ڕەچەڵەک ( ڕیشە)و هۆرامییەکا
هورئەوەگېڵنای و ئاماڎەکەرڎەی: ئەسعەد ڕەشید
بەشۍ نۊهەمە
ڕەزاسان، کەسێ کەم وېنە بییەن دلۍ حوکومرانەکانو سەردەمو وېشەنە، ئەچی بارۆ مەلا عەبدوڵڵای قازی نویستەنش:
ڕەزاسان پیێوە خاوەن شەهامەت و ئاییندار و فرە شارەزاو ویارو حوکومڕانی بییەن، سەروکڵاوو حوکمو ئی سانەینە خەڵکو هۆرامانی وەشگوزەرانۍ بیېنۍ و ناوچەکەیچ خاس کۆتەن وەڵۍ، هەرزانی وەلابییەنۆ، پەی نموونەی؛ هۊقێ ڕوەن دریان بە نۊ شایی، (شایی، سکێوە ئا سەردەمەیە بیېنە جە ئېران، پەنج شایۍ تەنیا یەک قەرانشان کەردەن). یەک هۊقە لۊکە (پەمو) دریا بە یەرۍ عەباسیی (عەباسی سکێوە ئا سەردەمەو ئېرانی بیېنە)، ئېتێ کڵاشۍ پیایانۍ بە یەرۍ شایۍ، کرۍ وراستەی چۊخێ پیایانۍ یەک شایی بییەن و کرۍ وراستەی کەوایێ ژەنانەیچ دوۍ شایۍ، چېوەکۍ تەریچ هەر پا تەرزە قیمەتشان پەی نریانەرە، کەس نەتاوانش گرانۋرەشی بکەرۊن، یام زەڕی زیاڎە وەربگېرۊن، هەم سەرکڵاوو دەسەڵاتو ئی سانەینە گردو ئا کەسا کە بېلانە و بېدەرەتانۍ و پەککۆتۍ بیېنۍ دلۍ مزگییەکانە وەی کریێنۍ و نان و پۊشاک و پاپۊششان دریان پەنە.
سەروەختو دەسەڵاتو ڕەزاسانینە خەڵک بە تەمامی بەئارامی ژیوێنۍ و بە بېخەم پاڵشان دانۆ، چوونکوم هیچ نائارامیێ ڕوەش نەکەردېنە ناوچەکەی. گردو بەگزاڎەکانو هۆرامانی یاگۍ وېشانە چەنی خەڵکەکەی بە عالی و ڕېک و پېکی ڕەفتېشا کەردېنۍ، هیچکامشان نەتاوانش زۊر و ستەم ئەو کەسی بکەرۊن، دلۍ دەگایەکەنە چڼیین هەرمانۍ خېروازیېشان کەردېنێ، پەی نموونەی (موئمن خان) مزگی دەگاو (نەوۍ)ش، ئاوەڎان و پۊشتەکەردەنۆ، حەمەتایەربەگ پردەو (عەباسئاوا)یش تازېکەردېنۆ، هەر بە فەرمانو ڕەزاسانی دوۍ پردۍ تەرېش جە (شامیان) وەشکەردېنۍ، گردو ئا زارۊڵڵا کە هەتیمۍ بیېنۍ ڕەزاسانی وەیکەردېنۍ.
بەروبومو (شامیان)ی کە زیاتەر جە هەزار تەغارۍ بییەن، سەرەڕاو ئا گرڎ بەرهەمەو شامیانی، ڕەزاسان ساڵانە هەزار و پەنجسەڎ تەغارۍ گەنمۍ و یەوۍ و چەڵتووکش ئەسان، گردیچش بۍ وەراوەر دابەش ملوو خەڵکە هەژار و نەدارەکارە کەردەن، هەر جەبارەو دڵفراوانی و دەسپاکی ئی سانەینە، هەم جە لاو والییەکانو کوردەسانی و هەم جە لاو پاشاکانو بابانیۆ قەڎرش گېریان و هیچ داواکاریێش ڕەڎنەکریانۆ.
ڕەزاسان، دمای ویس و پەنج ساڵا حوکومڕانی سەربەرزانەی، ساڵەو (1782ز.) سەفەرو قەڵاچوالانینە نەوەش کۆتەن و هەر ئەچاگەیچ کۊچی دمایینش کەردەن، سەرو وەسییەتو وېش تەرمەکەش بریانۆ پەی هۆرامانی و گۊڕەسانو (محەمەڎی غەیبی) کە مەگنۊ میانو دەگاو کێمنەی و هانەگەرمڵەی، بە خاکیشان ئەسپاران. باسکەردەی کەسیبییەو ڕەزاسانینە پەنەوازەن ئاماژە پانەیە بکەرمېن کە دینداری و ئایینئەشناسی ئا زاتەیە پاسەشکەردەن ئا کەسېچە کە وەڵتەر تەمەنشانە نماشان نەکەردېنە سەردەمو ئاڎیینە ڕوەشان کەردېنە مزگییەکاو فرەو نمایەکانیشان بە جەمی کەردېنە.
12-عەلی مەردان سان:
پەی لوای دلۍ ئی باسەیە ئەچاگۆ دەسپەنەکەرمېن ژمارێ جە حوکومڕانەکانو ئەردەڵانی حۆلېشان دێنۍ گرفت و ناکۊکی میانو سانەکانو هۆرامانینە بنیاوە، پەی ئانەی خاستەر بتاوان پەی مەرامەکانو وېشان بەکارشان باران و ناکۊکی میانشانە هورخېزنان، بە نیازو ئانەی ئا هېزە پتەوە یۊگېرتەشان نەمەنۊن کە یاگۍ هەڕەشا بۊن پەی سەرو قازانجەکاشان. یۊ ئەچا حوکومڕانا کە هەر دەم ئەپا یاگېرە هەرمانەش کەردېنە (خەسرەوخانی ئەردەڵانی) بییەن. خەسرەو خان دلۍ خولەو دوەمو حوکومڕانییەکەیشەنە ساڵەکانو (1765–1789ز.) درېژەشکېشان و کېشەمکېشی فرەش پەی سانەکانو هۆرامانی وەشکەردەن، پەی یاوای بە مەرامەکاش (عەلی مەردان بەگ کوڕ و حسێن سان) هانەگەرمڵەییش کەردەن بە سانو هۆرامانی و فەرمانو حوکومڕانی ئاڎییش دلۍ دەربارو وېشەنە بە فەرمی وەڵاکەردەنۆ.[1]