سەرەڕای گرفتی گەورەی سیاسی و ئابووری، و کاری تێکدان و دزی لە هێڵی بۆری هەناردەی نەوتی کوردستان لەناو تورکیادا، وەزارەتی سامانە سروشتیەکان توانیویەتی هەناردەی نەوتی خاو زیاد بکات و ئەوەندەش داهاتی بەدەستهێناوە کە بتوانێت پلانی حکومەتی هەرێم بەدی بهێنێت.
سیاسەتی حکومەتی هەرێمی کوردستان بۆ زیادکردنی فرۆشی ڕاستەوخۆی نەوت (کە بەهاوبەشی لە مانگی حوزەیراندا لەلایەن حکومەتی هەرێمی کوردستان و هەر پێنج حزبە سیاسیەکەی ناو حکومەتی بنکە فراوان پەسەند کرا) توانای بەخشی بە حکومەتی هەرێم دەست بکات بە دانی تێچووەکانی حکومەت و مووچەی فەرمانبەران. هەروەها بشتوانێت دەستبکات بە دانی موستەحەقاتی کۆمپانیا نەوتیەکان تاکو بتوانن بمێننەوە و ئاستەکانی هەناردەی نەوتیان زیاد بکەن، کە زۆر گرنگە بۆ خۆشگوزەرانی ئابووری هەرێم.
لە ساڵی 2014 دا حکومەتەکەی سەرۆک وەزیرانی پێشوو د. نوری مالیکی تەواوی بودجەی هەرێمی کوردستانی بڕی کە بووە مایەی دروستبوونی قەریرانێکی دارایی گەورە بۆ خەڵکی هەرێمی کوردستان.
لەو کاتەدا، سەرەڕای توانای سنوورداری هەناردەکردنی نەوت، وەزارەتی سامانە سروشتیەکان، بە پشتگیری ئەنجوومەنی باڵای نەوت و غازی هەرێمی کوردستان، خێرا هەستا بە دۆزینەوەی سەرچاوەی دارایی بەدیل بۆ هەرێمی کوردستان لە ڕێگای 1) زیادکردنی توانای گواستنەوەی هێڵی بۆری نەوت، 2) زیادکردنی بڕی هەناردەی نەوت، 3) مسۆگەرکردن و وەرگرتنی پارەی پێشینە لە کڕیارانەوە بەرامبەر دابینکردنی نەوت بۆیان لە داهاتوودا.
لە بەرەنجامی ڕاستەوخۆی ئەو ڕێوشوێنانەی سەرەوە، هەرچەندە مووچەی وەزارەتەکانی حکومەت نەتونرا لە کاتی خۆیاندا بدرێت، حکومەتی هەرێمی کوردستان توانی لە ڕووی داراییەوە بۆ ساڵی 2014 خۆی لە زۆربەی قەیرانەکە دەرباز بکات. بەڵام هەندێک هۆکاری چاوەڕواننەکراوی تر هاتنە ئاراوە و بەشێوەیەکی یەکجار زۆر کاریگەریان هەبوو لەسەر دۆخی دارایی هەرێم، وەکو تێچووەکانی شەڕی دژی تیرۆریستانی داعش و بارگرانی ئابووری بەهۆی نیشتەجێبوونی یەک ملیۆن و هەشسەد هەزار ئاوارەوە لە هەرێمی کوردستان.
پاشان لە کۆتایی 2014 دا، دوابەدوای چەند گفتوگۆیەکی نوێ لەسەر بودجەی حکومەتی فیدراڵ، حکومەتی هەرێمی کوردستان و تەواوی سەرکردایەتی سیاسی کوردستان (بە هەر پێنج حزبەکەی ناو حکومەتی بنکەفراوانەوە) بڕیاریان دا هەلێک بدەنەوە بە حکومەتی نوێی بەغدا بە سەرۆکایەتی د. حەیدەر عەبادی.
