محەمەد ساڵح سەعید

شێخ محەمەدی خاڵ [1]

سوپاسنامەی #شێخ محەمەدی خاڵ# بۆ مەلا محەمەدی کوردی
لێرەدا بەڵگەی قسەبڕ دادەنێم کە مەلا محەمەدی کوردی خۆی فەرهەنگەکەی بۆ شێخی خاڵ نووسیوەتەوە! چەند بەڵگەی تریش هەن کە وا بزانم هەر ئەمە بەس بێت و پێویست نەکات زۆر لەسەری بڕۆین. بفەرموون لەگەڵ سوپاسنامەی شێخی خاڵ: (زیاد ئەسعەد)

زۆر سوپاس بۆ کاک (مەلا محەمەدی کوردی) کە لەم فەرهەنگەدا زۆر یارمەتیی دام، جارێ جگە لەوە کە سێ جار بۆی نووسیومەتەوە لە سەرەوە تا خوار، لە وتە دۆزینەوە و مەبەست لێدانەوەشا زۆر یارمەتیی داوم، بەڕاستی یارمەتییەکەی شایانی سوپاس و ستایشە. هەروا سوپاس بۆ ئەو دۆست و برادەرانەی کە یارمەتییان داوم وە وتەیان بۆ ناردووم، نەخوازەڵا کاک #شاکر فەتاح# و #جەمال نەبەز# کە ئەویان 150 وتەی پشتکۆ و ئەمیان 415 وتەی کوردەکانی سوورییەی بۆ ناردووم.
#30-08-1959#م
26- 01 - 1379ﮪ محەمەدی خاڵ
ئەم بەڵگەنامەیە مامۆستا زیاد ئەسعەد تایپی کردۆتەوە.[1]
⚠️ تێبینی: کوردیپێدیا بەمەبەست هیچ دەستکارییەکی ئەم بەڵگەنامەیەی نەکردووە!

