتی خۆی لێی کشابووەوە . وەک هەوڵێکیش لە لایەن بریتانیاوە بۆ سوود وەرگرتن لەکات، بریتانیا بەردەوام بوو لەسەر ناردنی شاندو نامە بۆ شێخ مەحمودو هەروەها بەردەوام پێشوازیی لەو کەسانە کرد کەشێخ مەحمود دەیناردن و نامەی پێ‌ دەناردن بەڵام بەبێ‌ گەیشتن بەچارەسەرێکی کۆتایی.
هنری دۆبس های کۆمیشنەری نوێی بریتانیا بەتەواوەتی لەو بڕوایەدا بوو کە کەسایەتیی بەهێزی شێخ مەحمود وای لێ‌ دەکات تاکەکەس بێ‌ کە دەتوانێ‌ زۆر کاریگەریی لەسەر ڕووداوەکانی ناوچەی سلێمانی هەبێ‌ و تا زیندوو و ئازاد بێ‌ مەحاڵە ئیدارەیەکی سەربەخۆ لە سلێمانی بێتە دی، لەبەر ئەوە دۆبس وای بەباش زانی کەئەگەر شێخ نەکوژرێ‌ یان نەگیرێ‌، دەبێ‌ لەگەڵیدا ڕێک بکەون .
کوشتن و گرتنی شێخ مەحمود کارێکی ئاسان نەبو. بۆیە بەر لەوەی کەبریتانیا بەسوپا ڕووبەڕووی ببێتەوە هەر ئەوەی لە بەردەمدا بوو کەکار بۆ کەم کردنەوەی دەسەڵاتی بکات، ئەویش پاش ئەوەی ئیدمۆندز توانی هەندێ‌ لەکەسایەتییە کاریزمایییەکانی لێ‌ دور بخاتەوە، بەتایبەتیی سمایل ئاغای شکاک (سمکۆ).
هەوڵدان بۆ دەستەمۆکردنی شێخ مەحمود بەشێک بوو لەسیاسەتی نوێی بریتانیاو لەم بارەیەوە های کۆمیشنەر نامەیەکی تایبەتیی بۆ شێخ مەحمود نارد تێیدا باسی ئەوەی کرد کە بەپێی هەنگاوە تازەکان قەزاکانی قەڵادزەو چەمچەماڵا و هەڵەبجە و قەرەداغ و سەنگاوو شارەدێی ماوەت چیدی پەیوەندیی ئیدارییان بەشاری سلێمانییەوە نییە و شێخ مەحمود بۆی نییە دەست لەکاروباری شێخەکانی سەرگەڵوو وەر بدات و ئەگەر واش بکات ئەوا توندترین تەگبیر لە دژی وەردەگیرێ‌ .
بەپێی ئەم هەنگاوە تازانە، دەسەڵاتی سێیەم بەڕێوەبەرایەتیی شێخ مەحمود زۆر بەرتەنگ کراوەیە و ئەم دەسەڵاتە لەچاو دەسەڵاتی دوو بەڕێوەبەرایەتییەکەی پێشو زۆر کەم بوو. ئەم هەنگاوانە نیشانەی ئەوە بوون کەبریتانیا جیتر کەیفی بەوە نایەت کە کورد بەڕێوەبەرایەتییەکی جیا لە بەغدای هەبێ‌ و بڕیاریشی داوە ناوچەکە بەئێراقەوە بلکێنێ‌.
بەڵام ئیدمۆندز وای نیشان دا کەلێپرسراوەتیی هێرشکردنە سەر سلێمانی لەئەستۆی حکومەتی ئێراقدایە چونکە ڕای های کۆمیشنەری بریتانیا هنری دۆبس ئەوە بوو کەمادامەکێ‌ ناتوانرێ‌ شێخ بگیرێ‌ یان لەناو ببرێ‌، دەبێ‌ لەگەڵیدا ڕێک بکەون گوایە حکومەتی ئێراق دژی ئەم بۆچوونە بووە. هەروەها ئیدمۆندز ئەوەشی خستە ملی حکومەتی ئێراقەوە کەپابەندی ئەو لێدوانە فەرمییە هاوبەشەی کۆتاییی ساڵی 1922 نەبووە.کەمافی دەدایە دانیشتووانی ناوچەی سلێمانی بەڕێوەبەرایەتییەک بۆ خۆیان پێک بهێنن کەپەیوەندیی بەحکومەتی ئێراقەوە نەبێ‌ .
