ناونیشانی بابەت: #شێرکۆ بێکەس# و ئەزموونی گێڕانەوەی کارەسات
ناوی نووسەر: #عادل قادری#
دڵێکم دەڵێ ئەم بەشە بسڕمەوە. ڕەنگە لای هەندێک نالەبار بێت. بەڵام ئەی خوێنەری عابید و زاهید، سەرباری هەموو ئەمانە ئەمە بیرەوەریەکانی منە نەک هی تۆ و ڕاستییەکەش ئەمەیە کە لە تەنیشت ئه و خانمە جوانە خواستێکی نەناسراو و لێڵ هەموو گیانمی تەنیبوو، ئه و نوێنەری دووفاقێتی مرۆڤ لە سۆنگەی پاسکالەوە بوو: فریشتە و گیاندار.
ماشادۆ دێ ئاسیس، بیرەوەرییەکانی پاش مەرگی براس کوباس، وەرگێڕانی عەبدوڵلا کەوسەری، بەشی 98″ بسڕدرێتەوە”، ل 218
“کارەسات و گێڕانەوه، بیرەوەری و دڵەڕاوکێ”
دەرکەوتن و نواندنەوەی “کارەسات” لە زمان و بە گوێرەی ئەوەش لە شیعردا بە شێوەیەکی حاشاهەڵنەگر لەگەڵ دوو توخمی “بیرەوەری” و “دڵەڕاوکێ” لە پەیوەندی دایە. ئەم بابەتە سامناکەش بەهۆی ماهییەت و چییەتی و واقیعی کارەساتە. بەڵام کارەسات چییە؟ دەتوانین لە دەربڕینێکی گشتی و سەرەتاییدا بڵێین ئازار و ڕەنجێکی وێنانەکراوە کە لە دەرەوەی سنووری شوێن-کاتی شێوازەکانی ئەزموونکردنی ئێمە وەکوو مرۆڤێک ڕووی داوە و ئێمەش هەنووکە لە تاو دڵەڕاوکێی دووبارەبوونەوەی، هەناسەبڕکێمانە و ئەگەرچی ناتوانین بە ئاسانی بیگێڕینەوە، بەڵام هەر ناچارین لە گێڕانەوەی و ئەم گێڕانەوەیەش دەشێت بە دوو واتا بێت؛ هەم بەواتای تۆمارکردنی ئازارێکی مرۆیی بێت وەکوو خودی ئازار و هەمیش بە مانای نەمرکردنی تراژیدیایەک لەڕێگەی خودی گێڕانەوە بەمەبەستی پێشگریی لەدووبارەبوونەوەی. لە هاوکێشەیەکی ئاوەهادا ئێمە هەمیشە دوای کارەسات دەگەین و بە ڕادەی خەست و خۆڵیی وجوود و قووڵایی بیرەوەری و تواندتی بیرەوەریئافرێنی و ڕێژەی دڵەڕاوکێمان لە ڕووداوەکە تێدەگەین و هەر لەم ڕێگەیەشەوە هەوڵ دەدەین بگێڕینەوە و لە چوارچێوەی زمان و وێنەدا کارەسات بنوێنینەوە.
لە ڕوانگەیەکەوە زێدەبێژی نییە گەر بڵێین لە کاتی شەڕە جیهانییەکانەوە تاکوو ئێستە سامدارترین و تۆقێنەرترین وتەزا و ڕووداوی ناسرووشتی و سامناک کە شاعیران و هونەرمەندان و وێنەکێشان و لەگەڵیدا دەستەویەخەبوونە بابەتی گێڕانەوەی کارەسات و هاوکات و دواتر کارەساتی گێڕانەوەیە؛ حەقیقەت و کرۆکی کارەسات دوور و مەودادارە لە تێگەیشتنی ئەزموونەکی و ئەزموونی تێگەیشتنی ئێمە و ئێمەش دەمانەوێت نواندنەوە و پیرفۆرمێنسێک(نواندنێکی زمانی) لە کارەسات بخەینە ڕوو و ئەم دەستەویەخەبوون و پێکداهەڵشاخانە لەگەڵ ئەزموونێکی ئاوەها نامۆ و سەیردا بە ڕێگایەکی پڕ دڵەکورکێدا تێپەڕ دەبێت کە ئەگەر سەرکەوتوو نەبێت کارەساتی گێڕانەوە و شکستی ڕیسواکەرانەی نواندنەوەی زمانی و نیشانەیی گێڕانەوە ڕوو دەدات و بێگومان هەر ئەم بابەتە بوو کە هەندێک لە بیرمەندانی ڕێبازی فرانکفۆرت لەوانەش “تیۆدۆر ئادۆرنۆی” بەره و تێڕوانینی مەرگی شیعر و شکستی شیعر یان خیانەتی شیعر لە پاش کارەسات لە دوای ڕووداوەکانی ئاشۆیتس پەلکێش کرد. ئەدەبی کورد لە مێژوویەکی کارەساتاویدا گەشەی سەندووە و باڵای کردووە بەڵام گێڕانەوەی کارەسات لەم ئەدەبەدا هەڵگری قووڵایی و دڵەکورکێیەکی شیاو و پڕ بە باڵای کارەسات نییە. مێژووی کارەساتاوی و بیرەوەرییە ئەبەدی و سامناکەکانی کارەساتی ئەنفال و هەڵەبجە و ڕەهەندەکانی بیرهێنانەوە و فەرامۆشنەکراوی زەین و دەروونی دەستەجەمعیی کوردن، بەڵام گێڕانەوەی کارەسات بابەتێک نییە کە تەنها هەڵپێکراو بە زەینی گشتی و دەستەجەمعی بێت، گێڕانەوەی کارەسات نواندنەوەی تاکەکەسیی کارەساتیشە لە مەترسیدارترین و دوورەدەستترین و پڕمەوداترین شێوازی پۆڕاوی خۆیدا بەڵام هەر ئەم گێرانەوە تاکەکەسییەش دیسان دەبێت بە بەشێک لە زەین و خەیاڵدانی گشتی و کۆیی ئێمە وەکوو کارەساتلێکەوتووان، زەینی گشتی هەرێم و خاکێکە بۆ چاندنی هەر جۆرە تۆو و گیا و زانست و ئایدیا و دڕک و ئالیک و هزر و خەیاڵ و…ێک واتە سیستەمێکی سەرەتایی ئامادە بۆ هەر جۆر گێڕانەوە یان نەگێڕانەوەیەک و بێگومان بە پڕچەکبوونی بە توانست و توخمەکانی بیرەوەری و دڵەڕاوکێ. کارەسات ڕووداوێکی گشتییە بەڵام گێڕانەوەی کارەسات ڕووداوێکی تاکەکەسییە. کارەسات لە ئاستی گشتیی ئامار و شێوازی تۆمارکردن و وردبوونەوە لە ژمارەکاندا دووبارەبوونەوەی قۆچی قوربانی و ئیسماعیلی هاجەرە لە نێوان تاقیکردنەوەی خودا و خەوف و ڕجای ئیبراهیمدا.
“ئەنفال؛ گێڕانەوەی جەللاد و قوربانی”
لە کارەساتی ئەنفالدا کە لە 23/2/1988 دەستی پێکرد لە درێژەی حەوت مانگ و لە هەشت قۆناغدا بەپێی ئامارە فەرمییەکان 182 بۆ 200 هەزار کەس بە تەمەن و ڕەگەز جیاواز و جۆراوجۆر لەوانە کچانی عازەو، منداڵان، مێرمنداڵان، پیرەپیاوان و پیرەژنان لە دەستەگەلی جیاجیا و بەپێی تێڕوانینی ئەنفالچیان و نەخشەی ئەنفالیزم لە سەر بنەمای هەڵاواردن و هاوکات بەپێی تەمەن لە بیابانەکانی باشووری ئێراق و قوولاییەکانیدا “تا نزیکەی سنووری سەعوودیە” زیندەبەچاڵ یان بە دەربڕینی ئەنفالچیان ئەنفال کران. واتە پاش ئەشکەنجە، دەسدرێژی و سووکوچرووککردن لە دواجاردا زیندەبەچاڵ کران. بەپێی قسەی هەندێک لە پاشماوەکانی ئەنفالکراوان و شایەتحاڵانی ڕزگاربوو لە گۆڕە بەکۆمەڵەکان، شێواز و چۆنێتی ئەشکەنجە و دەسدرێژی و تەنانەت مردنەکان(کوشتنەکان) جیاواز بووە. گێڕانەوەی شایەتحاڵان لە ئەنفال جۆرێک گێڕانەوە و نواندنی تایبەتی زمانییە کە بەزۆریی لە دەرەوەی تێگەیشتنی ئێمه و چاوەڕوانییە باوەکانی ئێمەدا جێگیر دەبێت؛ بە شیوەیەکی بیرەوەریئاسا دەست پێ دەکات و لە کاتێکی کورتدا دەبێت بە فرمێسک و ئاخ و مەخابن و لە دواجاردا لە ڕێگەی پەنابردنە بەر بابەتی پیرۆز و قودسی و خودا و بێدەنگی دەگاتە کۆتایی گێڕانەوەکە. “ئەو” خۆی وەکوو شایەتحاڵ و گێڕەرەوە کۆتایی پێ هاتووە، چۆن کۆتایی پێهاتنێک؟ مەرگێکی ئامادە و گیاندار یان گیانێکی پڕ لە مەرگ و دڵەڕاوکێ و زمانکورت؟ “ئەو” خۆی تاقانە شایەت و نیشانەیە کە بۆ ناوەندە باڵاکانی یاسا و دادوەری و بۆ دادگاییکردنەوەی خولقێنەرانی کارەسات بانگهێشت دەکرێت بۆ گێڕانەوە (بەڵام ئایا دەتوانێت بۆ جەللادان و تاوانبارن بگێڕێتەوە؟) “دادوەر و پارێزەرەکان دەتوانن نێونجێکی شیاو و دڵەڕاوکێهەڵگر لە نێوان گێرەرەوەی قوربانیی و ئەنفالچیی گوێگردا بن؟” پەیوەست بەم پرسیارەوە وەڵامەکان زیاتر نەرێنین و دەبێت بڵێم دووبارەبوونەوەی کارەساتمان لە پرۆسەی دادگاییکردنی بەرپرسانی باڵای حیزبی بەعس لە ئێراق لە ساڵی 2003دا بینی.