هەموو سەرکردە سیاسیەکانی کوردستان هانی ئەو هاوکاری و هەماهەنگیەیان دا کە لەگەڵ بەغدادا بەدیهات، کە بەشێوەیەکی گشتی بریتی بوو لە پلانێک بۆ دابینکردنی بڕێکی دیاریکراو لە نەوتی هەرێمی کوردستان بۆ سۆمۆ بەرامبەر تەواوی موستەحەقاتی هەرێمی کوردستان لە بودجەی فیدراڵی ساڵی 2015 کە مانگانە بە نزیکەی یەک ملیار دۆلار دەخەمڵێنرا و ئەمەش لە یاسای بودجەی فیدراڵی 2015 دا چەسپێنرا.
هەرچەندە وەزارەتی سامانە سروشتیەکان زۆر خۆشحاڵ بوو بە ڕێکەوتنەکە لەگەڵ بەغدا، بەڵام چونکە شکستخواردنی هەموو ڕێکەوتنەکانی پێشوومان لەبەرچاو بوو لەبەرئەوە گومانمان هەبوو کە ئایا لە واقعدا بەغدا پاپەند دەبێت بە بەدیهێنانی هەموو ئیلتیزاماتە داراییەکانیەوە بەرامبەر بە کوردستان بەپێی ڕێکەوتنەکە. سەرباری ئەوە، وەزارەتی سامانە سروشتیەکان بە تەواوی هاندەری بڕیارەکەی حکومەتی هەرێمی کوردستان بوو بۆ بەردەوامبوون و چالاکانە هەموو ئەوەی مومکین بوو بەجێی هێنا لەپێناوی ئەوەی پلانەکە بۆ هەردوو لا سەربکەوێت.
بەداخەوە، وەک وەزارەتی سامانە سروشتیەکان پێشبینی کرد، حکومەتی هەرێمی کوردستان لە یەکەم پێنج مانگی 2015 دا تەنها نزیکەی یەک لەسەر سێی موستەحەقاتەکەی لە بودجەی فیدراڵی لە بەغداوە بۆ هات. ئەمەش بووە مایەی خراپتر بوونی قەیرانی دارایی لە هەرێمی کوردستان و بووە هۆی دواکەوتنێکی بەرچاوی مووچەی کارمەندانی حکومەت لەوانەش مووچەی هێزەکانی پێشمەرگە و ناوخۆ.
لەبەرئەوەی وەزارەتی سامانە سروشتیەکان پێشبینی قوڵبوونەوەی مانگانەی قەیرانەکەی کرد، لە بەهاری 2015 دا هەستا بە ڕێکخستنی زنجیرەیەک کۆبوونەوە لەگەڵ ئەنجوومەنی باڵای نەوت و غازی هەرێم و ئەنجوومەنی وەزیران و سەرکردایەتی سیاسی پێنج حزبەکەی کوردستان و پەرلەمانتارانی کوردستان و پەرلەمانتارە کوردەکانی پەرلەمانی عێراق بۆ ڕوونکردنەوە و ئاگادارکردنەوەیان لەوەی کە چی لەپێشمان چاوەڕێمان دەکات.
وەزیری سامانە سروشتیەکان واقعە ئابووریەکانی ئەو بارودۆخەی ڕوونکردەوە کە ڕووبەرووی هەرێم بووەتەوە و هانی دان کردار بنوێنن بۆ پشتگیریکردنی ڕیفۆرمەکانی حکومەت بۆ کەمکردنەوەی تێچووەکان.
وەزیری دارایی، کە لەلایەن ئەنجوومەنی وەزیرانەوە پشتگیری کرا، پێشەنگ بوو لەمەدا و پلانی ڕیفۆرمکردنی داڕشت بۆ کەمکردنەوەی تێچووەکانی حکومەت و زیادکردنی داهاتی ناپەیوەست بە نەوتەوە لە هەرێمدا.
بەداخەوە، وەزیری دارایی پشتگیری سیاسی پێویستی بەدەست نەهێنا (بە تایبەتی لە هەندێک بڕیار بە دەستی سەرەکی حزبەکەی خۆیەوە) بۆ جێبەجێکردنی ئەو بەرنامەی ڕیفۆرمە. بەم پێیە، کەمیی بودجەی بەغدا لەگەڵ خەرجیی بەردەوام زیادبووی حکومەتی هەرێمی کوردستان بووە هۆی دواکەوتنی زیاتری مووچەی حکومەت و پشتگیریەکان بۆ پێشمەرگە و هێزەکانی تری ناوخۆ.