لێپرسراوەتیی پابەند نەبوون بەم لێدوانە هاوبەشە تەنیا لەئەستۆی حکومەتی ئێراقدا نییە بەڵکوو هەروەها لەئەستۆی حکومەتی بریتانیاشدایە، بەتایبەتیی کەدەرکردنی لێدوانەکەو کرۆکەکەی بەدەستپێشخەریی خودی ئیدمۆندز بوو و ئەو لەشکرکێشییەی کرایە سەر سلێمانی ئەگەر بریتانیا خۆی بەپێویستی نەزانیبا هەرگیز ئەنجام نەدەدرا بەتایبەتیی کەبەشداریی حکومەتی ئێراق لە لەشکرکێشییەکەدا تەنیا بەناو بەشداریکردن بوو.

قۆناغی دواییی نەخشەکانی بریتانیا سەبارەت بە کوردستانی باشوور
لە بەهاری ساڵی 1924دا بریتانیا سەرقاڵی بەدی هێنانی ڕەزامەندیی ئەنجوومەنی دامەزرێنەری ئێراق بوو لەسەر پەیمانە درێژخایەنەکەی ئێراق- بریتانیا ڕوون و ئاشکراش بوو کەبریتانیا سوورە لەسەر یاری کردن بەکارتی کورد بۆ سەپاندنی نەخشەو پڕۆژە ستراتیجی و جیۆستراتیجێیەکانی لە ئێراق و کوردستانی باشووردا.
هنری دۆبس پەڕڵەمانتارە بەرهەڵستکارەکانی دژی پەیمانەکەی ئاگادار کردەوە کەرەت کردنەوەی پەیمانەکە ئەنجامی هەرە خراپی لێ‌ دەکەوێتەوە سەبارەت بەویلایەتی موسل. لەبەر ئەوە لایەنگرانی حکومەت لەناو پەڕڵەمان پڕۆژەی بڕیارێکیان پێشکەش کرد کەرەزامەندیی لەسەر پەیمانەکە نیشان دەدا بەڵام هەندێ‌ تێبینیی لەسەر هەبو وەک ئەوەی کە ( (ئەگەر حکومەتی بریتانیا نەتوانێ‌ مافەکانی ئێراق لەهەمو ویلایەتی موسڵ بپارێزێ‌، ئەوا پەیمانەکە هەڵدەوەشێتەوە)). بۆیە پەڕڵەمان بەزۆرینەیەکی فراوان ڕەزامەندیی لەسەر پڕۆژەکە نیشاندا .
جەخت کردنی پەڕڵەمانەکە لەسەر مافەکانی ئێراق لەهەمو ناوچەکانی ویلایەتی موسڵ بەناوەرۆک بەمانای سەپاندنی دەسەڵاتی حکومەتی ناوەندی دەهات بەسەر سلێمانیدا چونکە ناوچەکانی تری ویلایەتی موسڵ بەکردەوە لەژێر دەستی حکومەتی ناوەندیدا بوون. سلێمانی تاکە ناوچە بوو کەدژی سەردانەواندن بوو بۆ حکومەتی ناوەندی. بۆیە لکاندنی سلێمانی بەئێراقەوە بەنیسبەت بریتانیاو حکومەتی ئێراقەوە هیچ کەمتر نەبو لەلکاندنی ویلایەتی موسڵ بە شێوەیەکی فەرمی بەئێراقەوە.