چواردەوری کارەسات و نواندنەوەی زمانیی کارەسات بە شکستەکان، دڵەکورکێکان و ترسەکان تەنراون و ئێمە سووکترین شکستمان ئەزموون کرد. لە ساڵی 2003 و پاش ڕووخانی حیزبی بەعسی عەرەبیی ئیشتیراکی، بکەرانی کارەساتی ئەنفال کە لە سەرووی هەموویان سەدام حسێن و عەلی حەسەن مەجید بوون لە قەفەسێکی بنبۆش و ڕەمزیدا دادگایی کران، بەبینینی ڕووبەڕووبوونەوەی شایەتحاڵان و قوربانییەکانی ئەنفال لەگەڵ جەلادەکان، توانایی و پێگە و زمانی جەلادەکانت پتەوتر و پڕزایەڵەتر و بەبەڵگەتر دەدیت لەچاوەی قوربانیاندا، قوربانی تووشی ئافازیا1 و زمانپەرێشی بووبوو، “ئەو: نەیتوانی چاو ببڕێتە چاوی جەلاد و بڵێت چی بە سەر هێناوە، قوربانی قوربانی کراوە، قوربانی نابوود کراوە، ئەمانە پاشماوەکانی ئەنفال نین، ئەمان پاشماوە نین بەڵکوو ڕۆشتوون و تەنها لە وەهمی مانەوەی خۆیاندان لێرەدا، و ئێمەشیان کردووە بە هاوبەشی ئەم ئەزموونە! لە ڕۆمانی”کاروباری من مەرگە”2 بەرهەمی ڕووبێر مێرێل کاتێک یەکێک لە ئەفسەرانی نازی؛ واتە ڕۆدۆلف لانگ لە دانیشتنی دادگاییکردندا ئامادە دەبێت و پرسۆەی دادگاییکردنی بەڕێوە دەچێت، دادوەری گشتی پێی وت: “ئێوە سێ ملیۆن و نیو مرۆڤتان کشتووە!” ئەویش لە وەڵامدا وتی: “داوای لێبوردن دەکەم! دەبێ بڵێم لە دو ملیۆن و نیو زیاتر نەبووە!” حەپەسان و سەرسووڕمانی ئامادەبووان و هەواڵنێران هیچ پەیام و مانایەکی تایبەتی بۆ “جەلاد” نییە چونکە کوشتن و ئافراندنی کارەسات بە مانایەک تەنها “کارورباری” ئه و بووە. دیارە بەنیسبەت کوردەوە بابەتەکە تەنها ئامار و ئاوەها وەڵامێکی میکانیکی نییە هێندەی کە دەرخەری دۆخێکی مێژووییە لە مەرگئافرێنیی کاروباربەڕێکەرانی مەرگ! لە هەمبەر ئێمەی قوربانییەوە و تامکردنی بەردەوامی مەرگە لە لایەن ئێمەی قوربانییەوە و دواجار شکستی گێڕانەوە و گێڕانەوەی شکست و شکستی شکست! تانە و تەشەری تاڵ و گاڵتەجاڕانەی مێژوو لێرەدایە کە پاش ئەنفال لە دیدارێکی وەفدێکی کوردی لەگەڵ ڕێبەرانی بەعس و لەوانەش عەلی حەسەن مەجید یەکێک لە بەرپرسانی کورد دەپرسێت چارەنووسی 182 هەزار کوردی ئەنفالکراومان بۆ دیاری بکەن! و ئەویش دەڵێت دەبێت سەرەتا بڵێم کە سەد هەزار بووە و دواتریش باشتر وایە لەبیریان کەن کارەسات و فەرامۆشی…کارەسات و بیرەوەری…کارەسات و گێڕانەوە…کارەسات و قوربانی…کارەسات و جەللاد…کارەسات و کاربەڕێکەرانی مەرگ.
“ئەنفال و بێدەنگی”
لەم تەنزە تاڵە مێژووییەدا جیاوازیی نازییەک “ڕۆدۆلف” و عەلی حەسەن مەجید لە یەک شت دایە و ئەویش ئەمەیە کە ڕۆدۆلف بەپێی گێرانەوەی ڕووبێر مرێل بۆ نان و کار و زەوی و زار خەڵکی دەکوشت بەڵام عەلی حەسەن مەجید بۆ ئاسمانی عەرەبی و نەتەوەی یەکگرتووی عەرەب یەکێک لە سەودای ژیان مەرگ دەئافرینیت و یەکێک لە شەهوەتی خزمەت بە بابەتی قودسی و پیرۆزدا دەبێت بە پەیامهێن و داهێنەری مەرگ. پیرۆزییەک کە میشیل ئەفلەق بە لێکدانی ئیسلام و کۆمۆنیزم ناوەرۆکەکەی گواستبووە بۆ زەین و هەناوی قوتابیی بەئەمەگەکەی خۆی واتە سەدام حسێن جیاوازیی لە دەرهاوێشتەکانی کارەساتدا مەبەستی باسەکەی من نییە، لێرەدا وربوونەوە لەسەر جیاوازیی ئاخێزگەکانی کارەساتە. ئەگەرچی ناکرێت لە هیچ پرۆژەیەکی قڕانکردن و پاکتاوکردندا میکانیزم و ئایدیا پیرۆزتەوەر و قودسییەکان نەدیو بگرین بەڵام ئەگەر ڕۆدۆلفی گێڕانەوەکەی ڕووبێر مرێل لەگەڵ عەلی حەسەن مەجیدادا بەراورد بکەین لە یەکێکدا ئاخێزگەی کارەسات زەوی و هاوکێشەکانێتی و لە یەکێکی دیکە لێخوڕ و ختووکەدەرەکانی کارەسات ئاسمان و پیرۆزییەکانێتی “ئاسمان”ێک کە ئێستە بووە بە زەمین و لە زەمیندا تەجەلی پەیدا کردووە و بە عەرەبی دەدوێت، پیرۆزییەک کە دیکانستراکشێن بووە و بە ئیرادەیەکی مەرگئافرێنانە هەڵوەشاوەتەوە، داوەشاوەتەوە و هەستاوەتەوە…هەرچەند بێگومان ڕەهەندەکانی ئەنفالیسم و ئەنفال لەم ئاخێزگە دیارەشدا کورت ناکرێتەوە بەڵام بێگومان دەشێت وەکوو لێخوڕ و لۆسەیەکی ئه و مەکینە و ئیرادە مەرگئافرێنەری دابنێین کە بە ئاوی ئایەت و فرمانی پیرۆز خراوەتە گەڕ، گێڕەرەوەی ئامادە لە پانتای ئەدەبی کوردیدا لە ئاوەها بەستێن و مێژوویەک لە کارەساتەوە دەستی دەدایە وشەکان و عارەقەی زمانی دەڕشت و دەکەوتە هەناسەسواربوون و گیانەڵڵلا…ئەنفال…ئەنفال…ئەنفال…وەکوو جۆرج ئیستاینەری جوو لە کتێبی”ویژدانی ژیان”3دا دەڵێت: “ڕەنگە ئێمە دۆخێکی باشترمان هەبووبا ئەگەر دونیا بڕیاری دابا بیست ساڵ پاش ئاشۆیتس بێدەنگیی لێبکات” بەڵام دۆخەکە باشتر نەبوو چۆن بێدەنگیی بەشێوە دروستەکەی پێڕه و نەکرا هەر بۆیە ناکرێت بێدەنگیی لە گێڕانەوەی کارەساتدا هەمیشە وەکوو دەرکەوتەیەکی کارەساتاوی لێک بدەینەوە و بیخوێنینەوە، بەڵام لە دواجاردا هەموو ڕێگاکان دەمانباتەوە سەر زمان و زمانبازی…و ناچارین بەره و شوێنیک هەنگاو هەڵگرین و دەست بدەینە نواندنەوەی حەقیقەتی مەرگی ئەنفالیانە لە گێڕانەوەدا به و زمان و فۆرمەی کە زیاتر دەپۆڕێت و مومکینە واتە ئەدەب و بەتایبەتیتر شیعر یان وەکوو ئەرەستوو دەڵێت: بڕۆینە شوێنێک کە شیعر لە مێژوو حەقیقیترە.4
