ناونیشانی بابەت: پەيماننامەی سەراو (سراف-یەریڤان-ئەردەوێڵ)
ناوی نووسەر: سارا سەردارسارا سەردار

پەیماننامەی سەراوپەیماننامەی سەراو کە بە پەیماننامەی (سرافسراف، یان یەریڤانیەریڤان، یان ئەردەوێڵئەردەوێڵ) ناسراوە، بە پێنجەمین پەیماننامەی ئاشتی دادەنرێت لە نێوان هەر دوو دەوڵەتی داگیرکەری کوردستاندا؛ دەوڵەتی عوسمانییی تورکیا و دەوڵەتی سەفەویی ئێران کە لە ڕێکەوتی (26/9/سێپتامبەر/1618ز)دا له نێوان دەوڵەتی عوسمانیی تورکیا و دەوڵەتی سەفەویی ئێران واژۆ کراوە، لە سەردەمی سوڵتان عوسمانی دووەم (1618-1622ز) شانزدەم سوڵتانی دەوڵەتی عوسمانی و شا عەباسی یەکەم (گەورە) (1588-1629ز) پێنجەم شای دەوڵەتی سەفەویی ئێران و ئەم پەیماننامەیە پاش ئەوە هات کە بەپێی پەیماننامەی ئیستانبوڵی دووەم لێژنەێکی هاوبەش لە هەر دوو دەوڵەت پێک هات و کۆبوونەوەکەیان لە شاری سەڵماسسەڵماسی پارێزگای ورمێورمێ لە ڕۆژهەڵاتی کوردستان ساز کرد بۆ دەستنیشانکردنی سنووری نێوان هەر دوو دەوڵەتی عوسمانی و سەفەوی و لە کارەکانیشیاندا سەرکەوتوو بوون و توانییان سنووری نێوان باکووری کوردستان و ڕۆژهەڵاتی کوردستان و ئازەربایجان و ئەرمینیا دەستنیشان بکەن و لەسەر ئەوەش ڕێک کەوتن کەوا وڵاتی کەرەج (گورجستان-جۆرجیای ئێستا) لە نێوان خۆیان دابەش بکەن، بەڵام شا تەهموراس خان (تیمورازی یەکەم) (1605-1648ز) شای شانشینی کاختییەکانی وڵاتی گورجستان (جۆرجیا)ی ئێستا کە لایەنگری دەوڵەتی عوسمانی بوو بەوە ڕازی نەبوو کە وڵاتەکەی دابەش بکرێت لە نێوان هەر دوو دەوڵەتی عوسمانی و سەفەویدا و ئەوە بوو لە ساڵی (1614ز)دا شۆڕشی بەرپا کرد و سەرکردەی سەفەویی لە شانشینەکەی دەرکرد و لە بەرامبەر ئەو کارەی شا تەهموراس خان (تیمورازی یەکەم) شای شانشینی کاختییەکاندا، شا عەباسی یەکەم (گەورە) (1588-1629ز) پێنجەم شای دەوڵەتی سەفەویی ئێران بە سەرکردایەتیی هێزەێکی گەورەی سوپای دەوڵەتی سەفەوی بەرەو شانشینی کاختییەکان (کەرەج) هێرشی برد بۆ ئەوەی شۆڕشەکەی شا تەهموراس خان (تیمورازی یەکەم) سەرکوت بکات و لە بەرامبەردا هێزەکانی سوپای دەوڵەتی عوسمانی بە سەرکردایەتیی ئۆکۆز محەمەد پاشا (1614-1616ز) پەنجا و چوارەم و خەلیل پاشای دامات (1616-1619ز) پەنجا و پێنجەم سەدری ئەعزەمی دەوڵەتی عوسمانی، بەرەو خاکی دەوڵەتی سەفەوی هێرشی برد و لە ساڵی (1616ز)دا هێزەکانی سوپای دەوڵەتی سەفەوی لە ڕووباری ئاراس پەڕێنەوە و لە شەڕی گۆگجا (سوان) لە شاری سوانی سەر بە پارێزگای گاغارکۆنیکی سەر بە کۆماری ئەرمینیای ئێستا هێزەکانی سوپای دەوڵەتی سەفەوی ڕووبەڕووی هێزەکانی سوپا هاوبەشەکانی شانشینی کاختییەکان (کەرەج) و دەوڵەتی عوسمانی بووەوە و شکستی پێ هێنان و دواتر هێزەکانی سوپای دەوڵەتی سەفەوی لە پێشڕەوی بەردەوام بوون تاوەکوو گەیشتنە نزیکی شاری تفلیسی پایتەختی ئەو کاتەی شانشینی کاختییەکان (کەرەج) و پایتەختی ئێستای کۆماری گورجستان (جۆرجیا) و جارێکی تر هێزەکانی سوپای دەوڵەتی سەفەوی ڕووبەڕووی هێزەکانی سوپا هاوبەشەکانی شانشینی کاختییەکان (کەرەج) و دەوڵەتی عوسمانی بووەوە و شکستی پێ هێنان و شەش هەزار کەس لە خەڵکی شاری تفلیس لەلایەن سەفەوییەکانەوە کۆمەڵکۆژ کران و شا عەباسی یەکەم (گەورە) (1588-1629ز) پێنجەم شای دەوڵەتی سەفەویی ئێران بە سووکايەتیی زياتری بە وڵاتەکە کرد و کلێساکانی بۆ مزگەوتی شیعە گۆڕی و ژمارەیەکی زۆری دانیشتوان و سەربازانی هێزەکانی سوپای شانشینی کاختییەکانی ڕاگواست کە ژمارەیان لە نێوان 130 هەزار تاوەکوو 200 هەزار کەس دەبوو بۆ شاری فەرەجئاباد و ناوچەی شەرەف لە پارێزگای ئێستای مازندەرانی سەر بە کۆماری ئیسلامیی ئێرانی ئێستا و پاش سەرکوتکردنی شۆڕشی شانشینی کاختییەکان، هێزەکانی سوپای دەوڵەتی سەفەوی لە پێشڕەویی هەڵمەتە سەربازییەکان بەردەوام بوو بەرەو قووڵایی ناو خاکی وڵاتی کەرەج، تاوەکوو گەیشتە ئەو شوێنەی کەوا لە پەیماننامەی ئیستانبوڵی دووەمی ساڵی (1613ز) بۆ دەوڵەتی سەفەوی دیاری کرابوو، لە کاتێکدا کە هێشتا دانوستاندن بۆ دەستنیشانکردنی سنووری نێوان هەر دوو دەوڵەت لە ئارادا بوو، هەروەها عوسمانییەکان، سەفەوییەکانیان بەوە تۆمەتبار کرد کە بە مەبەستی لەباربردنی پەیماننامەی ئیستانبوڵی دووەمی ساڵی (1613ز) ئەم هێرشەیان ئەنجام دابوو و بەوەش دووبارە ئاڵۆزی و گرژی لە نێوانیان سەری هەڵدابوو و لە هەمان کاتەدا عوسمانییەکان هەوڵیان دا کە بەسەر شانشینی کاختییەکانی وڵاتی گورجستان (جۆرجیا)ی ئێستادا زاڵ بن و دەیانویست بگەنە ئەو ناوچانەی کە ئاوریشمی لێ بەرهەم دەهات، بەڵام شا عەباسی یەکەم (گەورە) (1588-1629ز)، پێنجەم شای دەوڵەتی سەفەویی ئێران هەوڵی دا کە مەبەستی لە هێرشەکەی بۆ شانشینی کاختییەکانی وڵاتی گورجستان (جۆرجیا)ی ئێستا ڕوون بکاتەوە و بۆ پێشاندانی نیازپاکیی خۆیشی بەرامبەر بە عوسمانی بڕیاری دا کەوا سەرجەم سەربازە دیلەکانی هێزەکانی سوپای دەوڵەتی عوسمانیی ئازاد کرد کە لە شەڕدا لەگەڵ هێزەکانی سوپای دەوڵەتی عوسمانی بەدیل گرتبوونی و نەسوح پاشای دامات (1611-1616ز)، پەنجا و سێیەم سەدری ئەعزەمی دەوڵەتی عوسمانی بە ڕا و بۆچووکانی شا عەباسی یەکەم (گەورە) (1588-1629ز)، پێنجەم شای دەوڵەتی سەفەویی ئێران ڕازی بوو، بەڵام چەند کاربەدەستێکی تری دەوڵەتی عوسمانی لەو ڕازیبوونەی نەسوح پاشای دامات (1611-1616ز)، پەنجا و سێیەم سەدری ئەعزەمی دەوڵەتی عوسمانی نیگەران بوون و تۆمەتباریان کرد کەوا دەستی لەگەڵ شا عەباسی یەکەم (گەورە) تێکەڵ کردووە و توانییان وا سوڵتان ئەحمەدی یەکەم (1603-1617ز) چواردەم سوڵتانی دەوڵەتی عوسمانی بکەن کەوا نەسوح پاشای دامات (1611-1616ز) پەنجا و سێیەم سەدری ئەعزەمی دەوڵەتی عوسمانی لە پۆستی سەدری ئەعزەم لابدرێت و لە سێدارەی بدات و ئۆکۆز محەمەد پاشا (1614-1616ز) پەنجا و چوارەم سەدری ئەعزەمی دەوڵەتی عوسمانیی کردە سەدری ئەعزەمی دەوڵەتی عوسمانی و سوڵتان ئەحمەدی یەکەم (1603-1617ز) چواردەم سوڵتانی دەوڵەتی عوسمانی فەرمانی پێ کرد کەوا لە کێشەی وڵاتی کەرەج بکۆڵێتەوە و ئەوە بوو ئۆکۆز محەمەد پاشا (1614-1616ز) پەنجا و چوارەم سەدری ئەعزەمی دەوڵەتی عوسمانی هێزێکی گەورەی سوپای دەوڵەتی عوسمانیی کۆ کردەوە کە نزیکەی (100.000) هەزار سەرباز دەبوو و ئەوە بوو لە مانگی (ئاگوستۆس-ئاب/1616ز) بەرەو باکووری کوردستان و ئازەربایجان کشا و گەیشتنە دەوروبەری شاری ئێرەوان (یەریڤان)ی پایتەختی ئێستای کۆماری ئەرمینیا و گەمارۆیان دا بۆ ماوەی پەنجا ڕۆژ، بەڵام بەر لە هاتنی وەرزی زستان و بەفربارین و کەمبوونی ئازووقە هێزەکانی سوپای دەوڵەتی عوسمانی نەیانتوانی لە گەمارۆدانی شاری ئێرەوان (یەریڤان) بەردەوام بن و ناچار بوون بکێشێنەوە بەرەو شاری وانی ناوەندی ئیالەتی وان و ناوەندی پارێزگای وانی باکووری کوردستان و لەو کاتەدا شای عەباسی یەکەم (گەورە) (1588-1629ز)، پێنجەم شای دەوڵەتی سەفەویی ئێران بە سەرکردایەتیی سوپایەکی گەورەی دەوڵەتی سەفەوی لە شاری نەخجەوانی پایتەختی کۆماری ئۆتۆنۆمیی نەخجەوانی سەر بە کۆماری ئازەربایجانی ئێستا بوو و توانیی لە چەند شەڕدا هێزەکانی سوپای دەوڵەتی عوسمانیی شکست پێ بهێنێت و ئەوەش وای لە سوڵتان ئەحمەدی یەکەم (1603-1617ز)، چواردەم سوڵتانی دەوڵەتی عوسمانیی کرد کە ئۆکۆز محەمەد پاشا (1614-1616ز)، پەنجا و چوارەم سەدری ئەعزەمی دەوڵەتی عوسمانی لە پۆستی سەدری ئەعزەم لابدات و خەلیل پاشای دامات (1616-1619ز)، پەنجا و پێنجەم سەدری ئەعزەمی دەوڵەتی عوسمانیی کردە سەدری ئەعزەم و ئەوەش هێزێکی گەورەی سوپای عوسمانیی کۆ کردەوە بۆ بەردەوامیدان بە شەڕ لەدژی دەوڵەتی سەفەوی، بەڵام لە شەڕی تەورێز تووشی شکست بوو لە بەرامبەر بە شای سەفەوی، هەروەها سوڵتان ئەحمەدی یەکەم (1603-1617ز) چواردەم سوڵتانی دەوڵەتی عوسمانی، نامەیەکی بۆ عەباسی یەکەم (گەورە) (1588-1629ز) پێنجەم شای دەوڵەتی سەفەویی ئێران نووسی و تێیدا پێشنیاری ڕێککەوتنی کرد، هەروەها خەلیل پاشای دامات (1616-1619ز)، پەنجا و پێنجەمین سەدری