ناونیشانی بابەت: لەيادى پڕۆسەى يەکەمى ئەنفالدا
ناوی نووسەر: ژیلوان هەڵەدنیژیلوان هەڵەدنی

“لە شوباتى 1988 تاوەکوو ئازارى 1988”
دۆڵى جافايەتى لە ڕووى مێژووييەوە، مێژووييەکى دێرينى هەيە و گەلێک شوێنەوارى مێژوويى لە ناوچەکەدا هەيە، کە گوزارشت لە دێرينى ناوچەکە و شوێنى نيشتەجێ بوونى مرۆڤ دەکەن. بە درێژايى قۆناغە مێژووييەکان، هەر لە سەردەمى ماددەکانەوە ئەم ناوچەيە شوێنى هاتووچۆى سوپاوکاروانە بازرگانييەکان بووە، شوێنەوارەکانى چەمى ڕێزان کە لەڕووى جوگرافييەوە نزيکى دۆڵى جافايەتين بەڵگەى بوونى شارستانييەتن لەم ناوچەيەدا، ئەمه و جگە لەوەى کە چەندين شوێنەوارى دێرين و هەڵنەدراوەى ناوچەکانى هەڵەدن و سەرگەڵوو، شارستێن و بنارى چياکانى ژيلوان و قەرەسرد هەن و تاوەکوو ئێستا شوێنەوارناسان کنەوپشکنيان تێدا نەکردووە، دۆڵى جافايەتى لە سەردەمى دەوڵەتى عوسمانييدا بەشێک بووە لە قەڵەمڕەوى بابانەکان، بە تايبەتى ئەوکاتەى پايتەختى ميرنيشنەکەيان قەڵاچوالان بووە، ناوى دۆڵى جافايەتى و شوێنەوار وناوى گوندەکانى لەناو نووسينى گەڕيدە و گەڕاڵ و گەشتيارەکاندا هاتووە و چەندين کەسايەتى وەکوو “ميولەر” بەناوچەکەدا تێپەڕيون و سەرنجەکانى خۆيان تۆمارکردووە.

خەڵکى ناوچەکانى دۆڵى جافايەتى بە جوامێرى و ميرخاسى و ئازايەتى و ميواندۆستى ناسراون و ڕێزى ميوانى بيانيان گرتووە، لە سەردەمى حکوومەتى شێخ و شۆڕشەکانيدا بەشداريان کردووە. دۆڵى جافايەتى لە ساڵانى سى و چلەکانى سەدەى ڕابردوودا؛ بووە پێگەيەکى گرنگى تەريقەتى نەقشبەندى و هەقەکان. پێگەى جوگرافى دۆڵى جافايەتى و کەسايەتييەکانى ئەم ناوچەيە لە سەردەمى شۆڕشى ئەيلوول(1961)دا ڕۆڵێکى گرنگيان بينيوە و دواتريش ناوچەکە بووە پێگەيەکى گرنگى شۆڕش، چونکە ناوچەکە لە ڕووى هەڵکەوتەى شوێنى جوگرافيى و بەرزايى چياکانى و پەناوپەسێو و ئەشکەوتى بۆ خۆپاراستى پێشمەرگە لە ڕووى سەربازييەوە گونجاو بووە و حکوومەتى ئێراقى نەيتوانيوە بەتەواوى کۆنتڕۆڵى بکات.

لە سەردەمى هەڵگيرسانەوەى شۆڕشى نوێ لە ساڵى 1976دا دۆڵى جافايەتى بووە لانکەى شۆڕش و پێشمەرگايەتى، ئەمەش هەروەک باسمان کرد بە هۆى پێگەى جوگرافى و دوورى لەدەسەڵاتى حکوومەتى بەعس و بوونى ئه و خەڵکە قارەمانەى کە پێشتر لە ناوچەکەدا لەناو شۆڕش بوون و ڕۆڵيان هەبووە، بوونە پشت و پەناى يەکەمين مەفرەزەى چەکدارى. هەر بۆيە بەدرێژايى ساڵانى شۆڕش تاوەکوو پڕۆسەى بەناو ئەنفال ناوچەکە پێگە و بايەخێکى گەورەى هەبوو لە شۆڕشى نوێدا، چەندين پێشمەرگە و سەرکردەى قارەمان لەم ناوچەيەدا لەناو ڕيزەکانى شۆڕشدا خەباتيان دەکرد.