“ئەنفال و ئایدۆلۆژی”
بەڵام گێڕانەوەی ئەم کارەساتە قووڵ و چەند ڕەهەندانە لە ئەدەبی پاش ئەنفالدا چۆن بووە؟ ڕاستییەکەی ئەوەیە کە ئەنفال هێشتا لە ئاسۆی گێڕانەوەی ئەدەبی کوردیدا پرس و بابەتێکی حەپەسێنەر و پڕدڵەڕاوکێیە، بێدەنگییەکی سامناک وەکوو قووڵایی بیابانەکانی نوگرە سەلمان لە باشووری ئێراق…بێدەنگییەک کە نیشانەی دەسەڵاتی ڕەهای بیابان و قووڵایی تۆقین و ترس و تراویلکە و وەهم و ئیلهامێکە کە دەئافرێنێت یان دادەهێنیت…دەکوژێت و دەژێنێتەوە بە زایەڵەی کارەسات…نوگرە سەلمان یەکێک لە بنکە و بارەگا کۆنکرێت و زەمینییەکانی پراکتیزەکردنی بابەتی قودسی و پیرۆز…تاقیگەی جێبەجێکردنی ئایدۆلۆژی ئەنفالیسم بە کڕاندنەوەی دەقی قورئان و خەونی سۆسیالیزم و تێکەڵکردنیان و میشیل ئەفلەق و ئەقڵانییەتی ئامرازیانەی مۆدێڕنی ڕۆژهەڵاتی و فاشیزمی ئایینی و سەرجەم ئه و توخمانەی کە لە ڕۆحێکی یەکپارچە و یەکانگیردا دەبن بە باوکی مەعنەویی ئەم ئەنفالیسم…ئه و ئەشکەنجەخانانەی کە بەپێی گێڕانەوەی هەندێک لە شایەتحاڵان سەگە دڕە لاشەخۆرەکانی بە قەڵافەت و ئەندازەی ئەسپان دەبوون…”عەجاج” تیکریتی باوکی ئەشکەنجەخانە، ئەفسەرێکی باڵا لە فێرگە سەربازییەکانی ڕژێمی بەعس، کەروێشکەکانی وەکوو مەشقێکی سەربازی بە زیندووی کەوڵ دەکرد و وەکوو گۆچانەکەی مووسا مارانی هەڵدەلووشی…ئه و قەڵافەت و سیمای پیرۆزی تێڕوانینی ئەنفالیسمە…ئه و قیدیسێکی کارەساتخولقێنە…قیدیسێکی دێز و تاریک و ئەهریمەنی لە نەسڵی بیابان و لم…
“ئەنفال و گێڕانەوەی ئەدەبی کوردی”
واقیعی کۆمەڵگای کوردی لە دڵی ئەم کارەساتانەوە هاتە پێشەوە و ئەدەبی کوردی لە ڕوبەڕووبوونەوە لەگەڵ ئەم کارەساتانە بێدەنگیی، بانگهێشت و داهێنانەوەی بیرەوەرییەکانی کارەسات، هاوار و لاڵبوونی تاقی کردۆتەوە لە ناو ئه و زمان و دەنگانەی کە کارەساتیان چڕی و هێنایانە ئاواز “شیرکۆ بێکەس” دەنگێکی دیارە. ئه و بە فۆرمی ڕاکێشەر و داهێنەرانەی خۆی واتە ڕۆمان-شیعر دەچێتە شەڕی گێڕانەوەی کارەسات و چاو لە چاوبڕینی تراژیدیدا و هەرێمی ئەنفالەکان، فۆرمی رۆمان–شیعری شێرکۆ بێکەس بە زمانێکی چڕ و کورتبێژ و هاوکات میتافۆڕیانەی شیعری و بە هەناسەیەکی درێژ و پێچەڵپڵووچی گێڕانەوەی چیرۆکی لە دواجاردا دەتوانێت لە پێکهاتێکی دیاریکراودا چەند دانە لەم ئاخ و ئۆف و چریکە و زایەڵە و خەم و حەسرەت و جوانیناسییە ڕەشەی چرکەساتی کارەسات بهێنێتە پانتای زمان. ئەم ڕووداوە لە ڕۆمان شیعری گۆڕستانی چراکاندا ڕووی داوه!
“شێرکۆ و گێڕانەوەی کارەسات؛ لە ئافاتەوە بۆ گۆڕستانی چراکان”
شێرکۆ بێکەس مامۆستای گێڕانە درێژەکان لە دەربڕینە کورت و گوشراوەکانە، ئه و مامۆستای بەئەزموونی گێڕانەوەی کارەسات و ڕووبەڕووبوونەوەی مەرگ و ژیانە. ئه و ڕۆحی حەماسەئامێزە کە چاوی لە چاوی کارەسات بڕیوە. ئەگەرچی ئەوپەڕی ڕووبەروبوونەوە و گەشتی شیعریی زەق و دیاری ئه و بۆ شوێنەوار و گۆڕستانەکانی ئەنفال لە “گۆڕستانی چراکان”(2004) واتە ساڵێک پاش لەناوچون و ڕووخانی ئەنفالچییان و ڕژێمی بەعس، هاوکات لەگەڵ دۆزینەوە و هەڵدانەوەی گۆڕە بە کۆمەڵەکان و دۆزینەوەی لاشە و تەرم و یادگارییەکانی ئەنفال، مانیفێست کرا بەڵام پێشتریش بەشیوەی دیکە لە “دەربەندی پەپوولە”(1991) دەپەرژێتە سەر گێڕانەوەی دێرگەیشتن بۆ دیدار لەگەڵ ڕۆحی هەڵەبجە و منداڵەکان و ڕەنجی پەپوولەکان و ڕۆندکی شیعرو لە کتێبی “ئافات”(1993) دەکەوێتە گێرانەوەی ڕووبەڕووبوونەوە و دەستەویەخەبوونی ڕۆحی بیابان و بەفر و ئاگر، ڕۆحی بیابان و تیشکی مەزدە. ناهیدی میدیی گوڵوەنەوشە دەبێت بە قوربانیی شەهوەتی خەلیفە تاکوو کافرستان پیرۆزیی بەسەردا خاپوور کرێت. بەڵام ناهید نەمرە و هاوتای مەسیح و ژاندارک و پیرۆزکانی دیکەی وڵاتی نوور و بەهەشتە. ئەم گێڕانەوەیە لە کارەسات دواجار شێوازێکی جیاواز و نوێتر و پڕدڵەراوکێتر وەردەگرێت. لە گۆڕستانی چراکاندا چەندین زمان پێکەوە دەئاڵێن. چەندین دابڕان و قەڵشت لە گێڕانەوەی گێڕەرەوە و پێگەی گێڕەوەکاندا دێتە ئاراوە. موسافیری ناو میترۆ یان شاعیر…چەندین بیرەوەری و چەندین مرۆڤ لە هاوارە زمانییەکانی ئەودا دەردەکەونەوە. خەیاڵی شیعری بە بێ گوێدانە کۆت و بەندەکانی کات و شوێن و پێکهاتە کەلتوورییەکان بەرز دەفڕێت و لە هێزی ئەسپانی باڵدار و توانایی سەمەندەر لە بەرزەفڕی زیاتر دەڕوات چونکە زوڵفی کاڵێ ڕێنوێن و ڕینیشاندەرە.
