ناونیشانی بابەت: دەربارەی میتۆدۆلۆژیا لای ئیمرە لاکاتۆش
ناوی نووسەر: #ڕێبین تاڵیب#

ئیمرە لاکاتۆش فەیلەسوفێکی هەنگاری بوو لە بواری بیرکاری و زانستدا، لە 9ی تشرینی دووەمی 1922 لە شاری دیبریسن لە هەنگاریا لەدایک بووە، لە 2ی شوباتی 1974 کۆچی دوایی کردووە، لە زانکۆی دێبریسن خوێندوویەتى دواتر پەیوەندی بە حزبی شیوعی هەنگاریا کردووە، بەڵام لە ڕژێم بێ هیوا بووە و دواجار لە ساڵی 1956 لە سەردەمی شۆڕشی هەنگاریادا بەرەو ڕۆژئاوا هەڵهات.

لاکاتۆش لە بەریتانیا نیشتەجێ بووە لەوێ بوو بە کەسایەتییەکی دیار لە فەلسەفەی زانستدا، لە قوتابخانەی ئابووری لەندەن کاری کردووە و لە ژێر کاریگەری فکرەکانى هەردوو بیرمەند “کارل پۆپەر و تۆماس کون” بووە، بیرۆکەکانی هاندەری تێڕوانینێکی ئاڵۆزترن بۆ چۆنیەتی بنیاتنانی زانستی و چەسپاندنی، میتۆدۆلۆژیای خۆی پەرەپێداوە کە توخمەکانی هەردوو بیرمەندەکەى تێکەڵ کردووە، گرنگترین بەرهەمی “میتۆدۆلۆژیای بەرنامەکانی توێژینەوەی زانستی” لە ساڵانی حەفتاکانی سەدەی ڕابردوودا بڵاوکراوەتەوە و کاریگەرییەکی درێژخایەنی لەسەر فەلسەفەی زانست هەبووە. لاکاتۆش بە درێژایی ژیانی پیشەیی خۆی سەرنجی لەسەر داینامیکیەتى تیۆرییە زانستییەکان و پەرەسەندنیان بووە جەختی لەسەر گرنگی چوارچێوەی مێژوویی کردەوە، بەڵام تا ئێستاش وەک کەسایەتییەکی کاریگەر لە گفتوگۆکان سەبارەت بە میتۆدۆلۆژیای زانستی و زانستناسیدا ماوەتەوە.

Research programs:- لاکاتۆش لە ڕێگاى میتۆدۆلۆژیاى ئایدۆلۆژیای بەرنامەکانی توێژینەوەی زانستی چوارچێوەیەک بۆ تێگەیشتن لە پەرەسەندنی تیۆرییە زانستییەکان دەخاتە ڕوو، لاکاتۆش دەڵێت زانست لە ڕێگەی کۆمەڵێک بەرنامەی توێژینەوەوە پێشدەکەوێت، کە پێکهاتووە لە ناوەکی ڕەقی گریمانە تیۆریەکان کە بە پشتێنەیەکی پارێزەری گریمانە یارمەتیدەرەکان پارێزراون.

چەمکە سەرەکییەکان بریتین لە:-
1-Hard Core:- ئەو گریمانە بنەڕەتیانەی بەرنامەی توێژینەوەن کە بە ئاسانی وازیان لێناهێنرێت یان تاقی ناکرێنەوە.
2-Protective belt (پشتێنەی پارێزەر):- ئەو گریمانە یارمەتیدەرانەیە کە دەتوانرێت دەستکاری بکرێت یان فڕێبدرێت بۆ پاراستنی ناوەکی ڕەق لەپوچەڵکردن.
Loss of function:- بەرنامەی توێژینەوەی پێشکەوتنخوازانە بەرامبەر بە تێکچوون و دواکەوتوو؛ بەرنامەی پێشکەوتوو ئەو بەرنامەیەیە کە دەتوانێت پێشبینی داهاتوو بکات و بە سەرکەوتوویی تاقی بکرێتەوە، لەکاتێکدا بەرنامەی تێکچوون شکست دەهێنێت لە بەرهەمهێنانی پێشبینی نوێ و پشت بە گۆڕانکاری تایبەت دەبەستێت، یەکەم دەتوانێت وەڵامى گومان و ناڕوونى و قەیرانەکان بداتەوە، بەڵام دووەم تواناى نییە و شکست دەخوات بەوەش زانستەکە یان تیۆرەکە وەلا دەنرێت. ڕێبازی لاکاتۆش جەخت لەسەر چوارچێوەی مێژوویی و کۆمەڵناسی گەشەسەندنی زانستی دەکاتەوە، ئەمەش ئەوە پیشان دەدات کە تیۆرییە زانستییەکان تەنیا بە گۆشەگیری هەڵسەنگاندنیان بۆ ناکرێت بەڵکو بەشێکن لە ئەجێندای توێژینەوەی فراوانتر، ئەم میتۆدۆلۆژیایە یارمەتیدەرە بۆ ڕوونکردنەوەی چۆنیەتی زانست بە تێپەڕبوونی کات، لە نێوان تیۆری و پارادایمە کێبڕکێکارەکاندا.