لە کۆتایی بەهاری 2015 دا، ئامادەنەبوون یان نەتوانینی بەغدا بۆ ناردنی بەشە بودجەی شایستەی هەرێمی کوردستان ئاشکرا بوو بۆ حکومەتی هەرێم و تەواوی سەرکردایەتی سیاسی هەرێمی کوردستان. بەڵام سەرباری ئەو بەڵگە ڕوون و ئاشکرایانە، سەرکردایەتی سیاسی هەرێم هیچ کردارێکی نەنواند بۆ مامەڵە کردن لەگەڵ ئەو واقعە نوێیەی کە بەرەوخراپتر دەچوو.
تەنها لە ناوەڕاستی حوزەیراندا حزبە سیاسیەکانی کوردستان بە نابەدڵیەوە ڕازی بوون بەو پێشنیارەی وەزارەتی سامانە سروشتیەکان کە دەمێک بوو پێشکەشی کردبوو بۆ فرۆشتنی ڕاستەوخۆی نەوتی هەرێم لەپێناو دابینکردنی هیڵێکی ژیانی ڕاستەوخۆ و پێشبینی کراوی ئابووری بۆ هەرێمەکەمان.
ئەو بڕیارە سیاسیە لە 24ی حوزەیرانی 2015 دا چووە واری جێبەجێ کردنەوە. بەرنامەکەش پێکهاتبوو لەمەی خوارەوە:
وەزارەتی سامانە سروشتیەکان هەستێت بە زیادکردنی هەناردە بۆ 500 هەزار بەرمیلی ڕۆژانە لە نەوتی خاوی کێڵگەکانی هەرێمی کوردستانەوە، بە گریمانەی ئەوەی هیچ وەستانێکی دەرەوەی دەسەڵاتی وەزارەت لە بۆری نەوتدا و هیچ دەستێوەردانێکی سیاسی یان پەشیمانبوونەوەیەک لە بڕیارەکە ڕوونادات.
گریمانەی ئەوە کرا و ئومێد هەبوو کە تێکڕای نرخی بەرمیلێک لە 55 دۆلاردا دەمێنێتەوە بۆ باقی ساڵی 2015.
لەبەرئەو گریمانانەی سەرەوە، چاوەڕوان دەکرا مانگانە نزیکەی 850 ملیۆن دۆلار بەدی بێت بۆ دانی تێچووە بەردەوامەکان و مووچەی حکومەت و هەرەوها بۆ دانەوەی مووچە دواکەوتووەکان.
وەزارەتی سامانە سروشتیەکان بەرپرسیارێتی دۆزینەوەی کڕیارەکانی نەوتی خاوی پێ سپێردرا و هەروەها داوای لێکرا بگاتە ڕێکەوتن لەگەڵ کڕیارانی پێشووی نەوتی هەرێمدا بۆ دواخستنی دانەوەی موستەحەقاتەکانی 2014یان بەرامبەر پارەی پێشینە تاکو 2016 بۆ ئەوەی حکومەتی هەرێمی کوردستان بتوانێت مانگانە 850 ملیۆن دۆلاری تەواو بەدەست بهێنێت لە ماوەی 2015 دا.
گریمانەی ئەوە کرا کە مانگانە 850 ملیۆن دۆلار بەس دەبێت بۆ لادانی بڕێک پارە بۆ دانی موستەحەقاتی ئەو کۆمپانیا نەوتیە نێودەوڵەتیانەی کە نەوت هەناردە دەکەن تاوەکو بتوانن ئاستەکانی هەناردەکردن بپارێزن و زیادیشی بکەن، بەمەش داهات زیاتر بکرێت.
هەروەها ڕێکەوتنیش کرا لەسەر ئەوەی کە وەزارەتی دارایی بەرپرس دەبێت لە وەرگرتنی هەموو داهاتی نەوت لە بانکی نێودەوڵەتی کوردستان و هاڵک بانک (لە تورکیا).