کاڵێ ژنێکی گەڕاوەیە لە مەرگ و چاڵەکانی ئەنفال لە خەیاڵی شاعیر گێڕانەوەی مەرگ و دەسدرێژی و ئەتک و توندوتیژی و عەرەب و بیابان و شەڕ و چەک و خەیاڵ و ئاو و سەراو و بیابان دەنوێنیتەوە، هەنووکە شاعیر(گێڕەرەوە) لە وڵاتی لێوانلیو لە عەتر و ماچ و شووشەبەندی ڕۆژائاوابیە بەڵام خەیاڵ و ختوورە و زمان و ڕۆحی لە تۆپزاوا و گەرمیانە و لەوێ بۆمان دەگێڕێتەوە، ئه و لێرەدا گیری خواردەووە، گێڕانەوەی گۆڕستانی چراکان گێڕانەوەیەکە لەبارەی کارەساتێکی مرۆیی، بێدەنگیی جیهان و میژوو و ئایینەکان و بێدەنگی جەلاد و لاڵبوونی قوربانی، بێدەنگی و شکست و مەرگ، بەڵام ئه و جەللاد و قوربانیش لە سەرووی مێژووەوە دەبینێت، گێڕانەوە و خوێندنەوەی هاوکێشەی قوربانی و جەللاد لە زۆر شوێندا دەچنە خانەی ڕیژەگەرێتییەوە و تەنانەت دەکەونە بەردەم مەترسی شوێنگۆڕکێوە و ئەمەش لە جیهانبینیی پرسیارکەرانە و فەلسەفی و جوانیناسانەی شێرکۆەوە هەڵدەقوڵێت و کارەسات دەبێت بە شێوەیەکێ ڕێژەیی وا ببینرێت رەنگە زمان و شاعیرەکان وەکوو پرد و نێونجیی ئازار و ئەزموونی گێڕانەوەی کارەسات ئاوەها بیر دەکەنەوە: “وا بیر دەکەمەوە دەکریت بە چاوی بەسیرەتەوە لە جوانیی سزادراوان تێبگەین. ئەگەرچی بە ڕواڵەت گۆڕانێکی دیار لە سیمای سزاداروان و تاوانباران بەدیار ناکەوێت بەڵام کەسانێکی وەکوو من کە تەمەنەێک ئەزموونم خڕ کردۆتەوە لە نێو هەزاران کەس تاوانبارێک دەناسمەوە.”5 کافکا، سزادراو، جواهرچی، مٶسسەی مطبوعاتی فرخی، ص177
شاعیران تەمەنێک ئەزموونیان لە ئازار کۆ کردۆتەوە، ئازارێک لە سەودای وشەکانی ناو بوون و نەبوون… ئازاری هەستی بەرپرسیارێتی بوون لە قوماری میتافۆڕەکان، لە بونیاتنانی خانەی بوون لە زماندا. ئەوان مافی ئەوەیان هەیە لە چرکەساتی کارەسات و دەرکەوتنی تراژیدیدا دادوەرێکی خەمگین و گێڕەرەوەیەکی ناکام بن، لە ناو هەزاران قوربانی و جەللاد و تاوانبار و بێگوناهدا، بەڵام دەڵێی ئێمە هەموومان به و گوناهە ئەزەلییەوە ئاڵاوین و ئالوودەی بووین و هیج مەعریفە و زانست و گێڕانەوەیەک داوێنی ئێمە لە گوناهی ئه و سێوە سوورە پاک ناکاتەوە، کارەسات لە بێدەنگیدا دەردەکەوێت، خۆ دەنوێنیت و ڕوو دەدات، لە بیدەنگیدا دەگێڕدرێتەوە، بێدەنگییەک کە کرۆک و ماهییەتێکی جیاوازی هەیە، لە بێزمانیدا دێتە زمان. زمانێک کە دەزمانێت تاکوو وامان لێبکات بێدەنگیی لێبکەین، و ئه و مێژوو و جیهانەی کە بە بێدەنگیی خۆیان کارەساتیان دروست کرد بێدەنگ و لاڵ بکات، گۆڕستانی چراکان هاواری چراکان و ئه و تیشکانەیە له و بەری مەرگەوە کە لە خەیاڵی وەهماویی و پڕ دڵەڕاوکێی شاعیرێکی ژێرەزەمینیدا بیچم دەگرێت و لە دواجاردا ملکەچی ئەم ڕاستییە دەبێت کە جگە لە بێدەنگی و عەدەم و بۆشایی ئێمە هیچ شتێک لە ئەنفال نازانین و ناتوانین بزانین. گۆڕستانی چراکان بانگهێشتە بۆ تێڕامان و بێدەنگیی و نغرۆبوون لە مۆتەکە و شەوەی”مەرگ بە تامی ئەنفال” و هاوارە تا سنووری بێدەنگی و قپبوون. جوانیناسیی کارەسات هەر ئەمەیە و زۆر تراژیکە کەوا جوانیناسییەک خۆی بنەماکەی کارەسات بێت! ئەمە جوانییە لەگەڵ ئاخ و ئازار و جەخار.
“پێکهاتی گێرانەوەی گۆڕستانی چراکان و زمانپەرێشیی گێرەرەوە”
لە بەشی یەکەمی ئەم ڕۆمان-شیعرەدا گێڕەرەوە نیازی سەفەرێک ڕادەگەیەنێت، ڕۆشتنێک بە بەرگی تازەی شیعرەوە، بەرگێ لە پەلکە گیای غەمگین و پەژموردە کە خەیاڵی شیعر بۆی دوریوە و دەیەوێت بە باڵی ئەم بەرگە نوێیەوە بفڕێ و سەفەرێکی نامۆ بۆ قووڵایی دەست پێ بکات، سەفەرێک بە کاڵاو و پێتاوی شیعرەوە، بەو کڵاوەوە کە پەپووسلێمانکەیەکی عاشق بە دەم خوێندنی سورەتی ئەوینەوە وەکوو دیاری داویە بە شاعیر(گێڕەرەوە) به و کڵاشە دۆمیانەوە کە داربەڕویەکی هەورامان دوای خوێندنی پیدەشتێکی پەخشانی لە بەردەمی هۆرەیەکی کاکۆڵدرێژ و کنالەیلێکی چاوڕەشد، لە شارەزوور پێشکەشی کردووە. سەفەر و ڕۆشتنێکی سەربزێوانەیە و لێوانڵیوە لە بوێری. بە بێ مۆڵەتوەرگرتن لە کەس و هیچ شت و ترس و خەونێک. بە بێ مۆڵەتوەرگرتن لە ڕەشەبا چەنەبازەکەی ڕەخنەگر و ڕۆژنامە و گۆڤار. بە سەر کێو و دەشت و کۆڵان و درەخت و سرووشتدا باڵ دەدات، ئه و بە بەرگی زایەڵە و چریکەوە داویەتی لە شەقەی باڵ، بە هەموو ئه و چریکە و مۆسیقا کەونینیانەی کە لێوانلێون لە خەم و پەژارە و خەفەت و جیهان-ژین و ئەزموونی ژینکراوی نەتەوەی کوردیان بەرهەم هێناوە، یان لە سەر ئه و ئەزموونە بەرهەم هاتوون و وتراون، تانوپۆی ئەم سەفەرە بە تەکنیکێک دەگێڕدرێتەوە کە لەگەڵ چریکە و بەیتەکان و بە ڕوانینێکی گشتی لەگەڵ جیهان-ژینی هونەری و بوونناسی کوردەوە هەڵپێکراو و تەنراوە.
به و چریکە و جریوە و جووکە و نەغمە ئاگرین و گڕگرتووانە لە کوانووی ڕەنج و ژانەوە دەڕوات، پێ بەپێی ڕۆشتنی شپرزەیی، قۆڵ لە قۆڵی پایز، شاعیر بەوێنەی کیژۆڵەیەکی قوتاربووی ئەوسا لە هەوای هەڵەبجەدا دەڕوات، بە شمشاڵی ئه و ئاخ و داخانەوە دەڕوات کە برینەکانی بۆ تەنیایی ئەژەنن. ئەمە سەفەرێکە بە سواری دووکەڵ بەره و مەملەکەتێ لە شارەکانی خۆڵەمێش، گێڕەرەوە(شاعیر) لە هەموو ئه و شتانەی لە ڕەنج و ستران و بیرەوەری و چێژ و جوانی و جەخار و ئۆف هەیەتی دەیەوێت سەفەرەکەی دەست پێ بکات. ئه و لە هەمان سەرەتای ڕێگادا بە جانتایەک کە لە دە گیرفانی خۆشەویستی زیاتری هەیە دۆشدادەمێنێت و تووشی سەرلێشێواوی و ترۆما دەبێت و هەناوی پرسیارئاژنگ دەبێت. ئه و دەچێتە قووڵایی مێژووی ئازار و کارەساتی ڕۆژهەڵات و شارستانییەتەوە بە سەر پشتی ئەسپەوە هەتا بەر دیواری بابل دەڕوات و لەوێشڕا سەرێک لە خاکی سۆمەر و مەملەکەتی تەمووز ئەدات، ئه و بە شوێن ئێسک و پرووسک و کاسەسەردایە، ئه و بە شوێن خۆیدایە، ئه و شوێنپێی مەرگی خۆی دەگرێت و لە خۆی دەپرسێت: “لە پێشدا پێ بخەمە کام خاکی واوەیلا و کام عەردی زریکە و کام وەرزی کوژراوی لەشمەوە؟” !ئه و لەگەڵ خۆی دەکەوێتە دیالۆگ و مۆنۆلۆگ و وەک بڵێی بە سەر خۆی و بەردەنگان و هەموو شتێکدا هاوار دەکات و دەپرسێت: “لە پێشدا پێ بخەمە کام خاکی واوەیلا و کام عەردی زریکە و کام وەرزی کوژراوی لەشمەوە؟!” ئه و دیسان لەگەڵ خۆی دەکەوێتە دیالۆگ و مۆنۆلۆگ و دەپرسێت پێم بڵێن: “چۆن بڕۆم؟! لەگەڵ کێ؟! بە قسەی کام خۆڵ و کام لم و کام سەحرای عەدەم و بە قسەی کام پەلکەگیا و کام پووش و پەڵاشی ڕومادی و کەربەلا و بە قسەی کام لاڕێی ڕەشەباو و کام داڵی نوگرەکەی سەلمان و کام جرجی خوار بەغا بکەم و کام گومان بکەمە ڕێبەری سۆراخی سەفەرم؟”
