Meryem Xan

Mihemedé Ehmedê Botînin kızı olan Meryem Xan, 1904te Şırnakın Dêrgol köyünde dünyaya geldi.Meryem Xan, sanat eğitimini yayla, şahî, köy, kent Ve dengbej toplumu içinde aldıOsmanlı imparatorluğun dağılmasıyla suriyeye yerleşir. Meryem Xan, burada Celadetve Kamran Bedîrxan ile tanışır Aileleri dost olur ve birbirlerine gelip giderler. Bu sıradaBedîrxan Ailesinden bir gençle tanışıp evlenir. Ama  bir sorun varki, Meryem Xanın şarkı Söylemesine taraftar olmayan kocası,  büyük ve köklü bir  aile olduklarını ileri sürerek, ya sanatın yada evliliğin diyerek iki seçenek sunmuşsa da Meyrem Xan sanatsız yaşayamam deyip, evliliğine son noktayı koyar ve sanata devam der.
 
 Kürtçe şarkıları ilk kez kaydedilen kadın sanatçı olarak da bilinen Meryem Xan, 200’ünüzerinde eseri vardır. Bağdat Radyosu’nda uzun yıllar kadrolu sanatçı olarak çalışan Meryem Xan, halkın gönlünde taht kurmayı başardı.  Güzelliği ve sesiyle, alnı açık yürüyüşü ve zarafetiyle göz dolduran Meyrem  çok sevdiği kocasını hiç unutmamakta ve ayrıldıktan sonra hayata ve geleceğe dair planlarını unutmuştur.  Hayata iyice küsen Meryem Xanı şan ve şöhret artık mutlu etmemektedir.  Çünkü; hala kocasının özlemini çekmektedir.  
 
Meryem Xan, 1924’te Zaxo’ya gider. Orada Yusif Şemdîn Axa’nın evinde kalır.Büyüdüğü Dêrgol üzerine şarkılar söyler. Ancak hala   Eşini unutamaması onun içinde sürekli onu acıtan bir sızı olarak kalır. Meryem Xan, 1936 yılında Zaxo’dan Musul’a gider. Orada kısa süre kalıp Bağdat’a gider. Orada amcasının kızı Elmas Xan (1874-1974)’ın evine yerleşir.
 
 Meryem Xan, Elmas Xan’ın evinde Mihemed Arîf Cizrawî, Hasan Cizrawî, Nesrîn Şerwan(Şirnaqî), Alî Merdan, Tahîr Tofik, Saîd Axayî Cizîrî, Fewzîyê Mihemed ve birçok kişiyi daha tanır. Bu büyük ustaların arasında bir gün şarkı söylemeye başlar. Herkes şaşırır ve bu büyük ses karşısında hem duygulanır, hem de hürmet gösterir. Her birinin adı söylendiğinde önünde saygıyla eğilen sanatçılar Meryem Xan’a yer ayırır ve doyulmaz şarkılar söylenen akşamlarda o baş köşeye oturtulur.
 
 Meryem Xan, günün birinde amcasının kızından izin ister, kendisini konuk ettiği için teşekkür eder ve Bab Elşerqî mahallesinde bir ev kiralar. Artık bu evde yaşamaya başlar. Meryem Xan, onu yaşama bağlayan müzik şirketlerini de kısa süre içinde bulur.O dönem Beyzafon, Ebolkelp ve Ûdyon isminde İngiliz şirketleri Bağdat’tadır ve şarkı kaydetmeye devam etmektedirler. Meryem Xan da ilk plağını çıkarır ve ardından diğerleri gelir. Her plakta bir şarkı vardır.Meryem Xan’ın önemli bir özelliği şudur: Kirmanc sanatçılardan plak çıkaran ilk kadındır. Soran lehçesinde de Dayîkî Cemal ilk plağı çıkarmıştır. Ancak aralarında bir fark var. Meryem Xan, hafızalarda yer edinirken, Dayîkî Cemal sadece tarih sayfalarında adıyla kaldı. Meryem Xan, radyoya girdikten sonra çok şarkı da toplar. Halk arasında söylenen şarkıları Bağdat radyosunda yayınlatır. 200’ün üzerinde şarkıyı bizzat kendisi okur.
 