لە سەرەتای تەمموزدا، بڕیارێکی تری حکومەتی هەرێم کە لەلایەن سەرۆک وەزیرانی هەرێمی کوردستانەوە ئیمزا کرا، دەسەڵاتی بەخشی بە وەزیری دارایی بۆ بەڕێوەبردنی جوڵەی پارە لە حسابی حکومەتی هەرێمی کوردستان لە هاڵک بانک.
هەروەها ڕێکەوتن کرا لەسەر ئەوەی کە هەموو داهاتێکی تریش، کە ناچێتە سەر حسابی هاڵک بانک لەبەر هەر هۆکارێک، دەبێت ئاراستەی حسابی وەزارەتی دارایی بکرێت لە بانکی نێودەوڵەتی کوردستان.
بۆ جێبەجێکردنی ئەو خاڵانەی سەرەوە، وەزارەتی سامانە سروشتیەکان ئەمانەی خوارەوەی ئەنجامدا:
دەستبەجێ گرێبەستی لەگەڵ بازرگان و کڕیاری بەئەزموونی نێودەوڵەتی نەوت ئیمزاکرد، ئەمەش پرۆسەیەک بوو لە هەفتەی سێهەمی حوزەیرانی 2015 دا لەلایەن ئەنجوومەنی باڵای نەوت و غازی هەرێمەوە پەسەند کرا.
وەزارەتی سامانە سروشتیەکان کڕیارانی ناچار کرد مانگانە گەرەنتیی دانی 850 ملیۆن دۆلار بدەن بە گریمانەی ئەوەی تێکڕای ئاستەکانی هەناردەکردنی نەوت لەلایەن حکومەتی هەرێمەوە بەدی دێن.
وەزارەتی سامانە سروشتیەکان بە ڕ‌ێکەوتن هەموو ئەو بازرگانانەی قایل کرد بە دواخستنی وەرگرتنەوەی نەوت لەبەرامبەر پارەکانیان کە پێشینە لە 2014دا درابوون تاکو ساڵی 2016.
هەرچەندە، لە ڕووی کرداریەوە، وەزارەتی سامانە سروشتیەکان ڕووبەڕووی چەندین وەستانی گەورە بوەوە لە بۆری نەوتەکەدا لەناو تورکیا بەهۆی کاری تێکدەرانە و دزینەوە، کە بووە هۆی کەمبوونەوەی ئاستەکانی هەناردە و بەفیڕۆچوونی داهات بە بڕی 501 ملیۆن دۆلار (هەفتەی ڕابردوو ووردەکاریەکان لەمبارەیەوە بڵاوکرایەوە)، بەداخەوە هەندێک لە سیاسەتمەدارانی ناوخۆمان پێدەچوو زۆر ‌هێواش بن لە ئیدانەکردنی ئەو کارە تێکدەرانانە کە ڕوویاندا لە تورکیا تاکو کردەوەی هاوشێوە لە داهاتوودا دووبارە نەبێتەوە.
کەمی هەناردەکردن لەلایەن هەرێمەوە کە لە گرێبەستەکاندا ڕێکەوتنی لەسەر کرابوو وای لە کڕیاران کرد بتوانن پابەند نەبن بە دانی بڕی 850 ملیۆن دۆلار لە مانگێکدا، بەڵام تەنانەت ئەو کاتەش دووبارە بازرگانەکان قایل کران کە دانی بڕە پارەکان لەو حاڵەتانەشدا نەبڕن.
سەرباری هەموو ئەم گرفتانە، نرخی نەوتی خاو لە ئێستادا بە بەراورد بە نرخەکەی لە ناوەڕاستی حوزەیرانی 2014 دا بە نزیکەیی بە ڕێژەی 20% دابەزیوە.
سەرباری هەموو ئەو کۆسپانەی سەرەوە، ئەم بڕە پارانەی خوارەوە لە ماوەی شەست ڕۆژدا لە 24ی حوزەیرانەوە بۆ 24ی ئاب دەستەبەرکراون و دەکرێن.