ئەم بەشە لە پێکهاتەی ئەم بەرهەمە تا لاپەڕەی 19 درێژەی دەبێت و بە پرسیارکردن و نیشاندانی داماوی و ترۆما و تۆقان لە سەرلێشێواوی و وێڵبوون و شکستەوە کۆتایی پێ دێت و سەرەتای هاتنەژوورەوە و دەرکەوتنی کارئەکتەر و کەسایەتییەکە بە ناوی “کاڵێ” کاڵێ لە پاشماوەکانی ئەنفال و شایەتحاڵانی مەرگە. ئه و پرچە شێواوەکانی خۆی وەکوو ڕێنوێن و چاوساغ دەدات بە شاعیر و بانگهێشت و ڕاکێشی ئەم سەفەرەی دەکات. سەفەرێک بۆ بینین و دۆزینەوەی مەرگ، سەفەرێک کە چاوساغەکەی کاڵێی ئەنفالکراوی خەڵکی زینانەیە، لەم بەشەدا گێڕانەوەی کاڵێ بە یەکەم کەسی تاک(من)ەوە دەست پێ دەکات و بە کۆمەڵێک وێنەی ترۆماتیک و تۆقێنەر لە مەرگ و شێوە سەرسووڕهێنەرەکانی و ئەزموونێک کە لە مەرگ و نزیکبوونەوە لە مردن هەیبووە قسە دەکات و بە دیالۆگێکی کورت لەگەڵ شاعیر، ڕێنوینی شاعیر دەکات بۆ یەکەمین وێستگە و پنتی دابەزینی مەرگ و ئەنفال: “تۆپزاوا!” لایەنی تەنزئامێز و ئایرۆنیی کارەستئامێزی ئەم وشەیە کە لە بنەڕەتدا ناوی یەکێک له و یەکەمین شوێنانەیە کە ئەنفال کراوە ئەمەیە کە لە ڕووی ماناییەوە تۆپزاوا واتە شوێنێک کە زۆرداری و ملهوڕی تێیدا زاڵە، تۆپزاوا لە دراوسێکانی شارستانییەتە کۆنەکانی سۆمەر و بابلە بە ئازار و برینە کەونینەکانییەوە: “سەرگوزوشتەی دۆزەخ و دۆزەخەوان و بەیتی حەشر و قیامەت و حیکایەتی دابڕان و هەڵقرچان و هاتنەوە له و دنیاوە لە لای منە” کاڵی لێوانلێوە لە حیکایەتی مەرگ و نەبینراوەکان، کاڵێ سێبەری مەرگە و لە خەیاڵدا گێڕەرەوە و شاعیر دەبات بۆ شوێن و کاتی ئەزموونێکی سامناک و ترۆماتیک، هەمان سەفەرێک کە شاعیر لە سەرەتادا نیازی کردبوو بیکات، لەم سەفەرەدا کاڵی حیکایەتەکان دەگێڕێتەوە و باس لە ئەتککردن، سووکایەتیپێکردن، تووندئاژۆیی و ترس و تۆقینەکان دەکات: “چیتان بۆ بگێڕمەوە؟ چی؟ چیرۆکی سەمای ئه و ئاوەڵکراسانەی کە “قەحتان” و “عەدنان” و “دەحام” بە پێش دەمی قافڵەی زیلەکانەوە هەڵیان ئەواسین؟ ئاوەڵکراسی خۆم و دایکم و خانزاد و مەستوورە و عادیلەخانم و حەپسەخانی نەقیب و عەنبەر خاتوون؟ کە یەک بە دوای یەکدا لە زاخۆوە هەتا قەڵاکانی سەلمان ئەشەکانەوە؟ چیتان بۆ بگێڕمەوە؟! چی؟ حیکایەتی منداڵەکەم کە لە ئاودەستێکدا بووم و تەمەنی چارەکە سەعاتێک و لە دواییدا لە ناو قاقای عەسکەرێکدا مرد؟! ئاخر چی بگێڕمەوە، زەلیلی کە بووبووە کراسی شیتاڵشیتاڵی بەرمان؟ حەیا کە قەترە قەترە ئەتکا و ” نەزهەت تۆغان” ئەیخواردەوە؟!” گێڕانەوەی کاڵێش بە پرسیارکردن و نەتوانین لە درێژەدان بە دەربڕین و هەڵگرتنی ئازاری بیرەوەرییەکان، وێنەکان تووشی شکست و جۆرێک دابڕان دەکات…کاڵێ لە ڕستەی کۆتایی ئەم بەشەدا داوەری و گێڕانەوە و نواندنەوەی حەقیقەت ڕاپێچی میتافیزیک و خودا یان هەمان تێڕوانینی ترانسێندێنتاڵ و بەرزەڕۆ دەکات: “ئەبێ خودا خۆی ڕۆژێ سەرمان لێبداو و پێمانبڵی ئه و ڕۆژی حەشرە چۆن ڕوویدا؟!”
ئاماژە بە ناو و ڕەمزەکانی جیهانی عەرەب(دەحام، عەدنان و قەحتان) و ژنانی نموونەیی کورد (مەستوورەخان، عادیلە خان و…)نواندنەوەی ڕەهەندی مێژوویی و قووڵی ڕووبەڕووبوونەوەی جیهانی بەفر و بیابان، عەرەب و کورد لە گۆشەنیگای گێڕەرەوەیە. ڕووبەڕووبوونەوەیەک کە گێڕەرەوە(شاعیر) لە درێژە و بەشی دواتردا لە چوارچێوەی گێڕانەوەی جەللاد و گێڕەرەوە وەکوو جەللاد نیگاری دەکات…جەللاد لە دیمەنێکی ڕەمزی کە هاوشێوەیە لەگەڵ دیمەنی نومایشە پیرۆز و قەدەرییەکان لە سەر سەکۆیەک بە مەودایەکی چەند کیلۆمەتریی له و لای تۆپزاوەوە لەسەر گردێک وەستاوه و لەوپەڕی هێز و حەماسەتەوە ئه و شۆڤڵانە دەبینێت کە خەریکی هەڵکەندنی چاڵەکان بۆ ئەنفالکردنن. قەحتان و عەدنانیش لە داوێنی گردۆڵکەکەدا هات و چۆیانە…. دەحام لەبەر خۆیەوە ئەیوت: “ئێمە واهاتووین کە نەڕۆین! هەر وەکوو چۆن شمشێر هاتە ناو خوێنەوە و ئیتر نەڕۆی!. ئەسپ هاتە ناو شاڵاوی قادیسییە و یەرمووکەوە و ئیتر نەڕۆی….دیجلە هاتە ناو جەستەی ئەم عێراقەوە و ئیتر نەڕۆی!” لەم بەشەدا جەللاد و ڕۆحی بیابان…دەحام…خیتاب و مانیفێستێکی فاشیستی دەدات”هەموو شتێ بە ڕەنگی خۆمان ڕەنگ ئەکەین…ڕەنگی دوورگە، ڕەنگی سەرۆک، ڕەنگی قائید، ئاووهەوا، شاخ و دەشت و داروبەرد و لەدایکبوون و مردن و هەموو شتێ بە ڕەنگی خۆمان ڕەنگ ئەکەین. هێز.هێز.هێز.هێز. من ڕاوەستاوم لە مەجدا، سەرم لە ناو ئەستێرەداو قاچم لەسەر تەپڵی سەری شاخ داناوە، وەختێ هاتم هەر لە ڕێوە من بەزەییم فڕێدایە چاڵێکەوە و هەتا نەمرد بەجێمنەهێشت. هەر لە ڕێوە من فرمێسکم لەم چاوانەم قەدەغە کرد هەتا نەمکوشت بەجێمنەهێشت!” لە میانەی ئەم هێزەی گێڕانەوە و ئەم نومایشەی دەسەڵاتی جەللاددایە کە گێڕەرەوە خۆی لەسەر تەپۆڵکەیەکەوە دەبینێتەوە کە تۆزێک لەولاتری جەللادەوە خەریکە هەڵکەندنی گۆڕەکان و لەگۆڕنانی گوڵ و گۆرانی و چریکە و هاوار و زایەڵە دەبینێت، چاڵەکان و ئه و گۆڕانەی کە تەنانەت دەنگی شەپۆلی دەریاش لە هەناوی خۆیاندا شوێنبزر دەکەن، لە کۆتایی ئەم بەشەدا داماوی و ملکەچیی گێڕەرەوە لە نواندنەوەی ڕووداوەکاندا نەخشێندراوە، گێڕەرەوە لە سەر گردۆڵکەیەک وەستاوە و تەنها چاو لێدەکات و دەبینێت! لە درێژە و بەشی دواتردایە کە دەردەکەوێت بۆچی گێڕەرەوە(شاعیر) سەرەداوی گێڕانەوە دەداتە دەست شاعیرێکی دیکە “سەربازی فیراری” “شاعیرێکی خەیاڵکرد وەکوو کارئەکتەری ناو شیعرەکە-ڕەنگە بەهێزتر لە شاعیری گێڕەرەوە یان بەشێک لە شاعیری گێڕەرەوە یان ئه و بەشە سێبەر و ژێرزەمینی و نەناسراوەیەی شاعیری گێڕەرەوه” و ئەمە نیشانەیەکە بۆ ئەمەی کە گێڕانەوەی شاعیر و کاڵێ و نواندنەوەی شاعیری گێڕەرەوە لە جەللاد شکستی هێناوە و توخمانێکی دیکە و کارئەکتەرە گێڕەرەوەکانی دیکە بانگهێشت دەکات:- “لە هاوینی 1989دا و لە ژێرزەمینی ماڵێکی شاری سلێمانیدا شاعیرێکی گەنج، سەربازی فیرار، خەریکی نووسینی کۆمەڵێ له و قیژە و زریکە پەرت پەرت و خۆڵاویانە بوو کە لە سەحرای عەرەبستانەوە هاتبوون و دوای ساڵێک گەیشتبوونە ژێر زەمینەکەی ئەم. بەداخەوە ئێمە له و هەموو هەناسە و قیژە و زریکە و وێنە و ئاوێنە وردوخاشانە، ئەم چەند نموونەیەمان دەسکەوت”
گێڕانەوەی شاعیری گەنج له و زریکە و هاوارانە لە قەوارەی 27 کورتە شیعردا دەردەکەوێت و لە زۆربەیاندا بە شێوەی ڕاستەوخۆ دەپەرژێتە سەر وێنەسازی و هەندێجار بیچمدانی دەربڕینی خوازەیی و میتافۆڕیک. لێرەدا ئاماژە بە چوار له و کورتە شیعرانە دەکەم: “حەوتەم: شەوێک ئەسیاری هەناسەی ڕۆژژمێری هەشتاوهەشت بووم/ ئەمویست گۆڕیچەی بژمێرم/ ئەمویست هەنسکی بژمێرم/ ئەمویست فرمێسکی بژمێرم/ هەتا خودی ژمارە خۆی هاتە جواب و وتی: چێکەی؟! منی ڕۆژژمێر ناوێرم مەرگەساتی تۆ بژمێرم!شانزەهەم: ئەنفال..ئەنفال/ ئەگەر ئەم ئاوە کوژراوە/ یەک بە یەکمان نەیخۆینەوە/ لە خۆشەویستی سەرچاوە و/ لە خۆشەویستی ئاو ناگەین./ ئەنفال..ئەنفال/ ئەگەر ئەم ڕەنگە کوژراوە نەپۆشین و/ ئەگەر ئەم هەوا خنکاوە هەڵنەمژین/ کەسمان ناژین!”