لە 20ی ئایاری 1924 فڕۆکەکانی بریتانیا کەوتنە فڕێدانی بڵاوکراوە بەسەر ناوچەکانی کوردستاندا و لەو بڵاوکراوانەدا هەڕەشەیان لەدانیشتووانی ناوچەکانی ژێر دەسەڵاتی شێخ مەحمود کرد. پاشان فڕۆکەکان کەوتنە فڕێدانی بڵاوکراوەی تایبەت کە ئاڕاستەی شێخ مەحمود کرابوون و تێدا داوایان لێ‌ دەکرد خۆی و هێزەکانی تا 25ی ئایار سلێمانی بەجێ‌ بهێڵێت. پاش ئەمە بەپێنج ڕۆژ فڕۆکەکان گەرەکەکانی شارەکەیان بۆردومان کرد و لەئەنجامدا زۆربەی دانیشتووان شارەکەیان چۆڵا کرد و تەنیا دەوروبەری 700 کەس لەکۆی بیست هەزار کەس لە شار مایەوە .
لەناوەڕاستی تەموزدا هێزێکی سوپای ئێراق بەپشتیوانیی پۆلیس و هێزێکی لیڤیی ئاشورییەکان هێرشی کردە سەر سلێمانی و ئەم هێزە هێزی ئاسمانیی بریتانیا پشتگیریی دەکرد. سەرکردەی ئەم هێزە بەناو عەلی ڕەزار عەسکەری بوو بەڵام لەڕاستیدا سەرکردەی ڕاستەقینە کاپتن چاپمان* بوو. ئەم هێزە توانی لە 19ی تەموزدا سلێمانی بگرێ‌ . شار ئاسان خۆی بەدەستەوەدا چونکە پێش هێرشەکە بەچەند ڕۆژێک شێخ مەحمود شارەکەی بەجێ‌ هێشتبو. بەمە کۆتایی بەسێیەم هەوڵی شێخ مەحمود بۆ دامەزراندنی قەوارەیەکی سەربەخۆ لە کوردستانی باشوور هات و سێیەم ئیدارەی ڕاستەوخۆی بریتانی لە ناوچەی سلێمانی دەستی پێ کرد. ئەم ئیدارەیە تا 7ی ئازاری 1925 درێژەی کێشاو دواتر ئەحمەد بەگی تۆفیق بەگ کرایە یەکەم موتەسەریفی لیوای سلێمانی و لیواکەش وەک یەکێ‌ لەلیواکانی سەر بەڕژێمی پاشایەتیی ئێراق مامەڵەی لەگەڵدا کرا .

ئامانجە جیۆستراتیجێیەکانی بریتانیا پاش لکاندنی سلێمانی بەئێراقەوە
گرتنی شاری سلێمانی ئاماژەیە بۆ سەرکەوتنی بریتانیا لەدرووستکردنی چوارچێوەیەکی سیاسی بۆ دەوڵەتێکی یەکگرتوو کە لە باکووردا لەزاگرۆسەوە دەست دەکات و لە باشووردا تا سەر کەنداو کۆتاییی دێ‌. ئەم چوارچێوەیە ولسن لەتشرینی دووەمی 1918ەوە بانگەشەی بۆ کردبوو، کاتێک باسی ئەوەی کرد کەویلایەتەکانی بەسرەو بەغدا و موسڵ دەبێ‌ لەڕوی ئیدارییەوە یەک یەکدیان لێ‌ پێک بێت. دیارە بریتانیا سەرکەوتوو بووە.لەدرووست بەغدا و موسڵ دەبێ‌ لەڕوی ئیدارییەوە یەک یەکەیان لێ‌ پێک بێت. دیارە بریتانیا سەرکەوتوو بووە.لەدرووستکردنی قەوارەیەکی سیاسی کە بەپێی سیستمی ماندێت سەر بەبریتانیا بووە و بەمەش بریتانیا دەستی کراوە بوو بۆ سوودوەرگرتن لەبەهرەکانی هەڵکەوتی جوگرافی بۆ وەدی هێنانی ئامانجە ستراتیجی و جیۆستراتیجێیەکانی خۆی. لەناوبردنی دوایین کوانوی بەرگریی کورد و نەهێشتنی هەوڵی کورد بۆ خۆجیاکردنەوە لە ئێراق، ئاسۆیەکی بەرینی بەڕوی بریتانیاوە کردەوە بۆ و دەست هێنانی ئەم ئامانجانەی کەدەمێک بوو هەوڵی و دەست هێنانیانی دەدا. ئەگەرچی بریتانیا شێوەو تاکتیکەکانی و دەست هێنانی ئەو ئامانجانە زۆر دەستکاری کرد چونکە لە کۆتایی هاتنی جەنگی یەکەمی جیهانەوە زۆر کێشە و ئاڵۆزیی هاتە پێش بەڵام ئامانجە سەرەکییەکان وەکوو خۆیان مانەوەو گۆڕانیان بەسەردا نەهات.