ئەعزەمی دەوڵەتی عوسمانی بە سەرکردایەتی هێزێکی گەورەی سوپای دەوڵەتی عوسمانی لە ڕێکەوتی (16-5/ئايار-1618) بەرەو ئازەربایجان کشا و لە ڕێگەی نێوان ئامەد (دیاربەکر) و تەورێز هێزەکانی سوپای دەوڵەتی سەفەویی ئێران هەموو بەروبوومە کشتوکاڵییەکانی جووتیارانی کوردیان سووتاند و لە ناویان برد و سیمای ئاوەدانیی ئەو ناوچانەی تێک دا و شا عەباسی یەکەم (گەورە) شاری تەورێزی چۆل کرد و هەر هەمووی سووتاند و لە شاری قەزوین چەند یەکەیەکی سەربازیی دانا بۆ پارێزگاریکردن لە شارەکە و ڕێگریکردن لە هێزەکانی سوپای دەوڵەتی عوسمانی و بۆ ئەوەی عەباسی یەکەم (گەورە) لە مەیدانی شەڕی نێوان دەوڵەتی سەفەوی و عوسمانی نزیک بێت لە شاری ئەردەوێڵ سەربازگەی دامەزراند و لەو کاتەدا هێزەکانی سوپای دەوڵەتی عوسمانی بەرەو شاری تەورێز پێشڕەوییان کرد، هەروەها هەندێ شازادەی شانشینی کاختیی گورجستان (جۆرجیا) بە خۆیان و سوپاکەیانەوە چوونە پاڵ هێزەکانی سوپای دەوڵەتی عوسمانی، چونکە پێشتر وڵاتەکەیان لەلایەن هێزەکانی سوپای دەوڵەتی سەفەوییەوە وێران کرابوو، هەروەها خانی میرنشینی نیمچەدوڕگەی کریمیا (قەرەم) خان کانیبێک (جانیبێک) بەگ گەڕای (1610-1623ز) چل سەربازی بە سەرکردایەتیی شازادەی جێنشین، شازادە شاهین، کوڕەگەورەی نارد بۆ یارمەتیدانی هێزەکانی سوپای دەوڵەتی عوسمانی و ئەوە بوو هێزەکانی سوپای دەوڵەتی عوسمانی بێ هیچ جۆرە بەرگرییەک چوونە ناو شاری تەورێز و چاویان کەوت بەو وێرانبوون و سووتان و چۆڵبوونی شارەکە و سەرسووڕماو بوون و دوای پێنج ڕۆژ مانەوە لە شارەکەدا کشانەوە بۆ دەوروبەری شارەکە و سەربازگەیان دامەزراند و لە سەربازگەوە نامەیەکی بۆ عەباسی یەکەم (گەورە) (1588-1629ز)، پێنجەم شای دەوڵەتی سەفەویی ئێران نارد و داوای ڕێککەوتنی ئاشتەوایی لێ کرد و ئامۆژگاریی شای کرد بە مەرجەکانی خەلیل پاشای دامات (1616-1619ز) پەنجا و پێنجەم سەدری ئەعزەمی دەوڵەتی عوسمانی بە سەرکردایەتیی هێزێکی گەورەی سوپای دەوڵەتی عوسمانی ڕازی بێت، ئەگەرنا وا هێزەکانی سوپای دەوڵەتی عوسمانی پێشڕەویی زیاتر دەکەن و دەوڵەتی سەفەوییش دەڕووخێنێت، کە مەرجەکانیش ئەمانە بوون:

یەکەم- شا ساڵانە سێ سەد بار ئاوریشم وەکوو سەرانە بۆ دەوڵەتی عوسمانی بنێرێت.
دووەم- شا بەشی ڕۆژئاوا ئازەربایجان و ئەرمەنستان و شەکی و شەروان و وڵاتی کەرەج بگێرێتەوە بۆ دەوڵەتی عوسمانی، کە ئەو ویلایەتانە بەهۆی پەیماننامەی ئیستانبوڵی دووەمی ساڵی (1613ز) لە دەوڵەتی عوسمانی وەریگرتبوون.
سێیەم- شا یەکێک لە کوڕەکانی وەکوو بارمتە بنێرێتە ئیستانبوڵ تاوەکوو نیازپاکیی خۆی لە جێبەجێکردنی پەیماننامەکە نیشان بدات.