ێ‌) لە 20ی ئابەوە، کڕیارەکانی نەوتی هەرێم بڕی 1.24 ملیار دۆلاریان خستووەتە سەر حساب لە بانکی نێودەوڵەتی کوردستان لە بەرژەوەندی وەزارەتی دارایی – بەدواداچوونکردن لەگەڵ بانکی نێودەوڵەتی کوردستاندا دەربارەی بەڕێوەبردن و جوڵەی ئەو بڕە پارە وەگیراوانە ئیشی وەزارەتی داراییە.
ب) بڕێکی تر کە بریتیە لە 187.5 ملیۆن دۆلار لە 21ی ئابدا لەلایەن کڕیارەکانەوە دەخرێتە سەر هەمان حساب لە بانکی نێودەوڵەتی کوردستان (واتە ئەمڕۆ).
ت) بڕێکی تر کە بریتیە لە 125 ملیۆن دۆلار لە 24ی ئابدا دەخرێتە سەر هەمان حساب لەلایەن کڕیارەکانی نەوتی هەرێمەوە.
پ) واتە کۆی گشتی 1.55 ملیار دۆلار بەدەستهاتووە کە زیاترە لەو بڕەی بەڵێنی لێدرابوو بەپێی ئەو ڕێکەوتنانەی لەگەڵ بازرگانەکاندا کرابوو سەرباری کەمبوونەوەی هەناردەکردنی نەوت بەهۆی وەستانەکانەوە و بە لەبەرچاوگرتنی تێچووی ئەو بەرهەمە پاڵێوراوانەی کە کڕڕاون و لەخوارەوە ئاماژەی پێدراوە.
ج) هەروەها حکومەتی هەرێم هەستاوە بە کڕینی بەرهەمە پاڵێوراوەکان، کە بایی 134.0 ملیۆن دۆلار بووە بە ئاڵوگۆڕی نەوتی هەناردەکراو بەرامبەر دیزڵ بۆ ویستگەکانی کارەبای هەرێمی کوردستان. لەبەرئەوە، وەزارەتی سامانە سروشتیەکان زۆر باش لەپێش خشتەکەیە بۆ کۆکردنەوەی پارە بە بەراورد لەگەڵ بەرنامە پەسەندکراوەکە سەرباری کۆسپەکان و وەستانەکانی بۆری هەناردەکردن.
بەڕێوەبردنی پارە و حەواڵەکردنی لەرێگەی بانکی نێودەوڵەتی کوردستان و هاڵک بانکەوە تەنها بە وەزارەتی دارایی سپێردراون. بەڵام وەزارەتی دارایی نەیتوانیوە هەموو داهاتەکانی نەوت بهێنێتەوە ناو هەرێمی کوردستان لەبەر ئەم هۆکارانەی خوارەوە:
وەزارەتی دارایی نەیتوانیوە ڕێوشوێنی پێویست بگرێتە بەر بۆ ئەوەی وەزیری دارایی بەرپرسیارێتی دارایی وەربگرێت بەرامبەر هاڵک بانک بۆ گواستنەوەی پارە بۆ کوردستان. دەوترێت ئەمەش بەهۆی دەستێوەردانی ڕاستەوخۆی سیاسیەوە بوبێت لەلایەن هەندێ کەسی ناو حزبەکەی خۆیەوە بۆ ئەوەی پەنجەی لۆمەکردن ئاراستەی وەزارەتی سامانە سروشتیەکان بکرێت لەسەر دواکەوتنی مووچەی پێشمەرگە و فەرمانبەرانی حکومەت.
هەروەها چەند کۆسپێکی زانراو هەن دەربارەی هێنانی دۆلار بۆ ناو کوردستان لە کاتی گونجاودا لە ڕێگەی بانکی نێودەوڵەتی کوردستانەوە و لە گۆڕینەوەیدا بۆ دینار بۆ پێدانی مووچە. وەزارەتی دارایی سەرقاڵی دۆزینەوەی چارەسەرە بۆ ئەم کۆسپانە، و وەزارەتی سامانە سروشتیەکانیش هەمیشە ئامادەبووە بۆ هاوکاریکردن گەر پێویست بووبێت.