پاش ئەوەی بریتانیا دەستی بەسەر هەموو بەشەکانی میسۆپۆتامیادا گرت (بە کوردستانی باشووریشەوە) کۆنترۆڵ کردنی کەنداوی فارسی مسۆگەر کرد و تورکیاشی ناچار کرد ڕازی بەوەی کەچیا بڵندەکانی کوردستان ببنە ناوچەی کێشانی سنوور لەگەڵا ئێراقدا. جارێ‌ کەمتر لەپێنج مانگ بەسەر کۆنترۆڵ کردنی سلێمانیدا تێپەڕی بوو، کاتێک کۆمەڵەی گەلان بڕیاریدا ویلایەتی موسڵ بەئێراقەوە بلکێنێ‌. ئیدی بە هۆی ئەمەوە هەڕەشەی تورکیا لەسەر بەغدا و بەسرەو کەنداو نەما. پاش ئەوەی بریتانیا کۆنترۆڵی دەوڵەتی ئێراقی کرد، پاراستنی کێڵگە نەوتەکانی خۆزستان ئێرانی مسۆگەر کرد. ئەو کێڵگە نەوتانە پێش هەڵایسانی شەڕ بەچەند ساڵێک کۆمپانیا ئینگلیزییەکان دەستیان بەدۆشینیان کردبوو. جگە لەوە کۆنترۆڵا کردنی دەوڵەتە تازەکەی ئێراق لە لایەن بریتانیاوە بەو مانایە دەهات کەئیدی قەوارەیەک درووست کراوە کەهەندێ‌ لەسیاسەتمەدارانی بریتانیا بانگەشەیان دەکرد لەوێوە پشتێنەیەک درووست بکرێ‌ بۆ پاراستنی سنووری ڕۆژاوای هندستان.
بەرژەوەندییە جیۆستراتیجێیەکانی تر کەپاش لکاندنی سلێمانی بەئێراقەوە بریتانیا توانی بۆ خۆی دابینیان بکات لەوەدا بوون کەئیدی توانی دەست بەسەر سامانی پەترۆلی زۆر و زەوەندیکوردستاندا بگرێت و لەم بوارەدا بریتانیا ڕازی بوو بەشی ئەڵمانیا لەو نەوتە بدات بەفەرەنسا. پاش لوزان بریتانیا ناچار بوو مل بۆ گوشارەکانی ئەمریکا بنێت، بۆیە ڕازی بوو بەسەلماندنی بەشێک بەقەد بەشی فەرەنسا لەنەوتەکە بۆ کۆمپانیا ئەمریکایییەکان.
ئاشکرایە کەناچارکردنی ئێراق بۆ نیشاندانی ڕەزامەندی لەسەر پەیمانی ئێراق- بریتانیا یەکێک بوو لە ئامانجەکانی بریتانیا کەویستی بەیاری کردن بەکاری ویلایەتی موسڵ بیهێنێتە دی. ئەگەر ناوچەی سلێمانی لە دەرەوەی دەسەڵاتی حکومەتی ناوەندی بمایەتەوە، تەنانەت ئەگەر تورکیاش بە شێوەیەکی فەرمی دەستی لە ویلایەتی موسڵ هەڵبگرتایە، لەوانەیە کێشەی ویلایەتەکە بەبێ‌ چارەسەر بمایەتەوە. لەبەر ئەوە ڕۆڵی بنچینەیی و یەکلاکەرەوەی بریتانیا نەهێشتنی بەرگریی کورد بەگشتی و سلێمانی بەتایبەتیی و دوابە دوای ئەمە سەرکەوتنی بریتانیا لەهاندانی کۆمەڵەی گەلان بۆ دەرکردنی بڕیاری لکاندنی ویلایەتی موسڵ بەئێراقەوە، بووە.مایەی پتەوترکردنی پێگەی بریتانیا لەناچارکردنی حکومەتی ئێراق و پەڕڵەمانەکەی (ئەنجوومەنی ئەعیان) بۆ پەسەندکردنی پەیمانەکە لە 18ی شوباتی 1926دا. بەمەش بریتانیا لە ڕێی بەکارهێنانی کارتی کوردەوە ئامانجێکی تری خۆی لە ئێراق و دەست هێنا.