بەڵام شا عەباسی یەکەم (گەورە) (1588-1629ز)، پێنجەم شای دەوڵەتی سەفەویی ئێران ئەو مەرجانەی ڕەت کردەوە، چونکە پێی وابوو ئەو مەرجانە وەکوو خۆبەدەستەودانێک بوو، تەنها بەوە ڕازی بوو کە یەک جار 100 بار ئاوریشم وەکوو دیارییەک بۆ دەوڵەتی عوسمانی بنێرێت، بەڵام دووبارە گرژی و ئاڵۆزی کەوتەوە نێوان هەر دوو دەوڵەت و هەڵمەتە سەربازییەکان دەستیان پێ کردەوە و شا عەباسی یەکەم (گەورە) لە ترسی ئەوەی شاری ئەردەوێڵ بکەوێتەوە دەستی هێزەکانی سوپای دەوڵەتی عوسمانی، شارەکەی چۆل کرد و دواتر هێزەکانی سوپای دەوڵەتی سەفەوی بەرەو سەربازگەی هێزەکانی دەوڵەتی عوسمانی پێشڕەوییان کرد، هەروەها هێزەکانی سوپا هاوبەشەکانی دەوڵەتی عوسمانی و شانشینی کاختییەکان بەرەو ناو خاکی دەوڵەتی سەفەوی هێرشیان برد، لە نزیک شاری تەورێزی ناوەندی پارێزگای ئازەربایجانی ڕۆژهەڵاتی سەر بە کۆماری ئیسلامیی ئێرانی ئێستا ڕووبەڕووی هێزەکانی سوپای دەوڵەتی سەفەوی بوونەوە و ئەوە بوو شەڕی تەورێز ڕووی دا و هێزەکانی سوپای دەوڵەتی سەفەوی شکستیان بە هێزەکانی سوپا هاوبەشەکانی دەوڵەتی عوسمانی و شانشینی کاختییەکان هێنا و و دواتر جارێکی تر لە نزیک شاری ئەردەوێڵی ناوەندی شاری ئەردەوێڵی سەر بە کۆماری ئیسلامیی ئێرانی ئێستا شەڕی قیریق کوبری لە ڕێکەوتی (10/9/سێپتامبەر/1618) ڕووی دا کە هێزەکانی سوپای دەوڵەتی سەفەوی ڕووبەڕووی هێزەکانی سوپا هاوبەشەکانی دەوڵەتی عوسمانی و شانشینی کاختییەکان بوونەوە و هێزەکانی سوپای دەوڵەتی سەفەوی دووبارە شکستیان بەسەر هێزەکانی سوپا هاوبەشەکانی دەوڵەتی عوسمانی و شانشینی کاختییەکاندا هێنا کە نزیکەی 15 هەزار سەربازیان لێ کوژرا و بریندار بوو کە سی بەگلەربەگیان تێدا بوو و نزیکەی 500 سەربازیان لێ بەدیل گیرا کە دوو بەگلەربەگیان تێدا بوو و خەلیل پاشای دامات (1616-1619ز)، پەنجا و پێنجەم سەدری ئەعزەمی دەوڵەتی عوسمانی، بۆ شکستی هێزەکانی سوپاکەی لەو دوو شەڕەدا تووشی پەژارە هات، چونکە بە هیچ شێوەیەک مەزەندەی ئەو دۆڕاندنەی نەدەکرد، کە بەوەش تەرازووی هێز بەرەو لای دەوڵەوتی سەفەوی شکایەوە، چونکە هێزەکانی سوپای دەوڵەتی عوسمانی توانای بەڕەنگاربوونەوە و شەڕکردنیان نەما و لەگەڵ هێزەکانی سوپای دەوڵەتی عوسمانی لە هەمان کاتەدا هێزەکانی سوپای دەوڵەتی سەفەوی بە سەرکردایەتیی شا عەباسی یەکەم (گەورە) لە هەرێمی ئازەریایجان کۆ بوونەوە، هەروەها خەلیل پاشای دامات (1616-1619ز)، پەنجا و پێنجەم سەدری ئەعزەمی دەوڵەتی عوسمانی، نێردراوێکی نارد بو لای شا عەباسی یەکەم (گەورە) بە مەبەستی ئاشتەوایی و کاتێکیش شا عەباسی یەکەم (گەورە) نیازی دەوڵەتی عوسمانیی بۆ دەرکەوت بۆ ئاشتەوایی، ڕازیبوونی خۆی نیشان دا بۆ ئاشتیی نێوان هەر دوو دەوڵەت و ئەوە بوو لە ڕێکەوتی (26/9/سێپتامبەر/1618) له نێوان دەوڵەتی عوسمانیی تورکیا و دەوڵەتی سەفەویی ئێراندا پەيماننامەی سەراو (سراف) کە بە پەیماننامەی (یەریڤان-ئەردەوێڵ) ناسراوە واژۆ کرا، لە شاری سەراو (سراب)ی ناوەندی شارۆچکە (قەزا)ی سەراو (سراب)ی سەر بە پارێزگای ئازەربایجانی ڕۆژهەڵاتی سەر بە کۆماری ئیسلامی ئێرانی ئێستا، کە تەنها لە دوو بەند پێک هاتبوو.
