ناونیسانی بابەت: میساقی میللی تورک چییە؟
ناوی نووسەر:
چۆمان حەمە تەقێدینچۆمان حەمە تەقێدین
سەرەتا
لەشکری سێیەمی سوپای دەوڵەتی خەلافەتی عوسمانی لە هەردوو ویلایەتی سیواس و ئەرزەڕوومی باکووری کوردستان بڵاوەی پێکرا بوو، کاتێک لە ڕێکەوتی (19_5/ئازار_1919) گەیشتە بەندەری سامسۆن لە پارێزگای سامسۆنی باکووری تورکیا و هەر لەوێ و لە هەمان ڕۆژدا جیابوونەوەی خۆی لە دەوڵەتی خەلافەتی عوسمانی ڕاگەیاند.
دواتر ئەنجوومەنی گەورەی نیشتمانی تورکی لە ئەنکەرای پایتەختی ئێستەی کۆماری تورکیا پێکهێنا و حکومەتی خەلافەتی عوسمانی لە ئەیستانبوڵ بە حکومەتی نادەستووری دانا و نیازی خۆی نیشاندا کە دەوێت کۆتایی پێ بهێنێت.
هەروەها ئەوانەی ناڕەزای بوون لە ئاگر بەستی مودۆس کە لە نێوان سوپای دەوڵەتی خەلافەتی عوسمانی و ئیمپراتۆریای بەریتانیا بە ناوی هاوپەیمانان بەسترا لە ڕێکەوتی (30_10/ئۆکتۆبەر_1919) لە لایەن ژەنەڕاڵ حوسێن ڕەوف ئوربای بەگ وەزیری دەرەوەی دەوڵەتی خەلافەتی عوسمانی و ئەدمیراڵ سۆمیرسیت گۆوپ کالپۆرپی لە هێزی دەریایی شاهانەی بەریتانی لە ناو کەشتیەک لە بەندەری موردۆس لە شارە دوورگەی لیمنۆسی سەر بە پارێزگای باکووری ئەیجەی وڵاتی گریک (یۆنان) ی ئێستە.
بە پێی ئاگربەستەکە دەوڵەتی خەلافەتی عوسمانی ویلایەتەکانی بەغداد، بەسرا، یەمەن ویلایەت و موسەتەریفەکانی سوریا و ویلایەتی حیجاز تەسلیم دەکات وداگیر کردنی گەرووەکانی بۆسفۆر و دەردەنیل و هاتوچۆ کردنی کەشتی سەربازی وڵاتانی هاوپەیمانان پێیدا و چەک کردنی سەرجەم هێزەکانی سوپای دەوڵەتی خەلافەتی عوسمانی و چاودێری کردنی ڕادیۆ و تەڵەگراف و هێڵی شەمەندەفەر لە لایەن هاوپەیمانان و کشانەوەی هێزەکانی سوپای دەوڵەتی خەلافەتی عوسمانی لە ئێران و ئەو ناوچانەی کە قەوقاز کۆنترۆڵی کردوون و داگیر کردنی باکۆ و باتۆمی لە لایەن هاوپەیمانانەوە و سەر شوێنێک کە ستراتیژییە لە لایەن هاوپەیمانانەوە، چوونە پاڵ بزووتنەوەی کەمالییەوە.
بزووتنەوەی کەمالیی بە سەرکردایەتی مستەفا کەمال (ئەتا تورک) (1938_1923ز) سەرۆک کۆماری تورکیا لە ڕێکەوتی (23_7/تەمموز_1919) لە شاری ئەرزەڕوومی ناوەندی پارێزگای ئەرزەڕوومی باکووری کوردستان کۆنگرەی یەکەمی گرێدا بە ئامادە بوونی (56) نوێنەر کە هەندێکیان کورد بوو بەشدار بوون، تا ڕێکەوتی (7_8/ئاگوستۆس_1919) بەردوام بوو.
دواتر لە ڕێکەوتی (4_9/سێپتمبەر_1919) لە شاری سێواسی ناوەندی پارێزگای سێواسی باکووری کوردستان کۆنگرەی دووەمی گرێدا بە ئامادە بوونی (38) نوێنەر تا ڕێکەوتی (11_9/سێپتمبەر_1919) بەردوام بوو، کە لە هەر دوو کۆنگرەکەدا گرنگترین داواکارییەکان بزووتنەوەی کەمالی خرایەڕوو کە برتیی بوو لە پاراستنی یەکێتی و سەربەخۆیی تەواوی خاکی تورکیا و ئەو سنووری کە لە کاتی بەستنی ئاگر بەستی مودۆس لە ژێر دەسەڵاتی دەوڵەتی خەلافەتی عوسمانی مابووە وەکو تەواوی وڵاتی تورکیا و بەشێکی وڵاتەی بولگاریا و گریکستان (یۆنان) تەواوی کوپروس (قوبرس).