شێخ محەمەدی خاڵ، کوڕی شێخ عەلی کوڕی شێخ ئەمینی خاڵه، کە بە پێنج پشت دەگاتەوە بە مەلا مستەفای موفتی بابانەکان، مەلا مستەفای باپیرەگەورەی شێخ محەمەدی خاڵ پاش گواستنەوەی #میرنشینی بابان# لە #قەلاچوالان#ەوە بۆ #سلێمانی#، ساڵی 1784 لەگەڵ خۆیدا دەستنووسەکانی هێناوه، ئەو دەستنووسانە لە باپیرە گەورەیە وه، کە مەلا ئەبوبەکری موسەنیفە بۆی ماوەتەوه، ئێستا مێژووی بەشێک لە دەستنووسەکانی شێخی خاڵ، کەنزیکەی 636 دەسنووسە دەگەڕێتەوە بۆ چوارسەد ساڵ لەمەوبەر.
مامۆستا خاڵ لە ساڵی 1904 لە شاری سلێمانی لە بنەماڵەیەکی ئایینی ناوداری کوردستان لەدایکبووه، لە ساڵی 194 باوکی بە نەخۆشی کۆچی دوایی دەکات، باپیری حاجی شێخ ئەمینی خاڵ، کە پیاوێکی ناوداری خواپەرست بووه، خاڵ و هەر چوار براکەی بەخێو کردووه، سەرەتای خوێندنی لای باپیری بووە و لە قوتابخانەی باپیریدا بەڕاستگۆیی و دەستپاکی و خواپەرستی و ڕازیبوون و دوورکەوتنەوە لە هەڵپەی جیهان پەروەردەبووه.=KTML_Photo_Begin=https://www.kurdipedia.org/files/relatedfiles/2008/348/0007.JPG=KTML_Photo_Alt=شێخ محەمەدی خاڵ=KTML_Style=width:20%;height:20%;float:right;=KTML_Photo_Target_Link=https://www.kurdipedia.org/files/relatedfiles/2008/348/0007.JPG=KTML_Photo_End=
مامۆستای خاڵ هەر لە منداڵییەوە ئەوینی خوێندن و نووسین و خولیای پەرتووک و دەستنووس بووه، بەشی زۆری خوێندنی لای مامۆستا شێخ عومەری قەرەداغی بووه، کە زانایەکی ئایینی بەناوبانگ بوو، نەک هەر لە کوردستاندا، بەڵکوو لەناو زانا ئایینییە عەرەبەکانی ئێراقیشدا، بەشێکیش لە خوێندنی لای مەلا حسێنی پیسکەندی و شێخ جەلالی قەرەداغی بووه.
لە ساڵی 1931 باپیری کۆچی دوای دەکات، ئەحمەد بەگی تۆفیق بەگ لەو سەردەمەدا بەڕێکاریی سلێمانی بووه، ئاهەنگێکی گەورە لە مزگەوتی حاجی شێخ ئەمینی خاڵ ساز دەکات، کە زۆربەی پیاوماقووڵانی سلێمانی بانگهێشت دەکرێن و هەر لەم ئاهەنگەدا بە فەرمانی فەرمی شێخ خاڵ دەکرێت بەپێشنوێژ و وانەبێژی مزگەوتەکەی باپیری.
لە کۆتایی ساڵی 1931 تا کۆتای ساڵی 1938 بەوانەوتنەوە و پڕۆژەی دانانی فەرهەنگی خاڵ و ڕێزمانی کوردی و چەند پەرتووکێکی ئایینی وەک فەلسەفەی ئایینی ئیسلام و ژیانی پێغەمبەرەوە سەرقاڵ دەبێت. هەر لەم ماوەکوورتەدا دوو پەرتووک بە چاپ دەگەێنێت، پاشان لە ساڵی 1939 لەلایەن شالیارێتی دادەوە بانگەواز دەکرێت بۆ پێویستی چەند قازییەک، ئەویش بەشێوەی تاقیکردنەوه.
شێخ خاڵ یەکێک دەبێت لەوانەی تاقیکردنەوە ئەنجامدەدات و پلەی یەکەمی بەدەست دەهێنێت. بە فەرمانی پادشایەتی دەکرێت بەقازی و لە #هەڵەبجە# دادەمەزرێت، ئیتر ناچاردەبێت دووربکەوێتە لە وانەوتنەوه، لە ژیانی فەرمانبەرێتیدا یەکێک بووە لە قازییە ناودارە شارەزاکانی ئێراق و لە ماوەی 28 ساڵ کار وەک قازی لە #چەمچەماڵ# و سلێمانی و #کەرکووک# و مووسڵ ئەنجامداوه.
لە ساڵی 1962دا لەناو هەموو قازییەکانی ئێراقدا هەڵبژێراوە بە ئەندامی دادگای جیاکردنەوەی شەرعی لە بەغدا، لەم ماوە زۆرەدا جێپەنجەی لە شالیارێتی داددا دیار و ناسراو بووه، بەوەی کە بەهیچ جۆرێک لە یاسا و شەریعەت لاینەداوه، هەرچەندە چەند جارێک لەلایەن کاربەدەستانی زۆر گەورەوە فشاریان خستۆتە سەر بۆ ئەوەی لە یاسا لابدات، بەڵام بێ کەڵک بووه.
