گۆڕانکارییە دیموگرافی و کارگێڕیەکانی کەرکووککەرکووک
نووسینی: شوان خورشیدشوان خورشید

کەرکووک ئەو شارەی دەکەوێتە باکووری ئێراق و باشووری کوردستانەوە، حکومەتەکانی ئێراق لە هەوڵی بە ئێراقی کردنی شارەکەن و، کوردیش بە دڵ و قودس ناوی دەبەن، هەموو بەڵگە مێژووییەکان شاهیدی کوردستانی بوونی کەرکووکن، بە بەڵگە نامە تورکییەکانیشەوە، بە پێنجەمین گەورەترین پارێزگای ئێراق لەڕووی دانیشتووانەوە ئەژمار دەکرێت، ژمارەی دانیشتووانەکەی ملێونێک زیاتری تێپەڕاندوە.
شارێکی گرنگ و جێ بایەخیشە لە ڕووی سیاسی و ئابووریەوە، چونکە کۆنترین شاری ئێراقە کە نەوتی لە ساڵی 1927وە لێ دۆزراوەتەوە و خاکێکی بە پیت و دەوڵەمەندی هەیە بۆ کشتوکاڵ بە تایبەت گەنم و جۆ، دانیشتووانی شاری کەرکووک پێکهاتووە لە تێکەڵەیەکی نەتەوەیی لە کورد و تورکمان و عەرەب و کریستیان، لەگەڵ بیروڕای ئایینی جیاواز لە سونە و شیعە و بەهائی و سائیبی و کاکەیی، بوون و دۆزینەوەی نەوت لە کەرکووک هۆکارێکی گرنگ بوو بۆ گۆڕانکاری دیموگرافی و کارگێڕی لە سەدەی ڕابردوودا، لەبەر ئەوەی دۆزینەوەی نەوت لەو ناوچەیە وای کرد حکومەتی ئێراق هەست بە گرنگی ناوچەکە بکات لە ڕووی ئابووری و سامانە سرووشتییەکانییەوە، بۆیە زۆر بەچڕی بڕیاری گۆڕینی دیموگرافی کارگێڕی و بەڕێوەبردنی ناوچەکەی خستە بواری جێبەجێکردنەوە، چونکە نەوتی کەرکووک چەند تایبەتمەندییەکی هەیە وەک چڕی زۆر کەمە، کە جۆرێکە لە نەوتی دەگمەن بۆ بەرهەمهێنان، بۆیە بەهاو بە پێزی نەوتەکەی وای کردووە جێ بایەخی زیاتر بێت، جا ئەوەی دەبینرێت دەوڵەمەندی شارەکەیە کە ڕۆژانە سەد بۆ سەد و پەنجا هەزار بەرمیل نەوتی لێ هەناردە دەکرێتە دەرەوەی وڵات، بۆیە حکومەتی ئێراق لە ڕابردودا هەوڵی گۆڕینی دیمگرافیا و یەکە ئیداریەکانی کەرکووکی چڕکردووەتەوە و چەندین گۆڕانکاری لە ناوچەکەدا جێبەجێ کردووە لە نیشتەجێ کردنی عەرەب لە کەرکووک و هێنانیان لە خواروو ناوەڕاستی ئێراقەوە، دەرپەڕاندنی کورد و تورکمان لە زێدی خۆیان، داهێنانی (تصحیح القومي) و چەندین ئاڕاستەی تر. ئەگەر بگەڕێینەوە بۆ سەرەتای درووست بوونی دەوڵەتی ئێراق لە ساڵی 1919 لیوای کەرکووک بریتی بووە.لەم یەکە کارگێڕیانەی خوارەوە:
1-شارۆچکەی ناوەندی کەرکووک یەکەی کارگێڕی بریتی بوو لە شارەدێی ناوەند، شارەدێی قەرەحەسەن، شارەدێی شوانشوان، شارەدێی پردێپردێ.
2-حەویجە.
3-شارۆچکەی چەمچەماڵچەمچەماڵ: شارەدێی ئاغجەلەرئاغجەلەر، شارەدێی ناوەند، شارەدێی سەنگاوسەنگاو.
4-شارۆچکەی کفریکفری: شارەدێی ناوەند، شارەدێی پێبازپێباز، شارەدێی قەرەتەپەقەرەتەپە، شارەدێی شێروانەشێروانە.