“پڕۆسەى ئەنفالەکان لەم ناوچەيەدا”

(21/2/1988) تاوەکوو (18/3/1988)، سوپاى ئێراق لە (21/2/1988) وە بە پاڵپشتى تانک و زرێپۆش و تۆپى (175ملم، 130ملم) وکاتيۆشا و فڕۆکەى جەنگى و هەليکۆپتەرەوە هێرشيان کردە سەر دۆڵى جافايەتى، لەسەرگەڵوودا مەڵبەندى دوو هەبووه ‌و، لەبەرگەڵووش بارەگاى مەکتەبى سياسى (يەکێتيى نيشتمانيى کوردستان) و دەزگاى ڕاگەياندن و نەخۆشخانەى شۆڕشى تێدا بوو، لە ياخسەمەريش بارەگاى سکرتێرى گشتى و مەکتەبى عەسکەرى تێدابوو، شەڕێکى بەرەيى فراوان بەدرێژايى (70کم) بەرپا بوو، ليوا ڕوکن “سوڵتان هاشم ئەحمەد” سەرپەرشتى 20ليواى فەيلەقى (2،3،4،5،6،7) وليواى هێزى تايبەتى(65و66) ى سەرکردايەتى گشتى هێزى چەکدار-ليواى موغاويرى فەيلەقى (2و4و6) ليواى (9،31،32،72، 75، 116، 438، 445) ى فەوجى موغاويرى فەيلەقى(4-5)، نزيکەى (30) فەوجى مواليدەکانى (945)، لەگەڵ تەواوى سريە وفەوجە سووکەکانى کوردستان، جگە لە هەڵڕشتنى چەندان تەن گازى ژەهراوى بەسەر سەنگەرى پێشمەرگە و ئاوايى و ناوچە ئازادکراوەکان دا. هێرشەکان لە کۆتەڵەوە بۆ سورداش، قەرەچەتان، کلکەى پيرەمەگروون، هۆمەر قەوم، شەدەڵە، دابان هەلاج، سەرگەڵوو، هەڵەدن، ياخسەمەر. لە قەمچۆغەوە بۆ سارا، قەرەسەرد، هازەڵە، قەڵەم پاشا، کڵاوسپى، قەرەنگوێ. لە هەنارانەوە، کانى گۆران، پيرکە، قزلەر، لووتکەى چايەر، کونەکۆتر. لە باڵخەوە بۆ گاپيڵۆن، وڵاغلوو، گۆجاڕ، گەڕەدێ، خەجە لەرزۆک. لە بنگردەوە بۆ کوێرەکانى، سێدەر، دۆڵەبى، هەنجيرە، شارستێن، مەرگە، ئاوەژێ، سێروان، کانى توو.

لەم شەڕانەدا زياتر لە (100)پێشمەرگە شەهيد بوون، 350پێشمەرگە بريندار بوون، هەشت هەزار سەرباز و ئەفسەر کوژراو بريندار بوون، دوو کۆپتەر کەوتە خوارەوە، خەڵکى ئەم سنوورە بەڕێگاى کەرکەر وگۆمەزەڵ وکوێستانەکانى دۆڵى شێخ محەمەد دا گەيشتنە گەڵاڵە و سەفرە و سنوورەکان، هێزى پێشمەرگە بەپێى پيلانێکى ديارى کراو لە (18/3/1988) لە دۆڵى جافايەتى کشانەوە بۆ سنوورەکان، لە هەمان کاتى هێرشەکانى ئەنفال بۆ دۆڵى جافايەتى کشانەوە بۆ سنوورەکان، لە هەمان کاتى هێرشەکانى ئەنفال بۆ دۆڵى شەوى (22/23/3/1988) ڕژێم لە چەند قۆڵێکەوە بەهێزێکى گەورەوە، هێرشى کردەسەر باليسان، بەڵام لە تەواوى قۆڵەکانەوە تێکشکێنران.

زۆربەى زۆرى دانيشتووانى گوندەکان لەگەڵ هێزەکانى پێشمەرگەدا ڕوويانکردە سنوورەکانى ئێران، بەڵام بەهۆى سەرما و برسێتى و بريندارى، نزيکەى (160)کەس لە گوندنشينەکان گيانيان لەدەستدا و لەکاتى گەمارۆ و پێکدادانەکانيشدا نزيکەى( 200_250)کەس کوژران، کە زۆربەيان لە ڕيزەکانى هێزى پێشمەرگە بوون، بەڵام ئه و کەسانەى کە بەهۆى بڵاوکردنەوەى هەواڵى ساختەى لێبوردنەوە، لە سنوورەکانى ئێرانەوە گەڕانەوە بۆ ژێر دەسەڵاتى حکوومەتى ئێراق، زۆربەيان بێ سەروشوێن کران، ئەگەرچى لە ناوچەکانى ئەنفالى يەک لە ڕووى زەرەر و زيانى گيانييەوە، کەمترين زيانى پێگەيشتووە، بەڵام گورزێکى کوشندە بوو بۆ ورەى خەڵکى کوردستان بەگشتى و ناوچە ئازادکراوەکانى ديکە بە تايبەتى، چونکە گرنگترين بارەگاکانى پێشمەرگە لە پارێزگاى سلێمانيدا کەوتبوە ئەم ناوچەيەوە.