لەهەوڵێکدا لە لایەن بریتانیاوە بۆ چاوبەستەکی و نیشاندانی ئەوەی کە ئەو لەو پەیمان و بەڵێنانەی کە لە کاتی ساڵانی جەنگ و پاش ئەو جەنگە داویەتی بە کورد، بە هیچ شێوەیەک پەشیمان نەبووەتەوە، بریتانیا یاداشتێکی بۆ کۆمەڵەی گەلان نارد تێدا پابەندبوونی خۆی بەبەڵێنەکانی بەرانبەر بە کورد ڕوون کردووەتەوە.
یاداشتەکە کەڕۆژی 2ی ئازاری 1926 نێردراوە باسی ئەوەی تێدا کراوە کە ڕێژەیەکی زۆری کورد کار لەوەزارەتەکانی دارایی و ناوخۆو داد لە ناوچە کوردنشین و ناکوردنشینەکان کار دەکەن و کوردیش بەشی لە حکومەتی ناوەندیدا هەیە: لەکۆی 20 ئەندامی ئەنجوومەنی ئەعیان دووانیان کوردە، لەکۆی 88 پەڕڵەمانتار 14 پەڕڵەمانتار کوردەو لە حکومەتیش دوو وەزیری کورد هەیە، جگە لەڕێژەیەکی بەرزی کورد لەدەزگەکانی پۆلیس و سوپادا .
ئەم بەڕوکەش بەشدارییەی کورد لەدەزگەکانی دەوڵەتی ئێراقدا کە بە هیچ چەشنێک لەگەڵا قەوارەی دیموگرافیی گەلی کورددا نەدەگونجا، بەراورد ناکرێ‌ لەگەڵا مافی گەلی کورد لە دیاری کردنی چارەنووسی خۆی لە کوردستانی باشوورداو تەنانەت ئەو بەشدارییەی کوردیش لەدەزگەکانی یاسادانان و ڕاپەڕاندندا شتێکی مسۆگەرو دەستەبەر نەبو چونکە تەنیا ڕژێمە دیموکراتە ڕاستەقینەکان دەتوانن گەرەنتیی ئەو مافانە بکەن لە چوارچێوەی دەوڵەتێکی فرە ڕەگەز و نەتەوەی وەکوو ئێراقدا. دەوڵەتی ئێراقیش لەساڵەکانی بیستی سەدەی ڕابردوودا لەو جۆرە دەوڵەتە دیموکراتانە نەبو. لەبەر ئەوە بەشداربوونی کورد لەدەزگەکانی دەوڵەتی ئێراقدا تا دەهات تەنگەبەرتر دەبوو، بەتایبەتیی چەند لە ساڵی 2003 نزیک دەبینەوە.