لاکاتۆش چەمکی بەرنامەکانی توێژینەوەی خۆی دەناسێنێت و گرنگیی لێکۆڵینەوە لە گەشەسەندنی مێژوویی تیۆرییە زانستییەکان دەخاتە ڕوو نەک وەک بوونێکی دابڕاو مامەڵەیان لەگەڵدا بکرێت، کورتەیەک لە میتۆدۆلۆژیاکەی خۆی دەخاتە ڕوو، ئەو بیرۆکەیە بەهێز دەکات کە زانستی دینامیکی و وابەستەی کۆنتێکستە و داوای تێگەیشتنێکی ئاڵۆزتر دەکات لە چۆنیەتی کارکردنی زانست.

The falsification of scientific theory-پوچەڵکردنی تیۆرییە زانستییەکان:- لاکاتۆش ڕەخنە لەو بنەمای پوچەڵکردنە دەگرێت کە پۆپەر پێشنیاری کردووە و دەڵێت تیۆرییە زانستییەکان لە ڕێگەی دەستکاریکردنەوە بەرگرییان لێدەکرێت نەک بە ئاشکرا ڕەتبکرێنەوە کاتێک ڕووبەڕووی بەڵگەی دژە بەڵگە دەبنەوە.

The historical case studies-توێژینەوەی کەیسی مێژوویی:- نموونەی مێژوویی پێشکەوتنی زانستی دەخاتە ڕوو، کە نیشان دەدات کە چۆن بەرنامەکانی توێژینەوە بە تێپەڕبوونی کات پەرەدەسەنن، بە بەکارهێنانی حاڵەتەکانی وەک گواستنەوە لە میکانیکی کلاسیکەوە بۆ فیزیای مۆدێرن.

The role of rationality- ڕۆڵی ئەقڵانییەت:- لاکاتۆش چەمکی ئەقڵانییەت لە زانستدا دەناسێنێت، جەخت لەوە دەکاتەوە کە زاناکان لە چوارچێوەی بڕیاردانی ئەقڵانیدا کاردەکەن، ئەو دەڵێت لە کاتێکدا توێژەران ڕەنگە لایەنگری یان کاریگەریی بابەتیییان هەبێت، بەڵام هەڵبژاردنەکانیان سەبارەت بەوەی کە کام بەرنامەی توێژینەوە بەدوایدا بگەڕێن زۆرجار بە پێوەرە ئەقڵانیەکان ڕێنمایی دەکرێن وەک هێزی پێشبینیکردنی بەرنامەکە و توانای جێگیرکردنی داتا نوێیەکان.

Scientific change-گۆڕانکاریی زانستی:- لاکاتۆش گۆڕانکاریی زانستی وەک پرۆسەیەکی وردە وردە دەڕوانێت نەک زنجیرەیەک گۆڕانکاریی کتوپڕ، ئەو پێشنیاری ئەوە دەکات کە زۆرجار تیۆری نوێ لە بەرنامەکانی توێژینەوەی هەبووەوە سەرهەڵدەدەن و دەبێتە هۆی پەرەسەندنی وردە وردەی بیرکردنەوە نەک ڕووخاندنی تەواوەتی بیرۆکەکانی پێشوو، ئەم دیدگایە لەگەڵ گەشەسەندنی مێژوویی زانستدا هاوتەریبە کە تیۆرییە نوێیەکان لەسەر ئەو بناغانە بنیات دەنرێن کە لەلایەن کەسانی پێش خۆیانەوە داناون.

Theoretical pluralismفرەیی- تیۆری:- میتۆدۆلۆژیای لاکاتۆش ڕێگە بە فرەیی تیۆری دەدات واتە چەندین بەرنامەی توێژینەوەی کێبڕکێکار دەتوانن پێکەوە بژین ئەمەش شتێکی گرنگە، چونکە دان بەوەدا دەنێت کە لێکۆڵینەوەی زانستی هەمیشە هێڵی نییە و ڕێبازە جیاوازەکان دەتوانن تێڕوانینێکی بەنرخ بۆ کێشە ئاڵۆزەکان دابین بکەن، ئەم پلۆرالیزمە هاندەری تێگەیشتنێکی گشتگیرترە لە دیاردە زانستییەکان.

Criticism and defense- ڕەخنە و بەرگری:- لاکاتۆش باس لەو ڕەخنانە دەکات کە ڕەنگە بەرنامەکانی توێژینەوە لە دەرەوەی کۆمەڵگەی زانستییەوە ڕووبەڕووی ببنەوە، ئەو دەڵێت کە زانایان دەبێ ئامادەبن بەرگری لە بەرنامەکانیان بکەن لە بەرامبەر ڕەخنەکاندا لە هەمان کاتدا کراوە بن بۆ پێداچوونەوە بە پشتێنە پارێزەرەکانیان لە وەڵامی تەحەددای ڕەوادا، ئەم هاوسەنگییە لە نێوان بەرگری و کراوەیی بۆ پێشکەوتنی زانستی زۆر گرنگە. [1]

تێبینی: ئەم بابەتە بە ڕێنووسی سەرچاوەی ئاماژە پێکراو نووسراوە، کوردیپێدیا هیچ دەستکارییەکی نەکردووە!