شێخی خاڵ لەبەرئەوەی نووسەرێکی خاوەن بیر و لێهاتوو بووه، خاوەنی بەرهەمی زۆر و بەکەڵک بووه، بۆیە یەکێکە لەو کوردە زۆردەگمەنانەی کە لە زۆر زووەوە بووە بە ئەندام لە کۆڕی زانیاری ئێراقدا، تەنیا خوالێخۆشبوو تۆفیق وەهبی بەگ لەپێش ئەوەوەیە لەم بوارەدا، شێخی خاڵ لە ساڵی 1953وە ئەندامی کۆڕی زانیاری ئێراق بووە و لە ساڵی 1972ەوەجێگری سەرۆکی کۆڕی زانیاری کوردیش بووه، جێ پەنجەی زۆر دیارە لە هەردوو کۆڕەکەدا، بەرهەمەکانی باشترین بەڵگەن لەم ڕووەوە و توانیوەتی خزمەتی نەتەوەکەی بکات لە بواری ڕۆشنبیریدا و لە ڕێی هەردوو کۆڕی زانیارییەوە ناوی گەورەپیاوانی کورد بگەیەنێ بەجیهان، وەک موفتی زەهاوی، کە باوکی شاعیری گەورەی بەناوبانگ، جەمیل سدیق زەهاوییه، هەروەها بێتوش، شێخ ئەحمەد فائیز بەرزنجی، بابەتایەری هەمەدانی، مەلا محەمەدی خاکی و چەندین زانای دیکەی ناودار.
مامۆستای خاڵ کەسایەتییەکی کۆمەڵاتی ڕەوشت جوان و زمانپاک و دڵفراوان و مێشککراوە و لەسەرخۆ بووە و تاڕادەی خواپەرستی باوەڕی بەڕاستگۆیی و لێبووردن و ڕێزگرتن لە ماف و دادوەری هەبوو، لەو باوەڕەدا بوو، کە کوردایەتی خواپەرستییه، بۆیە لەناخی دەروونییەوە دژی هەموو جەور و ستەمێک بوو، کە لە نەتەوەکەی دەکرا.
یەکەم وتاری کە گۆڤاری گەلاوێژدا لە کانوونی دووەمی 1940دا لەژێر ناونیشانی خۆشەویستی نیشتمان دایە کەسانی تر، ئەگەر تەنیا هەستی نەتەوایەتی هاندەر بوایە بۆ بەربەرەکانی ئەو ڕژێمانەی کە بەردەوامبوون لە کاولکردنی کوردستان و زەوتکردنی خاکی کوردستان، مامۆستا شێخ محەمەدی خاڵ لەگەڵ هەستی نەتەوایەتیدا هەستی ئایینیش ڕۆڵێکی گەورەی هەبوو لە زیادکردنی گڕ و بڵێسەی تۆڵەسەندن تێیدا بەرانبەر بە دوژمنانی کورد و کوردستان، و لەو باوەڕەدا بووە، دەبێت ئایین ئاوێتەی نیشتمانی و نەتەوایەتی بێت و خەباتی نیشتمانیش پێویستییەکی ئایینی بێت.
شێخ محەمەد خاڵ ڕۆژانە10 کاژمێر بە نووسین و خوێندنەوەوە سەرقاڵ دەبوو، لەسەر ئەم پڕۆگرامەش تامردن هەر بەردەوام بوو، سەرەتای خوێندنەوەی لە دەمەوبەیانییەکی زووەوە تا نزیکی نیوەڕۆ، کە دەیکردەنزیکەی 6 کاژمێر لە جیهانی پەڕتووک و دەستنووسدا و دوانیوەڕوانیش پێش ئەوەی بڕوات بۆ مزگەوت 3 کاژمێر لە خوێندنەوە و پێداچوونەوەی ئەو پەرتووکانەی، کە لەژێر چاپدابوون و ڕاستکردنەوەی هەڵەکانیان، شەوانەش پێش نووستن ماوەی کاژمێرێک بەخوێندنەوەوە خەریک دەبوو، لە ناوەڕاستی حەفتاکانەوە تەنیا یەک چاوی مابوو و بەردەوام زەڕەبینی بەکاردەهێنا بۆ خوێندنەوە و هەندێک جار پێیان دەگوت: کەوتویتەتە تەمەنەوە و ئیتر ئەوەندە خۆت ماندوومەکە لە وڵامدا دەیگوت: تەندرووستیم بەندە بەخوێندنەوە و نووسینەوه، ئەگەر دوورم بخەنەوە لێی، نەک هەر تەندرووستم خراپ دەبێت، بەڵکوو لەوانەشە بمرم، من وەک ماسی چۆن، کە لەئاو دەرت هێنا دەمرێت، منیش گەر دوورم بخەنەوە لە پەرتووک و نووسین ئەوا دەبێ ماڵاواییتان لێبکەم، بۆ نیوەچاوەکەشم، تو خوا چاوێک لەم ڕێگایەدا کوێر نەبێت بۆچی باشه؟
مامۆستای خاڵ لە ڕۆژی #1989-07-15# دا ماڵاوایی لە جیهانی زانست و زانیاری کرد و بەرەو جیهانی کۆتایی کەوتە ڕێ، مامۆستا شێخ محەمەدی خاڵ لە دوای خۆی 40 پەرتووکی لە چاپدراوی بەجێهێشتووه، کە زانستەکانی لێکدانەوه، زمانەوانی، وێژەیی، بانگخوازی، مێژوویی، ....هتد لەخۆی دەگرێت. [1]