5-شارۆچکەی خورماتووخورماتوو: هەریەک لە شارەدێیەکانی، ناوەند، داقوقداقوق، قادرکەرەمقادرکەرەمی لە خۆ گرتبوو.

گرنگی و ستراتیژی ئابووری کەرکووک ئەو کات زیادی کرد کە نەوتی لێ دۆزرایەوە، چونکە کەرکووک کەوتووەتە ناوەندی تەختاییەکی فراوانی دەریاچەی نەوت کە بە دەوڵەمەندترین دەریاچەی نەوتی جیهانی دادەنرێت، کە درێژترین و گەورەترین چاڵگەی نەوتی جیهانە، جگە لە سەرچاوەی نەوت کەرکووک گەلێک کانزای تری پڕبایەخی تێدایە وەک کانی بەردی ڕەشی خەڵوز و بەردی بیناکردنی خانوبەرە، وەک گەچ و قسڵ و حەلان و چەمەنتۆ و مەرمەڕوو بەرد بۆ کاشی و کانی خوێ، بەهۆی باران بارینی زستان و بەهار فراوانی زەوییە بە پیتەکەی و لەباری بۆ کشتوکاڵ و بوونی چەند ڕوبارێک وەک ڕوباری خاسەو زێی بچوک و سیروان و ئاوەسپی وای کردووە ببێتە خاوەنی چەندین بەروبوومی کشتوکاڵی گرنگ جگە لە ڕووی سامانی ئاژەڵداریەوە.
لەلایەکی ترەوە کەرکووک لە ڕووی ئەنتۆگرافیەوە گرنگی خۆی هەبووە. چونکە جێگای زۆرێک لە کەمینە نەتەوەی و ئایینییەکانە، بۆیە دەسەڵاتدارانی ئێراق بەهۆی ئەو پێکهاتە نەتەوەی و ئایینییەوە هەر لە درووستبوونی دەوڵەتی ئێراقەوە بەرنامە و پلانیان داناوە بۆ گۆڕینی باری دیموگرافی و یەکە کارگێڕیەکانی کەرکووک لە بەرژەوەندی نەتەوەیی باڵادەست، بۆیە دەبینین حکومەتە یەک لە دوای یەکەکانی ئێراق بەپێی قوناغەکانی حکومڕانیان دەستیان کرد بە گۆڕینی نەخشەی پارێزگای کەرکووک چەندین ناوچە و شارۆچکەیان لە کەرکووک دابڕی و خستیانە سەر پارێزگاکانی وەک دیالە و تکریت و سلێمانیسلێمانی، کە پێشتر و لەدرووست بوونی حکومەتی ئێراقەوە سەربە یەکە کارگێڕیەکانی کەرکووک بوون.
دیارە گۆڕینی یەکە کارگێڕییەکانی کەرکووک بەپێی سەردەم و گونجانی سەردەمەکان لەلایەن حکومەتی ئێراقەوە جێبەجێ کراوە وەک دەبینین ئەو یەکە کارگێڕیانەی کەسەر بە کەرکووک بوونە گۆڕانکاریان تێدا کردووە، وەک لەنێوانی ساڵانی 1965 -1970 شارەدێی ئامرلی و سڵێمان بەگ یان درووستکرد و لکاندیان بە خورماتوەوە، ئەمەش بووە هۆی زۆری قەبارەی دانیشتووان بەڕێژەی 4٪.
دابڕینی شارەدێی پێباز و شێروانە لە شارۆچکەی کفری و لکاندنەوەی بە شارۆچکەی کەلارکەلارەوە کە تازە درووستکرابوو، بە پێوانەی 24٪ی پێوانەی پارێزگاکە و بە ڕێژەی5٪ی دانیشتووان کە بووە هۆی دابەزینی ڕێژەی دانیشتووانی کفری.
لە ساڵانی 1970 -1977 گەلێک گۆڕانکاری سیاسی گرنگ ڕوی دا، گرنگترینیان هەڵوەشاندنەوەی ڕێکەوتننامەی ئازار لەنێوان حکومەتی ئێراق و بزووتنەوەی کوردا و هەڵگیرسانەوەی شەڕ و ڕێکەوتننامەی جەزائیر لەنێوان ئێران و ئێراق لە ساڵی 1975 حکومەتی ئێراق دەسی واڵاتر بووە بۆ بەئەنجام دانی خەونەکانی، خراپیش شکانەوە بۆ ناوچە کوردنشینەکانی پارێزگای کەرکووک بە لکاندنی شارۆچکەی خورماتو بە پارێزگای سەڵاحەدینەوە، جگە لە شارەدێی داقوق خرایەوە سەر کەرکووک.