بیست و سێ: لە بەسرەدا/ نزیک پەیکەرەکەی”سەیاب”6/ لە ئاهەنگی تاج و نەجمە و سەمای بێری و سەرخۆشبوونی دەمانچەدا/ له و شەوەدا/ مێرگێ لە کچە سەبایای شاخەکانیان هەڵڕشتە ناو هۆڵێکەوە/ هۆڵ ڕووناک و کچ تاریک و بۆ بژاری مێرگی غەمگین چەند نەجمەیەک هاتنە پێشێ/ لەسەر میزێکی خەواڵوو چەقۆیەک و سەبەتەیەکی پڕهەرمێ دانرابوون/ چەند نەجمەیەک هاتنە پێشێ/ دەمانچەیەک پەلی یەکەم هێرۆی گرت و ویستی لەگەڵ خۆیدا بیبات بۆ ژوورێکی چۆڵی سەرێ/ لەپڕێکدا گوڵە هێرۆ/ کە چەقۆی دی هەڵیگرت و چەقاندیە سەر هەرمێی دڵی و خوێنی سپیی بوو بە فواره و بە لووزەوێ هاتە دەرێ./ل ە سەر سەکۆکەی دەرەوەیش بینییان وا باڵای سەیاب/ گوڵەهێرۆ تێی ئاڵاوە و لقی دەستیشی وا خەریکە هەرمێ بگرێ!”
بیست و شەش: یەکەم شه و بوو/ لە ناو لمی عەرعەرەوە/ دەستێک هاتبوە دەرەوە/ هێشتا بازن لە مەچەکدا زڕەی ئەهات/ هێشتا خەنە لە ناو دەستیا پێئەکەنی و/ موستیلەیەک لە قامکدا ئەیجریوان/ یەکەم شه و بوو/ لە لمەوە دەستێک هاتبوە دەرەوە/ له و شەوەدا/ ناولەپی دەست بووبوو بە دەم/ ئەویش بۆ تەنها هاوارێ/ کە هەر لە ڕێگە ئەمرد و نەئەگیشتە گوێچکەی سەرێ/خودایە بۆ”
هەروەکوو پێشتر وتم گێڕانەوە لە زاری شاعیری گەنجدا لە قەوارەی بیست و حەوت کورتە شیعر بە دەربڕینێکی میتافۆڕیک و خوازەیی، وێناسایی و هەندێجار دەرکەوتەی دەرهەست و ئابستراکتی خەیاڵی شیعری درێژەی دەبێت، شاعیری گەنج بیست و حەوت کورتە شیعر دەڵێت و کارەساتی ئەنفال و قووڵایی و درێژایی ئازار دەنوێنێتەوە و دوای کۆتایی ئەم بەشە لەگەڵ بڕگەی 27، گێرانەوەکە دووبارە دەدرێتەوە دەست و زاری “کاڵێ” و شاعیر(گێڕەرەوە) دەست بە پرچییەوە دەگرێت و کاڵی دووبارە دەست دەکات بە گێڕانەوەی بیرەوەرییەکانی، ئه و گێرانەوەی یادداشتەکان(یادهێنراوەکان)ی ڕۆژی حەشر دەست پێدەکاتەوە، کاڵێ باس لە قافڵە و ڕیزی درێژی زیلەکان دەکات کە بێشومار ژن و پیاو و منداڵ و هەموو ئاسەواری بوونیان لەگەڵ خۆی بەره و قووڵایی بیابانێکی نادیار و دوورتر لەوەی چاوی خەیاڵ بیپێکێت، پەلکێش دەکات: “قافڵە بوو. پەنجەرەی ماشێنمان کوێرو دنیا ون و، هەر خۆمان، خۆمان ئەبینی/ کات بزر بوو، شوێن بزر بوو. شه و بزرو و ڕۆژ بزرو پەیڤین لەگەڵ یەکدا بزر!”
لە درێژەدا کاڵی دەکەوێتە مۆنۆلۆگ و تاکبێژی لەگەڵ خۆی و تاکبێژییەکەی هەموو ئەم بەشەی بەرهەمەکە دەتەنێت. ئه و چاو لە ڕوخساری خەواڵووی پاسەوانی ناو زیلەکە دەکات و لەگەڵ خۆیدا دەڵێت: “ئەرێ ئەمیش دایکی هەیە؟ کچی هەیە؟ کوڕی هەیە؟ خه و ئەبینێ یان نایبینێ؟ بیری پێخەفەکەی ئەکات؟ بیری حەوشەی ماڵەکەیان؟” کاڵێ لێرەدا و لەم کات و سات و شوێنەدا بە چاولێکردن لە سەربازی بەعسی لە چرکەساتی “ئێسته” و هەنووکەدا دەیگێڕایەوە بەڵام هەر لەم کاتەی ئێستە و دڵەڕاوکێی ئامادەی هەنووکەدا کاڵی بە خەیاڵهۆنییەوە دەگەڕیتەوە بۆ ڕابردوو و ژیانی گوندی و ئەویندارانەی خۆی و ژینگە و سرووشتی ڕابردووی دەوروبەری خۆی: “من گوێم لە دەنگی تر ئەبێ: گەفینی سەگەلی ناو دێ. گارەگاری مریشکەکان. سوڕانەوەی بەرداشی ئاش. یاخود هۆرەیەکی پەرت پەرت و یا خود قیڕەی قەلەڕەشێکی ئێواران” ئەم گێڕانەوەیە درێژەی دەبێت بەڵام لە چەند بڕگەدا “ئێستە” و “ڕابردوو” پێکەوە گرێ دەدا. جۆرێک “نیوه وشیاری” کە کاڵێ ئەزموونی دەکات. هەمان ونبوون لە کات و شوێندایە کە لە سەرەتای گێرانەوەی ئەم بەشەدا باسمکرد: “ئۆﮪ پیاوەکەم! ئەم شۆفێرە سەروکەللەی لە پشتەوە هەر له و ئەچێ. ئۆﮪ پیاوەکەم! ئەهاتیتەوە لە ناو ڕان، یان لەمەزراو لە کێڵگەوە” لە درێژەدا کاڵی دەست دەکات بە گێڕانەوەی بیرەوەرییە چێژبەخشە ئەویندارانەکانی خۆی بە توێژاڵێکی تەنک و ناسک لە ئیرۆتیزمەوە…لە خۆشەویستیی مێردەکەی بۆ دەنگ و گۆرانیی حەسەن زیرەک، چێژی خواردن و بینین و ژیان دەگێڕێتەوە و لە درێژەدا کاڵی لە چارەنووسی نادیاری مێردەکەی دەپرسێتەوە و دڵەڕاوکێی نەبوون و فەنابوونی ئه و هەموو جوانییە…و هەروەها نەبوون و عەدەمی کۆرپەکەی(لاس) دەگێڕێتەوە:-
“له و کۆستەدا، دایکم بووبوو بە باهۆزی زەرد و شێت و لە تاوانا بە بێشکەوە”لاس”ی ڕفان. بۆ کوێ دایە؟! بۆ کوێی ئەبەی؟!”-بۆ ئەشکەوتێ! بۆ بن بەردێ. بۆ لای خودا!-بەڵام دایە! ئەوان لە هەموو شوێنێکدان!” لەم بەشەدا کاڵێ بە بیرهێنانەوەی بیرەوەرییەکانی ڕابردوو لە کاتی ئێستە و هیواکانی بۆ داهاتوو و ئاسۆی لەبەردەم درێژەی دەداتێ واتە کاڵی بە ناو سێ ڕەهەندی کاتدا سەفەر دەکات و دەگێڕێتەوە ونبوونی ناوەندی کات و شوێن لەم بەشەدا بە تەواوەتی هەست پێدەکرێت بڕگەکانی کۆتایی ئەم بەشە بە خۆشەویستی کاڵێ بۆ میردەکەی و خۆشەویستی مێردەکەی بۆ هونەر و جیهان-ژینی کورد و کولتووری کوردی و ستران و گۆرانی و ئەوین بۆ کوڕەکەی و گەورەبوون و ئاشقبوونی و قۆناغی خوێندکاری و بوون بە فڕۆکەوان و درێژەی دەبێت. ئەم بەشە بە ڕوونکردنەوەیەکی کورت لە گێڕەرەوەی شاعیرەوە بە زایەڵەیەکی حەماسی و شؤڕشگێڕانەوە و بە ناوەرۆکێکی قارەمانانەوە کە مزگێنیدەری دەرکەوتنەوەی پێشمەرگە و فریادڕەسان و قارەمانانی خەباتگێڕی کوردە درێژەی دەبێت، ناوەرۆکە شۆڕشگێڕانەکانی ئەم بەشە لە هیوا بچووکەکانی خەیاڵدانی کاڵێوە هەڵقوڵاوە. بەڵام ئەم دەربڕینە حەماسی و شۆڕشگێڕانەیە بە وێنەسازیی مەرگی کوللەیەک کە بە داوێنی کراسەکەی کاڵیوە نیشتبوو، دەبێت بە زایەڵەیەکی پووچ و عەبەس و کێلۆنی دەرگای مەرگ لە مردنی کوللە یان کوشتنی کوللە لەلایەن سەربازی پاسەوانەوە دەبینێت: “بە دوو پەنجەی دەستی چەپی کوللەی گرت و لە پێشدا باڵی دەرکێشاو لە دواییدا ئەویتری فرێدایە ژێر پییەوە!.” “نەحس بوو ئەم ڕێکەوتەیش و کوللە کوژرا و لە دەرکێشانی باڵەوە تا کوشتنی چارەنووسی هەر هەموومانم بینییەوە!” ئەم بەشە بە ئاوخواردنەوەی سەرباز و تینوێتی لەبننەهاتوو و وەڕەسکەری کاڵی و نائومێدی لە شکاندنی تینوێتی درێژەی دەبێت:
“دنیا ون و کات بزر و/ بەڵام ئێستە بۆنی لم و بۆنی کوللە و بۆنی سەحرا و چۆڵەوانی و هەوای ڕقاوی دێ”/ لە بەشی دواتری گێڕانەوەکەدا سەربازێک هەیە کە لە ماوەی جەنگی ئێراق و ئێران دوو برا و دوو کوڕە مامی لە بەرەکانی شەڕی شووش و دیزفوولدا کوژرابوون، ئەم بەشە مۆنۆلۆگ و ورتەورت و ورینگەورینگی ملکەچانە و ترسئامیزی سەربازە شۆفێرەکەیە، سەربازێک کە کۆتایی ئەم ڕێگا شووم و بەدەوییە دەبینێت و لەگەڵ زریان و ڕەشەباکانی بیابان و مەرگە تۆقێنەرەکانی هاوڕێ و ناسیاوە، ئایا ئه و مەکینەیەکی جەنگی و سەربازی مەرگخولقێنی جەللادە یان نا خۆیشی جەللادە؟ گێڕانەوەی ئەم بەشە نواندنەوەی ترسی سەربازە شۆفێرەکەیە لە خۆی و دڵ و زار و ددان و تەنانەت خەونەکانیشی کە نەوەکوو خەوەکەی بچێتە خەوی ڕائید حەمدانەوە و ڕاپۆرتی لەسەر بدات. ئەم بەشە لە بەرهەمەکە دەربڕ و گێڕەرەوەی قووڵی ترس و سامی ڕاهێنانی نامرۆڤانە و دژە مرۆیی سیستەمی بەعس بووە: “من جارێکیان خەونم بینی خەونێکی سەیر! له و خەوەدا ڕائید “حەمدان” بووبوو بە بەرازێک ڕەش و لە ساحەکەی موعەسکەردا یاری فتبۆڵی ئەکردوو خێراخێرا بە پاشەڵی لە فتبۆڵەکەی هەڵئەدا تا ئەکەوتە سەر لمۆزی، وەختێ کە خەبەرم بۆوە کێشام بە کەللەی نەگریسما و لە ترساندا، یەکەندەردوو، گەرماوگەرم بینەقاقای خەوم گرت و هەر لە جێدا خەوم کوشت و چوومە دەرێ و لاشەکەیم دوور فڕێدا!. وتم نەبادا ئەم خەوە بۆ شەوێ فریا بکەوێ و بڕواو بچێتە ناو خەوی حەمدانەوە و بڵی کە من ئەوم لە ناو خەوێکی خۆمدا بینیوە بۆتە بەراز، من ناوێرم سەیری ئەم کوردانە بکەم. ” لەم بەشەدا میهر و سۆزی مرۆیی و هاوکات ترس و تۆقینی سیستەماتیکی مرۆیی پێکەوە دەستەیەخە دەبن و لە دواجاردا ترس و مەکینەی سیستەماتیکی ترس و تۆقینی بەعس دەیباتەوە.
ئەم سەربازە لە دواجاردا خۆی وەکوو مەئموور و فەرمانبەری سیستەمێک دەناسێنێت، فەرمانێکی نەگریسی پێناسە کردووە. لێرەدا و لەم گێڕانەوەیەدا جەللاد دەبێتە قوربانی بەڵام ناتوانێت ڕۆڵی جەلادانەی خۆی واز لێ بێنێت هەر بۆیە لە کردەوەدا وەکوو جەللاد دەمێنێتەوە، لە درێژەی قافڵەی زیلەکان پنت و وێستگەی مەرگ و خەرمانەی عەدەم لە زمانی خەڵەفەوە دەبیستێت: “خەڵەف بە دەنگی بەرز وتی: نوگرە سەلمان!”_نوگرەسەلمان، ئافاتێکی قەڵا قەڵا، دووپشکێکی گەورە گەورەی کۆنکرێتیی. ئەشکەنجەیەکی درێژ و کڵپەیەکی بازنەیی.”
لەم بەشەدا گێڕانەوەی گێڕەرەوه ”شاعیر یان کاڵێ یان هەر دووکیان-تێکەڵاویی و هاونەواییەک لە گێڕانەوەد” لە پێناسە و باسکردنی نوگرەسەلمانەوە وێنەسازیی دەکات. نوگرە سەلمان ڕەمزێک لە مێژوویەکی دڕ و تووندئاژۆ و بەدەوییەتێکی لەمێژینە کە لە قووڵایی بیابانەکاندا شوێنی ئەشکەنجە و تەوبەپێدانی ژنان و پیاوان و کچان و مێرمنداڵانی بێگوناهن کە سەر بە زمانێک جگە لە زمانی عەرەبی و سەر بە ڕەگەز و خوێنێکن جگە لە ڕەگەز و خوێنی عەرەب، لە درێژەدا گێڕەرەوە لە زمانی با، باڵندە و خشتی دیوارەکانی نوگرە سەلمانەوە قسە دەکات کە هەموو ئەوانە شەرم دەکەن لەوەی کە ڕۆژێک نوگرە سەلمانیان بینیوە یان بەوێدا تێپەڕیون یان بوون بە بەشێکی نەخوازراو و زۆرەملی له و بینا تاریکە…لە درێژەی ئەم بەشەدا گێڕانەوە دیسان دەدرێتەوە دەست زار و زمانی شاعیر(گێڕەرەوە) و ئەویش ئێستا لە سەردەمی هەنووکە و لە سۆنگەی داهاتوویەک لە پەنجەرەی ڕابردووی نوگرەسەلمان و کارەساتی ئەنفالەوە قسە دەکات: “دوای پانزە ساڵ هەتا ئێستەش تینوێتی کۆچم نەشکاوە. هەتا ئێستەیش زەمزەمیەکه و ئه و چەند دڵۆپە ڕژاوە و زاری گەورەی عەسکەرەکەم لە یاد ماوە. دوای پانزە ساڵ هەتا ئێستەیش، هەموو جارێ بە درێژایی خەیاڵم تەپ و تۆزێک لە وڕێنەکانم هەڵئەسێ/ لە بیاباندایە چاوانم و لە قاقڕدایە تینوێتیم…” لەم بەشەدا شاعیر بە باسکردن و نەخشاندنی وێنە زەینییەکانی خۆی لە بیابان و دۆخی دەروونی خۆی و قسەکردن لەسەر ترس و گومان و خەم وحەسرەت و ئازار و نائومێدی و تەنیاییەکانی، ناو و شوناس و شوێنی ژیانی ئێستەی خۆی ئاشکرا دەکات، ئه و باس لە ئازار و قووڵایی ڕەنجێک دەکات کە لە دیدار لەگەڵ کاڵێدا تا بنی هەناوی دزەی کردووە، ئه و باس لە ئیمپراتۆریی بیابان و دڕندەیی سەحرا دەکات و وتووێژێکی خەیاڵی و دڵنەوادەرانە لەگەڵ کاڵێدا دەکات: “من دووکەڵکێشی شیعرێکی دووروڵاتم. ناوم مەمە و خەڵکی “دووز”م/خەڵکی دەشتە تەنیاکان و کوڕی دەغڵە سووتاوەکان.” ئه و لە درێژەدا باس لە غوربەت و نائومێدی و ئه و ئازارانە دەکات کە لە مەنفادا شێوە و سیمایەکی دیکەیان وەرگرتووە و هیچ کات بۆ ساتێکیش چییە جێیناهێڵن: “سیانزە ساڵە/ غوربەت بووە بە هاوسەرم و/ من لەم ژنە پاییزەیە هەتا ئێستا/ دەیان منداڵە خەزانی/ قژزەرد قژزەردم لێ بووە/ ئێرە پڕپڕە لە گڵۆپ/کەچی من هێشتا تارماییم” ئاخر چیبکەم/من شەوانی”دووزم” تیایە”…لە درێژەی ئەم بەشەدا گێڕانەوەی شێوەژیانی غوربەت و پەناهەندەیی و ژیانی دوور لە نیشتیمانی گێڕەرەوه دەخرێتە ڕوو، شێوەژیانێک کە بە تۆسقاڵێک چییە لە ئازارەکانی بیابان و کاڵێ و نیشتیمانی لە بیر نەبردۆتەوە و لەبنەمادا ڕۆحی لەوێدا گیری خواردووە و ماوەتەوە. ئه و هەنووکە تارماییەکە لە وڵاتی بادە و مەی و کریستاڵ و چرادا”من کە ڕۆحم هی خۆم نەبێ و هی وڵات و هی خاکێ بێ/ هەروام لێدێ! ئاخر چیبکەم؟!”