هەرێمی باشووری کوردستان بێجگە لە ناوچە کوردنشینەکانی ویلایەتی بەغدادی پێشوو و خۆرئاوای کوردستان و بەشێکی وڵاتی سوریا ، بەوەش دەتوانین بڵێن بناغەی میساقی میللی تورک بریتییە لە ناوەڕۆکی هەر دوو کۆنگرەی ئەرزەڕووم سیواس.
ئەوە بوو میساقی میللی تورک لە دوا دانشتنی مەجلیسی مەبعوسان واتا پەرڵەمانی دەوڵەتی عوسمانی کە کەمالییەکان زۆرینەیان پێکدەهێنا لە ڕێکەوتی (28_1/کانوونی دووەم_1920) لە شاری ئەستانبوڵی پایتەختی دەوڵەتی عوسمانی پەسند کرا لە سەردەمی دەسەڵاتداری سوڵتانی موحمەدی شەشەم (1918_1922ز) ی سی و شەشەهەمین سوڵتانی دەوڵەتی عوسمانی، کە بە پێی ئەو میساقە بەشێکی وڵاتەی بولگاریا و گریکستان (یۆنان) و تەواوی کوپروس (قوبرس).هەرێمی باشووری کوردستان بێجگە لە ناوچە کوردنشینەکانی ویلایەتی بەغدادی پێشوو و خۆرئاوای کوردستان و بەشێکی وڵاتی سوریا بە خاکی تورکیای داناوە.
هەر لە سۆنگەی ئەو میساقە بوو کە سوپای تورکیا لە ساڵی (1974ز) هێرشی کردە سەر وڵاتی کوپروس (قوبرس) و بەشێکی داگیر کرد و هەروەها لە ساڵی (1984ز)ەوە تا ئێستا بە بیانووی هەبوونی چەکدارانی پارتی کرێکارانی کوردستان (پەکەکە) لەشکری دەکات بۆ سەر باشووری کوردستان و هەر دوو بە چوار قۆناغ هێرشی کردە سەر خۆرئاوای کوردستان و وڵاتی سوریا کە توانیویەتی بەشێک لە خۆرئاوای کوردستان و بەشێکی وڵاتی سوریا داگیر بکات لە پاش سەرهەڵدانی شەڕی ناوخۆیی سوریا لە نێوان ڕژێمی سوریا بە هاوکاری فیدراسیۆنی ڕووسیای فیدڕاڵ و ئێران و گروپە چەکدارە ئۆپۆزسیۆنەکانی سوریا بە هاوکاری تورکیا لە ساڵی (2014ز)ە.
تا ئێستا کە ژێر ناوەکانی قەڵغانی فورات و چەپلی زەیتۆن و کانی ئاشتی و هەڵمەتی سەربازی تورکی بۆ سەر پارێزگای ئیدلیب ، واتا دەوێت لە ڕێگەی سەربازییەوە ئەو ناوچانە بە دەست بهێنێیتەوە کە لە دەستی چووە بە پێی.
سەرچاوەکان
1_نۆیل باربەر: فەرمانڕەواییانی قۆچ زێرین (له سوڵتان سلێمانی قانوونییەوە تا ئەتاتورک)-وە: رێبوار کەریم وەلی-هەولێر2001ز.
2_یاسین صابرصاڵح: ئینسایکلۆپیدیای گشتی -سلێمانی2005ز.
3_د . فەرهاد پیرباڵ: کرۆنۆلۆجیای کوردستان625پ.ز_1932ز- هەولێر2011ز.
4_ن . لازایف: مێژووی کوردستان-وە: وشیار عەبدوڵڵا سەنگاوی-هەولێر2012ز.
5_بێرنارد لویس: ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست-وە: عەبدوڵڵا ڕەسولی-هەولێر2014ز.
6_پ . د . خەلیل عەلی موراد: پاسەروانانی کەمالیزم_وە: بەرزانی مەلا تەها و د.سەلام عەبدولکەریم-سلێمانی2015ز.
7_پ . ی . د. یاسین سەردەشتی ، بەرزانی مەلا تەها و د.سەلام عەبدولکەریم و ماجید جەلیل: مێژووی چەپ لە تورکیا-تاران2016ز.
8_دیار غەریب: خوێندنەوەیەکی نوێ بۆ مێژووی کوردستان-سلێمانی2016ز.
9_دەیڤد ماکدواڵ: مێژووی هاوچەرخی کورد-وە: د. ئەبو بەکر خۆشناو-هەولێر2019ز.
10_د. هیوا حەمید شەریف: کوردە عەلەوییەکانی باکووری کوردستان1938_1908-هەولێر2020ز.
[1]
تێبینی: ئەم بابەتە بە ڕێنووسی سەرچاوەی ئاماژە پێکراو نووسراوە، کوردیپێدیا هیچ دەستکارییەکی نەکردووە!