هەڵسوکەوتی سەرکوتکەرانەی بریتانیاو ئومێدی کورد بەسەربەخۆیی
ئەگەرچی بریتانیا بەپەنا بردنە بەر سیاسەتی بەکارهێنانی هێز لەو کاتانەی کەهەستی کردووە بەڕێوشوێنێکی ئاشتییانەو بەدیالۆگ و دانووستان ئامانجە سیاسی و جیۆستراتیجێیەکانی خۆی پێ‌ نایەتە دی، توانیویەتی ڕاپەڕین و بەرگریی کورد لە کوردستانی باشوور سەرکوت بکات، لەراپەڕینی خێڵی گۆیانەوە تا پێکادانەکانی لەگەڵا بارزانی و زێبارییەکان و شەڕەکانی لە ئامێدی و ڕەواندزو گەرمیان و هەورامان و لە کۆتاییشدا تا خاشەبڕکردنی بزووتنەوەکەی شێخ مەحمود لە سلێمانی و ئەگەرچی بریتانیا سەرکەوتوو بوو لەپارچەپارچە کردنی کوردستان و دابەشکردنی دانیشتووانەکەی بەسەر چوار دەوڵەتانداو ناساندنی پرسەکەیان وەک کێشەی کەمینەی تایبەت بە هەر یەکێ‌ لەچوار دەوڵەتەکە بەو جۆرەی کەڕێککەوتننامەی لوزان بڕیاری لەسەر دابوو و هەروەها لە ئەنجامی ساتوسەودای دوقۆڵیی نێوان بریتانیاو هەر یەک لە حکومەتەکانی ئەنکەرەو بەغدا و تاران، بەڵام ئەم سیاسەتە نەیتوانی گیانی ئومێد لە ناخ و دەروونی مرۆی کورد لەهەمو پارچەکانی کوردستان دابمرکێنیتەوە.
هەر بۆ بەڵگە، کاتێک ڕۆژنامەوانی بەڕەگەز ئەڵمان گوتفرید موللەر بەدزییەوە لە بەغدا چاوی بە شێخ مەحمود کەوت، ئەویش پاش دە ساڵا لەخامۆش کردنی کڵپەی سێیەمین هەوڵی بۆ و دەست هێنانی خویبوون، دەبینین شێخ مەحمود ڕازی دڵی خۆی بۆ ئەو ڕۆژنامەوانە دەکاتەوە و لەو چاوپێکەوتنەدا کە لە هاوینی ساڵی 1934 ساز کرا باسی پلانەکانی خۆی بۆ دەکات سەبارەت بەچارەنووسی کوردستان. لەو چاوپێکەوتنەدا شێخ مەحمود بەموللەری گوتبو کە ئەو چاوەڕێی ئەوە لە حکومەتی عەرەب (واتە حکومەتی ئێراق) ناکات بەڵێنی خۆی کەداویەتی بە کورد جێبەجێ‌ بکات، بۆیە ئەویش (واتە شێخ مەحمود) ناتوانێ‌ بۆ هەتاهەتایە دەستەوەستان ڕابووە.تێت و هیچ نەکات و بەنیازیشە بەغدا بەجێ‌ بێڵێ‌ و ئەوسا ( (ئیتر شۆڕشێکی سەرتاسەری ڕادەگەیەنم و ئەوسا هەموو خەڵکی بەشەرەف و شەڕکەری بەتوانا لەدەورم کۆ دەبنەوە و شەڕێکی گشتگیر لە دژی دوژمنەکانمان هەڵدەگیرسێنین و گەلەکەم لەفارس و تورک و ڕووس و ئێراق ڕزگار دەکەم. ئیتر ئەوسا جارێکی تر چوارو نیو ملیۆن کورد بەیەکتری شاد دەبنەوە و کوردستانێکی ئازاد و سەربەخۆ پێک دێنین)) .

=KTML_Bold=سەرچاوەکان:=KTML_End=
Lawrence James, The Rise and Fall of the British Empire, London, WC2E 7EN, 2000, PP.402-403.
سی. جی. ادموندز، کرد وترک وعرب، ص 300-301.
Salah Ransdan Songel, Turkish Kemal and the Turkish national movement. SACE Studies 20 th Century, Volum. 3. 1975, p.185.
فاچل حسین، مشکلە الموصل، الگبعە الپالپە، بغداد، 1977، ص 29.
Salah Ramsdan Songel, OP.cit. p. 192.
فۆاد حمە خورشید، القچیە الکردیە فی المۆتمرات الدولیە، مۆسسە موکریانی للگباعە والنشر، اربیل، 2001، ص 77.
فاضل حسین، المصدر السابق، ص 31.
حامد محمود عیسی، القچیە الکردیە فی ترکیا، مکتبە مدبولی، القاهرە، 2002، ص 180.