“بڕیاری کشانەوەی هێزی پێشمەرگه”‌

لەدوای هێرشەکانی حکومەتی ئێراقی یەوە بۆسەرکردایەتی يەکێتى هێزی پێشمەرگە ناوچەکانی دۆڵی جافایەتی و بارەگاکانیان چۆڵ بکەن، بۆیە سەرەتا کە بڕیارەکە دەدرێت ناهێڵرێت زۆر کەس پێ بزانێت ئەویش لەپێناو دەرچوونی خەڵکی ناوچەکه و بریندارەکان. کەسوکارەکانیان وپێشمەرگە بەشێوەیەکی گشتی بۆیە ڕۆژی (18مارت 1988 ) بەڕێکوپێی ناوچەکە چۆڵ کرا، يەکێتى دەربارەی هێرشەکانی حکومەتی ئێراقی، مەکتەبی سیاسی يەکێتى بەیاننامەیەکی دەرکردووە ئاماژەی بە هۆکاری پاشەکشێی هێزەکانی پێشمەرگەی کردەوە له ‌دۆڵی جافایەتی و باسی لەزەرروزیانەکانی دوژمن لەئەنفالی یەکێکدا کەتووشی هاتووە کردووە، و لەڕادێۆی دەنگی گەلی کوردستانەوە خوێندرایەوە و لەپێشتریش ئێستگەی ڕادیۆ لە دۆڵە کۆگێ دامەزرا و پێشتر کاری پێکرا، چونکە حسابی تەواو بۆ وەستانی ئێستگەی بەرگەڵو کرابوو و لەکاتی هێرشەکان بۆ سەرناوچەکه، هەر بەبۆنەی هێرشەکانی ئەنفالی یەکەوە حکومەتی ئێراقی بە دەرکرنی بەیانی ژمارە (3087) لە رۆژی (19/3/1988) سەرکردایەتی هێزە چەکدارەکانی ئێراق کۆتای بە ئەنفالی یەک هات و وەک مژدەیەکی خۆش بەخەڵکی ئێراق دراو بەوبۆنەیەشەوە سوڵتان هاشم بروسکەیەکی پیرۆزبای ئاراستەی سەدام حوسێن کردووه.

هەروەها بەڵگەنامەیەکی تر بەناونیشانی(ش3، ق 2/122)، لە بەرواری( 1/-3-/1988) لەلایەن رێکخراوی هەواڵگری رۆژئاواو کە لەلایەن تاوانبار”فەرحان موتڵەگ جبوری” واژۆکراوه و بۆ بەشی هەواڵگری شوعبەی سێیەم نێردراوه و روون کراوەتەوە کە تەنها لەم قۆناغەدا نزیکەی “120100” دوانزە هەزارو سەدکەس بەهۆی چەکی کیمیاوی کوژراون یان بریندار بوون لە قۆناغی یەکەم و دووەمی شاڵاوەکە، ئه و بەڵگانەی سەرەوه و دانپیانانەکانی هەریەک لە “عەلی حەسەن مەجید، سوڵتان هاشم ئەحمەد، حوسێن رەشید تکریتی، سابر عەبدل عەزیز ئەلدووری، فەرحان موتڵەگ جبوری، تاهر تۆفیق ئەلعانی”، و هاوکات سکاڵاکارو شاهید حاڵەکانی تاوانەکە، تاوانی قۆناغی یەکەمی شاڵاوەکانی ئەنفال پشتڕاستکراونەتەوە .بەشێکی تر لە بەڵگەنامەکانی سەلماندنی قۆناغی یەکەمی تاوانی ئەنفال، راپۆرتێکی شارەزایانی نێودەوڵەتیە، کە له و راپۆرتەدا بۆ دادگای باڵای تاوانەکانی ئێراق لە(30-/11-/ 2006) سووڕی “26”ی دانیشتنەکان روون کراوەتەوه و هاتووە؛ یەکەم، دۆزینەوەی 123 رووفات کە هەموویان بە فیشەک کوژرابوون، دووەم، دەستنیشانکردنی (25 ) بیست وپێنج رووفاتی ئافرەت، سێیەم، دەست نیشانکردنی (98) نەوەدو هەشت رووفاتی ئافرەت، چوارەم، لە( 90%) ی رووفاتەکان مناڵ بوون لە خوار تەمەنی(13) ساڵیەوەشارەزایەکی نێودەوڵەتی بۆ دادگای روونکردوەتەوە کە (69%) قوربانیەکان چاویان لە دەستدابوو، 69% لە سەریان درابوو، (72% ) لە بڕبڕەی پشتیان درابوو، (66%) لە دەست و قاچیان درابوو”، هەروەک شارەزایەکە بۆ دادگاشی روون کردوەتەوە کە کە لەنێو گۆڕە بە کۆمەڵەکەدا، چەندین ناسنامه و بەڵگە دۆزراونەتەوە کە هی دانیشتوانی گوندە بەرکەوتوەکانی قۆناغی یەکەمی شاڵاو و تاوانی ئەنفال بوون. بەگوێرەى سەرچاوەيەکى تر لە سنوورى جوگرافياى قۆناغى ئەنفالى يەک زياتر لە( 164) گوند لە سنوورى قەزاکانى دووکان و چوارتا تێکدران و سوتێندران. [1]

تێبینی: ئەم بابەتە بە ڕێنووسی سەرچاوەی ئاماژە پێکراو نووسراوە، کوردیپێدیا هیچ دەستکارییەکی نەکردووە!