بەندەکانی پەيماننامەی سەراو (سراف-یەریڤان-ئەردەوێڵ)
بەندی یەکەم- سنووری نێوانیان وەکوو چۆن لە پەیماننامەکەی ئاماسیادا هاتبوو، بمێنێتەوە.
بەندی دووەم- بەندەکانی (3 و 4 و 5 و 6 و 7)ی پەیماننامەی ئیستانبوڵی دووەم کاری پێ بکرێت.
جگە لەو دوو بەندەش عەباسی یەکەم (گەورە) (1588-1629ز) پێنجەم شای دەوڵەتی سەفەویی ئێران بەڵێنی دا کەوا ساڵانە سەد بار ئاوریشم بنێرێت بۆ دەوڵەتی عوسمانی.
سەرچاوەکان:
1- شاکر صابر الضابط: العلاقات الدولیة و معاهدات الحدود بین العراق و ایران-بەغداد1966ز.
2- د. عەبدوڵڵا عەلیاوەیی: کوردستان له سەردەمی دەوڵەتی عوسمانی دا –سلێمانی 2004ز.
3- یاسین صابر صاڵح: ئینسایکۆپیدیای گشتی-سلێمانی ساڵی2005ز.
4- عەلی کەندی: فەرهەنگی ڕووداوەکانی کوردستان و وڵاتانی جیهان-هەولێر2005ز.
5- کەمال بورکای: کورد و کوردستان-وە: عەلی فەتحی-هەولێر2008ز.
6- کۆمەڵێک نووسەر: عوسمانی-وە: سەلام عەبدوڵکەریم-سلێمانی2008ز.
7- کۆمەڵێک نووسەر: بەشێک لە پەیمانەکانی دژی کورد-وە: ساڵح هەرکی-هەولێر2008ز.
8- فەرهاد پیرباڵ: کرۆنۆجیای کوردستان625پ.ز-1932ز-هەولێر2011ز.
9- لازاریف. ن: مێژووی کوردستان-وە: وشیار عەبەوڵڵا سەنگاوی-هەولێر2012ز.
10- د. مەیمونە هەمزە مەنسوور: مێژووی دەوڵەتی عوسمانی-وە: هۆگر ڕەحمان قادر-هەولێر2014ز.
11- بێرنارد لویس: ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست-وە: عەبدوڵڵای ڕەسوڵی-سلێمانی2014ز.
12- د. موفید زەیدی: ئینسایکلۆپیدیای مێژووی ئیسلام/ سەردەمی عوسمانیی-وە: بەختیار عەزیز ئەحمەد-سلێمانی2015ز.
13- د. محەمەد تەقوش: عوسمانیی/ لە دامەزراندنی دەوڵەتەوە تا کودەتا بە سەر خەلافەتەدا-وە: نەریمان خۆشناو و مەستەفا سەید مینە-هەولێر2015ز.
14- ساڵح قەفتان: مێژووی نەتەوەی کورد-سلێمانی2021ز.
15- پ. ی. د. بەختیار سعید محمود شوانی: مێژووی عێراق لە سەردەمی عوسمانی-هەولێر2021ز.
16- عەلی ئەسغەر شەمیم: ئێرانی سەردەمی پادشایەتی قاجاران-وە: سەلاحەددین ئاشتی-تاران2021ز.
17- پ. ی. د. بەختیار سعید محمود شوانی: مێژووی سەردەمی عوسمانی-هەولێر2022ز.
18- د. نەجاتی عەبدوڵڵا: کوردستان و کێشەی سنووری ئێرانی-عوسمانی/بەرگی یەکەم-هەولێر2022ز.
19- ئینتەرنێت-ویکیپیدیای ئازاد.
[1]