Mehrdad R. Izady, The Kurds- Concise Handbook, London, 1992, p.1.
حامد محمود عیسی، المصدر السابق، ص 180-181.
A. H. Haurani, Minorites in the Arab World. Oxford university press, London, New York, 1947, p. 97.
ڕوبرت اولسن، المسألە الکردیە فی العلاقات الترکیە- الایرانییە، ترجمە محمد احسان، اربیل، 2001، ص 20-21.
Mehrdad R. Izady. Op. cit. p. 61.
کامەران محەمەد ئەمین مەنتک، کوردستان لەنێوان ململانێی نێودەوڵەتی و ناوچەیدا، سلێمانی، 2000، ل 156-157.
سی. جی. ادموندز، المصدر السابق، ص 357.
فاچل حسین، المصدر السابق، ص 39.
Christopher Catherwood, Winston s Folly, Imperialism and the creation of Modern Iraq, USA, 2004, p. 102-103.
حامد محمود عیسی، المصدر السابق، ص 182.
کەندال و چەند نووسەرێکی تر، گەلێکی پەژموردەو نیشتمانێکی پەرت، وەرگێڕانی گۆمەیی و حەوزێز، سوید، 1998، ل 131.
Bernard Lewis, The emergence of modern Turkey, 2 nd edition, London, 1961, pp. 254-255.
محمد عزت دروزە، ترکیا الحدیپە، مگبعە الکشاف، 1946، بیروت، ص 58-59.
Feroz Ahmed, The Making of Modern Turkey, London, New York,1993.p.66.
اللجنە الاستشاریە فی وزارە الخارجیە، دراسە حول امریکا والغرب والقچیە الکردیە فی العراق وترکیا وایران، القسم الانکلیزی من الدراسە، بدون مکان وسنە الگبع، ص 171.
فاچل حسین، المصدر السابق، ص 36.
کەندال، سەرچاوەی پێشو، ل 109.
فاچل حسین، المصدر السابق، ص 38-39.
Salah Ramsdam Songel, Op. cit.p.194.
عپمان علی، دراسات فی الحرکە الکردیە المعاصرە (1833-1946)، مگبعە وزارە الپقافە، اربیل، 2003، ص455.
تقریر لجنە عصبە الامم الخاصە بالتحقیق فی مشکلە الموصل، بدون ژکر اسم المترجم او مکان و سنە الگبع، ص 3.
فۆاد حمە خورشید وجزا توفیق گالب، مۆتمر لوزان مۆتمر تقسیم کردستان، مجلە جامعە السلیمانییە، العدد3، 2000، ص 15.
جرجیس فتح الله، یقڤە الکرد، دار اراس، اربیل، 2002، ص258.
ڕەفیق حیلمی، یاداشت، چاپی سێیەم، دەزگەی چاپ و پەخشی سەردەم، سلێمانی، 2003، ل 363.
سدیق ساڵح، حکومەتی کوردستان لە سلێمانی (1918-1924)، سلێمانی، 2003، ل80.
ڕەفیق حیلمی، یاداشت، چاپی ئەمیندارێتیی گشتی، بەشی یەکەم، ل 118.
سدیق ساڵح، سەرچاوەی پێشو، ل 79-80.
عپمان علی، المصدر السابق، ص 432.
سی، جی، ادموندز، المصدر السابق، ص 224.
فاچل حسین، المصدر السابق، ص 47-48.
کەمال مەزهەر، چەند لاپەڕەیەک لەمێژوی کورد، بەرگی 2، هەولێر2001، ل 42.
عبدالعزیز یاملکی، کشف القناع عن بعچ الوقائع العراقیە، دار المعرفە، بغداد، 1957، ص 13.
سدیق ساڵح، هەمان سەرچاوە، ل 89.
فاچل حسین، المصدر السابق، ص 178-179.
بۆ زانیاریی زۆرتر دەربارەی ئەم چاوپێکەوتنە سەرنجڕاکێشە، بچۆرەوە سەر:
Gottfried Gohns Muller. Einbruch ins Verschlaffene Kurdistan. Druch. Schrift. Verlaghaus. G.M.B.H. Stuttgard. [1]