 Onu yakından görenlerden Mihemed Arif Cizrawî, Bağdat radyosuna verdiği bir röportajdaşöyle diyor: “Meryem Xan’ın elbiseleri moderndi. Ama ruhu, yaşamı, sanatı Kürtçe’ydi.Kürt adetlerine bağlıydı. Şarkı söylerken içten ve gönülden söylerdi. O an tüm bedeni şarkıyla dolardı.” Meryem Xan, usta bir sestir. Onun şarkılarında otantizm, asalet, orijinal Kürt gırtlağı ve ezilenKürt kadınının sesi vardır. Sesi alto tabakasındadır. Gırtlağı temizdir. Heceleme ve cümlede dili berrak ve güzeldir. Her şeyden önemlisi sesinde hüzün ve hasret duyulur. Ritmik bir şarkıda da bu hissedilir. [1]
 
Şarkıları Meryem Xan, iki çeşit şarkı söyler: Lavik ve Beste. Lawik şarkılar:
 1- Li xelkê tehlê lê limin şirînê –Helîm-
2- Bavê Koroxlî
3- Mihemed Selîm zavakî taze
4- Wele Doman
5- Gewra min tunîne (o yazdı)
6- Siwarê me siwar bîne
7- Mihemedo Ronî (o yazdı)
8- Sêvê û Hecî Elî
9- Lê lê yadê rebenê (o yazdı)
10- Hesenê Osman
11- Êlî Delal Besteler
 1- Qumrîk sêva Tucara (bi Elmas Xanê re stiriye) (o yazdı)
2- Grê sîra bi sîre (Mihemed Arifê Cizîrî ile)
3- Hay berde berde (Hesen Cizîrî ile)
4- Lê Lê Weso, lê lê Wesîlayê (M. Arifê Cizîrî ile)
5- Heyla li min xerîbê
6- Gulşênî
7- Lê Dînê, Lê Dînê
8- Gulê wey nar
9- Êmo (Seîd Axayê Cizîrî ve Elmas Xan ile)
10- Mêremê
11- Ya li bin Biyê
 
 Halkın gönlünde taht kurdu Bu büyük sanatçı 1949’da Bağdat’ta öldü. Ölümü hakkında amcasının kızı Elmas Xan şöyle diyor: “1949’da Meryem Xan böbrek hastalığına yakalandı. Bağdat’ta Mir İlyas hastanesine yattı. Ameliyat oldu. Doktorlar çare bulamadı. Hastanede öldü.” Elmas Xan önemli bir söz daha ekliyor: “O yıllarda Meryem Xan çok üzgündü. Yalnızdı. Kimsenin yanına gelmesini istemiyordu. Doktoru ona ‘Üzüntünü at. Mutlu ol’ dedi. Ancak o sürekli yalnız kalmak istiyordu. Hastanede bile öyle istedi. Bir gün Yahudi olan doktorla ile tartışıyor. Meryem Xan’a bir tokat atıyor. Meryem Xan’ın dikişleri açılıyor, kan akıyor ve ölüyor.”
 Meryem Xan, büyük bir merasimle Şex Maaruf Mezarlığı’nda Bağdat’ta toprağa verildi. Törene sanatçılardan M. Arif Cizîrî, Nesrîn Şêrwan, Elmas Xan, Hesen Cizîrî, Alî Merdan, Mamosta Bakozî, Fewzîye Mihemed, Bağdat Radyosu çalışanları, Kürt yazarları ve halktan çok sayıda kişi katıldı. 
Mezopotamya dahil olmak üzere ünü sınırları aşan Meryem Xan, yeri asla doldurulmayacak bir değerdir.