سَنَندَج (سنه‌دژ، به کوردی: سنه) مرکز استان کوردستان و بیستمین شهر بزرگ ایران است. این شهر در غرب کشور ایران و شرق کوردستان بزرگ قرار گرفته‌است. سنندج در ارتفاع 1500 متری از سطح دریا و در منطقهٔ کوهستانی زاگرس واقع شده و آب و هوایی معتدل و کوهستانی دارد. این شهر از سوی غرب به کوه آبیدر، از شمال به کوه شیخ معروف از جنوب به کوه سراج‌الدین و از شرق به کوه خاتون شیشه‌رێ و گردنه لیلاخ محدود شده‌است. سنندج در 450 کیلومتری جنوب غربی تهران، سر راه #کرمانشاه# به #مهاباد# و #ارومیه#، قرار دارد. جمعیت این شهر بر پایه برآورد سال 2021 میلادی، 550٬000 نفر بوده‌است.
از سنندج با عناوینی همچون «یکی از پایتخت‌های موسیقی جهان»، «پایتخت دف جهان»، «پایتخت نوروز جهان»، «شهر مساجد»، «شهر هزار مجسمه» و «شهر هزار تپه» یاد شده است. سنندج در سال 1401 به عنوان پایتخت کتاب ایران شناخته شد. همچنین در سال 2019 از طرف یونسکو «شهر خلاق موسیقی» لقب گرفت و به‌عنوان یکی از 28 شهر خلاق موسیقی به عضویت شبکۀ جهانی شهرهای خلاق این سازمان درآمد.
سنندج از دید موقعیت جغرافیایی و فعالیت‌های شهرسازی دوران صفوی و قاجار، از بافت شهری سنتی با ارزشی برخوردار است که سازه‌های مسکونی و سودمند زیادی مانند حمام، مساجد و بازار در آن باقی مانده‌است؛ این شهر دارای محدودهٔ بافت تاریخی-فرهنگی با گستردگی‌ای برابر 120 هکتار است. این شهر از دوران گذشته از مراکز مهم اهل‌سنت ایران بوده‌است. در این شهر، زبان کوردی اردلانی به‌عنوان زبان گفتاری و زبان فارسی به‌عنوان زبان آموزش و نامه‌نگاری‌های رسمی، مورد استفاده قرار می‌گیرد.
$نام$
از شهر سنندج در بسیاری از متون تاریخی با نام #سنه# یاد شده و چون دژ آن از لحاظ نظامی اهمیت زیادی داشته، آن را سنه‌دژ نامیده‌اند. این واژه در نتیجۀ دگرگونه آوایی به سنندج بدل شد. ژاک دمورگان که در اواخر پادشاهی ناصرالدین‌شاه به ایران آمده، همه‌جا از این شهر با نام سنه یاد کرده‌است. مردم بومی سنندج گاه این شهر را «کورسان» می‌نامند.
$بابا مردوخ روحانی در کتاب خود دربارهٔ ریشۀ نام سنندج می‌نویسد:$
خود کوردها سنندج را «سنه» می‌خوانند و نام اصلی آن گویا همین بوده‌است؛ اما بعد از بنای برج و باروی حکومتی آن را «سنه‌دژ» گفته‌اند که سنندج تحریف و تعریبی از آن است. برخی معتقدند که اصل آن «سانان دژ» بوده به معنی قلعه و محل سانها، زیرا سان در لهجه کردی گورانی، معنی سلطان می‌بخشد چنان‌که «کانی سانان» نیز به معنی محل سلاطین است.
پیشینه سکونت در محل کنونی شهر سنندج (سنه یا سنه‌دژ) به گذشته‌های دور بازمی‌گردد. با این وجود شهر نو سنندج در دورهٔ صفوی و در روزگار شاه‌صفی در سال 1636 میلادی، توسط سلیمان‌خان اردلان پایه‌گذاری شده‌است. تا پیش از دورهٔ قاجار از این شهر به‌نام سنه یاد می‌شده‌است اما پس از این دوره به سنندج تغییر نام یافت.
پس از نابودی دژ حسن‌آباد در سال 1046 هجری قمری در زمان فرمانروایی شاه‌صفی، سلیمان‌خان اردلان پسر تیمورخان اردلان از بستگان مورد اعتماد شاه‌صفی به کردستان آمد، مرکز ایالت کردستان را از حسن‌آباد به سنندج جا به جا کرد و شهر سنندج را در محل روستای سنه پی نهاد و دژ حکومتی را بر بالای تپه‌ای به بلندای 20 متر در کنار روستای سنه (که امروزه به باشگاه افسران معروف است) ساخت و در بیرون و پیرامون دژ؛ خانه، گرمابه، بازار و مسجدی ساخت و رشته کاریزی نیز در دشت «سرنوی» پی نهاد و آب آن را به شهر و میان دژ آورد. دژی را که «سلیمان‌خان» بنا نهاد «سنه‌دژ» نامیدند که بر اثر گذشت زمان و تلفظ‌های گوناگون به «سنه‌دج» و سپس «سنندج» دگرگون شد. سازهٔ اصلی آن از زمان خسروخان اول تا امان‌الله‌خان اول طول کشید. حسنعلی‌خان اردلان، والی سنندج در سال 1704 میلادی درمیان دژ حکومتی چند تالار و عمارت بنا می‌کند و سپس مسجد و مدرسه‌ای بزرگ در شهر سنندج برپا می‌کند که دو منار بلند داشته‌است. این دو منار یک‌صد سال پابرجا بود تا اینکه «امان‌الله‌خان اردلان» والی کردستان که مردی سخت مذهبی و تندرو بود، آن را ویران کرده و به جایش مسجد و دو منار و باغی به نام فردوس ساخت.[1] [2] [3]