لکاندنی شارۆچکەی کفری بە پارێزگای دیالەوە و شارۆچکەی چەمچەماڵ و کەلار بە سلێمانییەوە، کە هەموو ئەمانە بۆ کەرکووک بووە هۆی دابەزینی یەکە بەڕێوەبەرییەکانی پارێزگاکە لە 23 یەکەوە بۆ 11 یەکەی بەڕێوەبردن لەنێوان ساڵەکانی 1977 -1980 ئەم شێوەیەیی وەرگرت.
1-شارۆچکەی کەرکووک: بریتی بووە لە لەیلان، شوان، یایچی، تازە، داقوق، مەرکەزی شارۆچکە، قەرەهەنجیر.
2-شارۆچکەی حەویجە، پێک هاتووە لە عەباسی ڕیاز و شارەدێی مەرکەز.
شارۆچکەی دوبز، لە شارەدێی مەرکەز و پردێ.

بەهۆی شەڕی ئێراق و ئێرانەوە لە ساڵی 1980-1988 گۆڕانکارییەکی گەورە لە پێکهاتە ئیدارییەکانی ئێراق ڕووی دا، بەتایبەت یەکە کارگێڕییەکانی کەرکووک، بە لابردنی شارەدێیەکانی قەرەهەنجیر و یایچی و لەیلان و شوان لە شارۆچکەی کەرکووک و هێشتنەوەی شارۆچکە و شارەدێیەکانی تازە و داقوق و شارەدێی مەرکەز و لابردنی شارەدێی (القدس) لەسەر شارۆچکەی دوبز، بەرزبوونەوەیەکی نائاسایی لە دانیشتووانی شارۆچکەی حەویجە درووست بوو بە لکاندنی شارەدێی زابی سەربە پارێزگای نەینەوا بە حەویجەوە. ئەگەر تیبینی ئەوە بکەین لە سەرەتاکانی سەدەی بیستەم و هەتا نیوەی دووەمی ئەم سەدەیەش گۆڕانی گەورە و بەردەوام تەنیا بەسەر یەکە بەڕێوەبەرایەتییەکان دا نەبووە. بەڵکوو لە پێوانە و ناوەکانیش دا ڕوویان داوە لە تایبەتمەندی دیموگرافیاکەی دا بەتایبەت لە گەشەی دانیشتووان و پێکهاتەی نەتەوەیی و ئایینی و زمانەوانی دا، کە یەکێکە لەو پارێزگایانە لە هەموو زیاتر کەوتووەتە بەر گۆڕانکاری دیموگرافی و کارگێڕی، تەنانەت کار گەیشتۆتە ئەوەی ناوی کەرکووک بگۆڕن بۆ التامیم بەبەهانەی خۆماڵی کردنی نەوتی کەرکووکەوە، بە ئامانجی سڕینەوەی لایەنە مێژووییە ڕەسەنەکەی کەرکووک، بۆیە دەبینین دوای ساڵی 1988و کۆتای شەڕی ئێراق و ئێران هەریەکە لە شارەدێکانی قەرەهەنجیر (لەیلان)و قەرەحەسەن و شوان لە نەخشە لابران و کرانە سەربازگەو ناوچەیەکی چۆڵەوانی بێ ژیان.
بۆیە گەر وردبینانە هۆکاروو بەرکەوتەکانی ئەم گۆڕانکارییە لێک بدرێتەوەو شرۆڤە بکرێت ئەوجا ڕوون دەبێتەوە کە چ سیاسەتێک لە هەگبەی حکومەتەکانی ئێراقدا هەبووە.سەبارەت بە پارێزگای کەرکووک مەبەستیش لەو گۆڕانکارییانە چی بووە. [1]

تێبینی: ئەم بابەتە بە ڕێنووسی سەرچاوەی ئاماژە پێکراو نووسراوە، کوردیپێدیا هیچ دەستکارییەکی نەکردووە!