بە کورتی
وەزارەتی سامانە سروشتیەکان پابەندە بە ئەرکەکانیەوە و بەردەوام دەبێت لە پێشکەشکردنی خزمەتگوزاریەکانی بە خەڵکی کوردستان.
وەزارەتی سامانە سروشتیەکان لەسەر بنەمای پیشەیی و تەکنیکی کار دەکات لە هەموو بەشەکانیدا، بە پێچەوانەی ئەو خورافاتانەی کە لە لایەن هەندێک سیاسەتمەدار و میدیاکانیانەوە بڵاو دەکرێنەوە؛ وەزارەتی سامانە سروشتیەکان ڕێگە بە دەستێوەردانی حزبی نادات لە کارەکانیدا.
وەزارەتی سامانە سروشتیەکان بەرگری لە بەرژەوەندی خەڵکی کوردستان دەکات دژی دەستێوەردانی سیاسی نەگونجاو و پێشەنگە لە زامنکردنی سەقامگیری ئابووریدا بۆ کوردستان و داهاتووەکەی.
وەزارەتی سامانە سروشتیەکان پێی وایە وەزیری دارایی ئیشێکی زۆر باش دەکات لە وەزارەتەکەیدا، بەڵام بۆ ئەوەی کاریگەرتر و سەرکەتووتر بێت، نابێت بەهۆی دەستێوەردانی سیاسیەوە کۆسپی بۆ دروست بکرێت بەشێوەیەک ببێتە مایەی زیانگەیاندن بە بەرژەوەندی خەڵکی هەرێمی کوردستان.
پێویستە دەستبەجێ وەزیری دارایی پشتگیری بکرێت و ڕێگەی پێبدرێت بۆ جێبەجێکردنی بەرنامەکەی دەربارەی ڕیفۆرمی ئابووری، و وەزارەتی سامانە سروشتیەکانیش شان بە شان ئامادەی هاوکاریە لەم پرۆسەیەدا.
وەزارەتی سامانە سروشتیەکان متمانەی هەیە کە، بە مەرجێک وەستانی گەورە لە هەناردەکردنی نەوتدا ڕوو نەدات ئیدی لەرێگەی کاری تێکدەرانەوە بێت یان لەرێگەی دزیەوە یان لەرێگەی دەستێوەردانی سیاسیەوە یان لەرێگەی پەشیمان بوونەوەوە لە سیاسەتە پەسەندکراوەکانی هەناردەکردن، ئەوا دەکرێت پێداویستیە دەستبەجێکانی خەڵکی کوردستان بەدی بهێنرێن لەرێگەی فرۆشتنی ڕاستەوخۆی نەوتەوە.
هەروەها پێویستە دەرگاکانی هەرێمی کوردستان هەمیشە کراوە بمێننەوە بۆ دایەلۆگ و گفتوگۆ لەگەڵ هاوڕێ بەرپرسەکانمان لە بەغدا لەسەر دۆزینەوەی ڕێگاچارە بۆ هەموو کێشە هەڵپەسێراوەکان سەبارەت بە نەوت و غاز و پەرەپێدانی هاوکاری درێژخایەن.
لە کۆتاییدا، ئەگەر حزبە سیاسیەکانمان پێشتر پشتگیری حکومەتی هەرێمی کوردستانیان بکردایە بۆ ئەوەی زووتر مامەڵەیان لەگەڵ پابەندنەبوونی بەغدادا بکردایە بۆ نەناردنی بەشە بودجەی هەرێم، ئەوا دەمانتوانی بارگرانی قەیرانە داراییەکە لەسەر هەرێمەکەمان کەمتر بکەینەوە. بەڵام لەم قەیرانەی ئێستادا، وەزارەتی سامانە سروشتیەکان داوا لە هەموو حزبە سیاسیەکانی کوردستان دەکات ئەجێندا کورتبین و زیانبەخشەکانیان وەلاوەنێن و نەوت وەک فوتبۆڵیکی سیاسی بەکارنەهێنن چونکە ئەمە بووەتە مایەی پەک خستنی توانامان بۆ پاراستنی متمانەی کڕیاران و ‌بەردەوامبوونی وەبەرهێنانی کۆمپانیا نەوتیەکان لە هەرێمەکەماندا.