ئاکۆ غەریب

شوێن: #سلێمانی#
رۆژ یان ساڵی گیرانی وێنەکە: 1984
کەسایەتییەکانی ناو وێنەکە: (پێشوازی نوێژخوێنانی مزگەوتی گەورەی سلێمانی لە شێخ محەمەدی خاڵ)
ناوی وێنەگر: ئەرشیڤی فازیک واژەیی[1]

ناونیشانی پەڕتووک: گوتارە تەفسیرییەکانی شێخ محەمەدی خاڵ
ناوی نووسەر: #ئاراس محەمەد ساڵح#
شوێنی چاپ: #سلێمانی#
چاپخانە: کارۆ
ساڵی چاپ:2018
ژمارەی چاپ:[1]

بابەت:ڕاڤەی پەڕتووک
نووسین: #تەها عومەر ڕەسوڵ#
$مامۆستا #شێخ محەمەدی خاڵ# و پەڕتووکی #ناڵەی دەروون#$
مامۆستا شێخ محەمەدی خاڵ یەکێکە لە زانائایینی و نووسەرەگەورەکانی کورد ، لە ساڵی (1904) لە شاری سلێمانی لەدایک بووە ، زیاتر لە نیوسەدە خزمەتی بە ئایین و بە زمان و ئەدەبی کوردی و کۆمەڵگەی کوردی کردووە .
یەکێکە لە دەستەی دامەزرنێنەرانی یەکێتی نووسەرانی کورد ساڵی 1970 لەگەڵ ھەریەکە لە مامۆستایان #ئەحمەد ھەردی# و #حسێن عارف# و #کاکە مەم بۆتانی# و ھەندێکی تر .
ئەندامی کۆڕی زانیاری ئێراق و جێگری سەرۆکی کۆڕی زانیاری کوردبووە .
ماوەیەکی زۆر پێش نوێژ و وانەبێژی مزگەوتی حاجی شێخ ئەمینی خاڵ بووە کە کەوتووەتە یەکێک لە کۆڵانەکانی گەڕەکی سابوونکەرانەوە پشتی یوسفی عەبەکە , حاجی شێخ ئەمین باپیری مامۆستا خاڵ بووە ، مێژووی درووستکردنی ئەم مزگەوتە ئەگەڕێتەوە بۆ ساڵی 1784 ، واتە لەگەڵ بنیاتنانی شاری سلێمانیدا ئەم مزگەوتەش درووستکراوە .
لەدوای کۆچی دوایی باپیری لە مەراسیمێکدا ھەڵیانبژاردووە بۆ ئەو کارە، ھەر بۆیە لەلایەکەوە خەریکی کاروباری مزگەوتەکەبووە و لەلایەکیشەوە بە نووسینەوە سەرقاڵ بووە و چەندین پەڕتووکی داناوە .
خاوەنی خەرمانێک پەڕتووک و بەرھەمی جوانە کە خۆی ئەدا لە (29 ) پەڕتووک، جگە لەو بابەتانەی لە گۆڤار و ڕۆژنامەکانی ئەو سەردەمەدا بڵاوی کردوونەتەوە .
ھەندێک لە بەرھەمەکانی وەک: تەفسیری خاڵ لەچواربەرگدا، فەلسەفەی ئایینی ئیسلام ، مەولودنامە ، فەرھەنگی خاڵ کە فەرھەنگێکی کوردی بۆ کوردییە لەسێ بەرگدا، پەندی پێشینان کە کۆمەڵێکی زۆر لە پەندی پێشینانی تێدایە لەگەڵ لێکدانەوەی پەندەکان، پەڕتووکێک لەسەر موفتی زەھاوی، شێخ مارفی نۆدێ، دیوانی شێخ ڕەزای تاڵەبانی لەگەڵ نووسەری کۆچکردوو ئومێد ئاشنا و گەلێک پەڕتووک و بەرھەمی تریش.