بەشی دواتر ئامادەیی دووبارەی شاعیری گەنج “سەربازی فیراریی ژێرزەمین”ە کە بۆ ماوەی دوازدە ساڵ دەبێت هاتۆتە دەرەوە و لە بەردەم میحرابی خۆرەتاودا شیعری نووسیوە بەڵام هێشتا لە بەغدادی نەگریس بەعسە دڕندەکان سالارن، تاکوو دواجار بوومەلەرزەیەکی گەورە بەغدای هەژاند و مێژووی دڕندانەیان(قەحتان و عەدنان و دەحام) سەرواوەژوور بوویەوە، له و ڕۆژە بەدواوە یەک لە دوای یەک گۆڕە بە کۆمەڵەکان دەدۆزرانەوە و بە دۆزینەوەی چوارەمین گۆڕستان ئەم شاعیرە چوار شیعر لە ستایشی پیرەمەگروون و ڕەمزی خۆڕاگری و کۆڵنەدان دەهۆنێتەوە. لەم بەشەدا دووبارە شاعیری گەنج بە کۆمەڵێک شیعری کورت و پوخت ڕووداو و بەسەرهاتەکان دەگێڕێتەوە و من لێرەدا ئامژە بە یەک شیعریان دەکەم:-
چوارەم شیعر: به و سەرەوە/ تەیرێک لە ناو دووکەڵەوە/ کە منی دی/ هاتە خوارێ و /ڕێک بەرامبەرم نیشتەوە!.”یەکەمجار بوو تەیرێ ببینم عەمامەی لەسەردا بێ!”وتی: تۆ ئەمناسیتەوە/وتم: تەنها شێوەت ئەکەم!.وتی: من ناوم نەجەفە و لە شیعری جەواهیری 7 دا یەکمان دیوە/کە تۆزێ لێی وردبوومەوە/وتم: وایە!/وتی:تۆ هەر چاڵی باڵندەکانی خۆت باسکرد/تۆ هەر مۆمت لەسەر گۆڕی قوربانییەکانی خۆت هەڵکرد/بەڵام ئاخر…نەمهێشت قسەکەی تەواو کا” وتم: هێشتا من فڕینم بەردەوامە!/نەگەیشتوومەتە ناو دڵت!/وتی:تەنها من یەک قسەم پێیە و ئەڕۆم/ئەمجارەیان ئێمە و ئێوە/لە گۆڕستانی چرادا/ لەڕێی ئێسک و پروسکەوە/لەناو مردنا بۆ ژیان/ بەتەواوی بووین بە برا”
بەشی کۆتایی ئەم بەرهەمە زۆر داهێنەرانەیە و لەخۆگری مانیفێستێک بۆ داهێنانی ژانێرێک لە ستران و گۆرانیی کوردی بۆ گێڕانەوەی کارەساتە. ئاوازی حەیران و لاوک لە نەریتی سترانبێژیی کوردیدا تێکەڵەیەکن لە گێڕانەوە تراژیکە ئاشقانەکان و هیجران و ترس و دواجار مەرگی ئەشق و ئاشقان، گێڕەرەوە بە داڕشتنی کارئەکتەرێکی “لاوک/حەیرانبێژ”کە ناوەرۆکەکانی ئازار و مەرگی ئەنفالی لە پێکهاتەی حەیران/لاوکدا گونجاندووە، دەست دەداتە داهێنان و ئافراندنی ژانێرێکی ئاواز و ستران بە ناوی “حەیاوک”. ئەم حەیاوکبێژە لە سەر بەرزیی قەڵای هەولێر بەرامبەر خەرمانەی خۆڵەمێشێی مانگ بەره و باشوور وردەوردە دەنگی دەفڕێت. باڵندە ئاواز بەره و خوار دەفڕێت و لە گێڕانەوەی چیرۆکدا، دڵۆپ دڵۆپ خوێن لە زێکانی دەنگی دەتکێ و وشە بە وشەی گڕ دەگرێت و وێنەکان دەبن بە خەرمانی بەجێماو بۆ پەپوولە و یادگاریی بۆ خۆڵەمێش.
حەیاوک بە ڕەوت و ڕیتمێک لە گێڕانەوە و بە زایەڵەیەک لە لاوک دەپەرژێتە سەر گێڕانەوەی ستەم و زوڵم و دەسدرێژیی بیابان و هێرشی کولتووری بەدەویی عەرەب بۆ کوردستان و وڵاتی کوردان ئەگەرچی لە هەندێ بڕگەی ناوەڕاست و کۆتایی ئەم بەشەدا ئێمە شایەتی زایەڵە و هاوارێکی زارەکین تاکوو نڤیسکارانە یان هەمان حەیاوک دەبیستین و دەخوێنین بەڵام نووسینەوە و باسکردنی ئەم بەشە وەکوو هەمان هەوڵە کە شیعر لە گێڕانەوەی کارەساتدا دەیدات و تووشی شکست دەبێت و ئەگەرچی ماهییەت و چییەتی شکستەکان پێکەوە جیاواز بن. ئەم بەشەی کۆتایی ئاڵتەرناتیڤ و جێگرەوەیەکی بوێرانە و داههێنەرانەیە بۆ ڕاسپاردەکردنی گێڕانەوە لە نووسینەوە بۆ ئاخاوتن و لە ڕاستیدا بۆ ئاواز و دەنگ. وەکوو دریدا8 دەڵێت ڕەسەنایەتیی ئاخاوتنە بە سەر نووسیندا. ئەم بەشەی کۆتایی ڕێک تەعبیر لەم ڕستەیە دەکات لە گێڕانەوەی کارەساتدا کاتێک زمان لە دەربڕین دەکەوێتە گۆ، مۆسیقا دەست پێ دەکات…حەیاوک ئاوازی هۆنینەوەی وشە پیرۆزە و نانڤیسارییەکانن کە قووڵایی تراژیک و ئازاری جوانیناسانەی لە لایەن کوردەوە درک دەکرێت و ئەوان بە باشی لێی تیدەگەن…ئەم مرۆڤە ئازارچەشتوو و مەرگچەشتوانەی کە لە باتی هەموو دونیا چاو لە چاوی مەرگ بوونە.
نووسینەوەی ئەم بەشەی کۆتایی گۆڕستانی چراکان ناپۆڕێت، ئەم بەشە تەنها دەبێت گوێی بۆ بگیرێت و بە گوێیەکی کوردانە یان کوردیناسانە دەبێت لەگەڵ گێرانەوە تراژیکەکەی بچییە پێشێ و خوێنی ئیلهامبەخشی جوانی ببیستی کە لە زێی گەرووی حەیرانبێژ دێتە دەرێ و سەمفۆنیای مردووان لاوکانە دەچڕێ…حەیاوکانە! شکستی جوانیناسانەی گێڕانەوەی کارەسات دەبێت بەم شێوەیە سەرکەوتوو دەرکەوێت: وەیلێ/ وەیلێ /وەیلێ/ وای لە کیژانێ/ وای لە حەیرانێ/ وای لە ئافاتی دەورو زەمانێ/ وای لە غوربەتی نێو بیابانێ/ وای لە شەوانێ کە مانگ تیا ئەمرێ و/ بەفری کێوانیش چ پێنازانێ!./ وای لە مریەمێ/ وای لە پاکیزێ/ وای لە سووتانی ڕۆحی ئازیزێ/ وەیلێ/ وەیلێ/ وەیلێ/ وەیل! 9
سەرچاوە و پەراوێزەکان:
1.- زمانپەرێشیی یان ئافازیا( Aphasia)تێکچوونی توانستی دەربڕین یان تێگەیشتن لە زماندا کە دەگەڕێتەوە بۆ ئاسیو یان خەسارکەوتن لە مێشک.
2.-روبر مرل، مرگ کسب و کار من است، ترجمەی احمد شاملو، تهران، انتشارات نگاه،1377
3.-جهانبگلو، رامین، وجدان زندگی –گفت و گو با جرج استاینر-، ترجمە پروین ذوالقدری، تهران؛ نشر نی،1378ص10
.4-همان ص 122
5.-ناباکوف، ولادیمیر، دربارەی مسخ، ترجمەی فرزانە طاهری، تهران، نیلوفر، 1368 ص88
6. بەدر شاکر سەییاب؛ شاعیری عێراقی لەدایکبووی بەسرە و کۆچی دوایی لە- 1964
7.محەمەد میهدی جەواهیری؛ شاعیری شۆڕشگێڕی عێراقی-
8.-دریدا، ژاک، فروید و صحنەی نوشتار(مواجهات)، ترجمەی مهدی پارسا، تهران، کارگاه انتشارات روزبهان،1390
9.-دیوانی شێرکۆ بێکەس، بەرگی شەشەم، گۆڕستانی چراکان، چاپی سلێمانی ل 5 تا 115 [1]
تێبینی: ئەم بابەتە بە ڕێنووسی سەرچاوەی ئاماژە پێکراو نووسراوە، کوردیپێدیا هیچ دەستکارییەکی نەکردووە!