یەکێک لە وپەڕتووکە جوانانەی کە لێرەدا من باسی دەکەم پەڕتووکی (ناڵەی دەروون) ە، کە لە دووبەرگداو ساڵانی 1984 و 1985 چاپی کردوون ، ھەردوو بەرگی پەڕتووکەکە پێکھاتوون لە کۆمەڵێک وتاری ئەدەبی و کۆمەڵایەتی و ئایینی ، کە ھەموویان بابەتی گرنگن و بە زمانێکی کوردیی ڕەوان و پاراو نووسیونی ، باس لە ھەندێک لە شاعیر و کەسایەتیەگەورەکانی کورد دەکات وەک #باباتاھیری ھەمەدانی# و #پیرەمێرد# و #مەلا حەمدوون# و #ئەمین زەکی بەگ# و #بێخود# و #عارف سائیب# و #مەعروف چیاوک# و #ڕەفیق حیلمی# و #شێخ عەبدوڵڵای خەرپانی# و #عەبدولڕەحمان بەگی بابان# و مستەفا مەزھەر.
بە دوور و درێژیش بابەتێکی بەپێزی لە سەر زانای ئایینی و چاکسازی کۆمەڵایەتی (سەید جەمالەدینی ئەفغانی) نووسیوە .
جگە لە بابەتێک لەسەر پەندی پێشینان و چەند بابەتێک لەسەر زمان و باسکردن لە ھەندێک دیاردەی دواکەوتووی ناو کوردەواری و کێشەی کۆمەڵایەتی و چەند بابەتێکیش دەربارەی ئایین.
ناڵەی دەروون یەکێکە لە پەڕتووکە جوان و بەپێزەکانی ناو پەڕتووکخانەی کوردی.
ئێستاش لە بیرمە ناوەڕاستی ھەشتاکان بوو ، کۆڕێک بۆیادی چلەی نووسەر و وەرگێڕ و ڕۆژنامەنووس (#بورھان قانع#) سازکرا لەباخچەی یەکێتیی نووسەرای کورد کە ئەوکات لەخوار نەخۆشخانەی شیرەکە بوو کە دەکەوتە سەر شەقامەکەی نەخۆشخانەی کێو ، نێوان شەقامی سابوونکەران و ئۆرزدی ، کە ئەوکات تەمەنی نزیکی ھەشتا ساڵێک ئەبوو بەو پیریەوە بە گۆچانێکەوە لەگەڵ ئامادەبووانی کۆڕەکە ھەستایە سەر پێ بۆ دەقیقەیەک وەستان بۆگیانی بورھان قانع .
جاران کۆمەڵگای کوردی خاوەنی چەندین مەلاو پیاوی ئایینی ئاوا ڕۆشنبیر و زانا و مێشک کراوەبوو ، نموونەی وەک مامۆستا خاڵ و #مەلاعەبدولکەریمی مودەڕیس# و #عەلائەدین سەجادی# و چەندانی تر ، داخەکەم ئێستا مەلا و پیاوی ئایینیی توندڕەو و جنێوفرۆش و مێشک داخراو بەرھەم دێنێت.
مامۆستا خاڵ ھاوڕێی نزیکی پیرەمێردی شاعیر بووە و زۆرجار پیرەمێرد لە شیعرەکانیدا ناوی ھێناوە و شیعری بۆ نووسیوەو نامە گۆڕینەوە لە نێوانیاندا ھەبووە .
بۆماوەی (28) ساڵ لە شاری سلێمانی و #چەمچەماڵ# و #کەرکووک# و #موسڵ# قازی بووە و لەو بوارەدا خزمەتێکی زۆری بە کۆمەڵگەی کوردی کردووە .
مامۆستا خاڵ خۆی و بەرھەمە بەنرخ و ناوازەکانی بۆ ھەمیشە زیندوون و لە دڵماندا ئەژین ، پەڕتووکەکانی جوانییەکی زیاتریان بە پەڕتووکخانەی کوردی بەخشیوە و پەڕتووکخانەی کوردی بەبێ بەرھەمەکانی ئەو ناتەواو و لاسەنگە .
لە ساڵی 1989 لەتەمەنی 85 ساڵیدا کۆچی دوایی کرد
ھەزار سڵاو لە گیانی پاکی ئەو زانا و نووسەرە مەزنەی کورد کە جێی شانازیی ھەموو کوردێکە . [1]

[1]