$Dengbêj Reso’nun “Gula Serhedê” Eseri$
#Nevzat EMİNOĞLU#
Dengbêj Reso’nun “Gula Serhedê” isimli dengbejlik eseri dönemin sosyal olaylarından birine ayna tutarak bu olayı tarih ve edebiyata mal etmiştir. Gula Serhedê, Serhad yöresinin ileri gelen aşiretlerinden Hasenanlardan bölgede yöneticilik yapmış aristokrat Kürt bir hanedan kızının gönülsüz/zoraki evlilik hikayesidir. 1.Dünya Savaşında (1914) Serhad bölgesi Ruslar tarafından işgale uğrar. “Serhed /Welatê Serhedê/Serhat Yurdu” Kürtçede coğrafi bir terimdir ki Bitlis’ten Erivan ve Kafkasya’ya kadar olan bölgeleri ifade eder. Rakımı yüksek ova, dağ ve platolardan oluşan bu yöreye Kürtçede “Welatê Jor/Yukarı yurt” da denilmektedir. Serhat bölgesi işgale uğrayınca bölge insanı Kürtçede “Welatê Jêr” denilen güney illerine göç etmek zorunda kalır. “Welatê Jêr(Aşağı Yurt)”, Bitlis’in aşağısından başlayıp geniş düzlükleri kapsayan ve Bınxet (Türkiye ve Suriye sınırını oluşturan tren hattının ötesi) denilen Suriye’nin Kürt bölgelerini de içine alan coğrafya için kullanılır.
Malazgirt, Bulanık ve Muş çevresinde yerleşik bulunan Hasenanlar, bölgenin Ruslar tarafından işgali sırasında diğer büyük Kürt aşiretleri olan Cibran, Bılıkan, Sibkan, Zirkan, Motkan, Kaskan, Berazan vs.ler ve bölgenin Kürt Medrese eğitim geleneğinin temsilcisi Ulema ve Şeyh aileleri ile beraber büyük mücadeleler verirler. Birçok şehit te verirler. Bu mücadele, halkın, büyük Rus ordusunun eline esir düşmesine engel olduğu gibi; mal, çoluk ve çocuğunu alarak “welatê jêr” illerine geçmesini kolaylaştırır. “Şerê Kopê”, “Seîdê Nado”, Bavê Dilşayê”, “Îbrahîm Axayê Parsînê” gibi birçok dengbejlik eseri bölge halkının Ruslara karşı verdiği bu mücadeleyi, işlemektedir.
Yörenin işgali ile bölge insanı güney illerine göç etmeye başlar. “Gula Serhedê/Serhat Gülü” lakaplı Gulê isimli kızın ailesi de Urfa Siverek bölgesine yerleşir. Kızın ailesi, kendi bölgesinin yöneticilerinden olmasına rağmen muhacir olarak geldikleri Siverek’te doğal olarak fakir düşerler. Gulê’yi Değirmen işçisi Remo’ya verirler. Halbuki Gulê göç öncesinde memleketi Malazgirt’te Billikî aşiretinden Feyad isimli gençle sevgili/sözlüdür. Savaş/göç ortamında baş gösteren kıtlık/yoklukla temel gıda/buğday karaborsaya düşer. Gulê’nin başlık parası olarak dört teneke buğday kararlaştırılır.
Gulê bu haksızlığı ve evlendirildiği kişi ile arasındaki uçurum derecesindeki farkı göstermek için bu sefer başlar kendi vasıflarını sıralamaya: Alımlı ve ağırbaşlı (bi ordama giran î), olgun ve hünerli(xwedanê kemal û merîfet î) Emer hanedanının prensesi/soylu kızı(torina mala Emer î) Derih ailesinin küheylanı(Kehêla mala Derîh î), Hasenan aşiret mensuplarının misafir olduğu, çare bulduğu merci(serpêsekiniya mêrikê Hesenî), Hasenanların yedi sülalesinin danıştığı(Şêwra heft bavê Hesena temamî bi te biye), Bağ Gülü(guleke rezî).Remo da malını dilenerek, şurdan burdan, eşek sırtındaki tenekelerle toplamıştır. Çürük buğday sahibidir.
Gulê durumunu da şöyle resmetmektedir: Gamlı gönül sahibi(dil bi xemê), yedi yerinden yaralı(bi heft ciya birîndarê), dertli yürekli(dil bi kulê) dört günlük muhacirliğin esir ve tutuklusu(hêsîr û girtiyê destê her çar royê maciriyê).
En büyük bir dert olarak da Rus işgali sonunda bahar mevsiminde tüm muhacirlerin memleketlerine dönmeye başlamasına karşın kendisi için gurbetin devam etmesi, çilesini katmerleştirmektedir. Adeta yüreğine oturan bu durumu şöyle dile germektedir:
“Bahar mevsimidir ve herkes memleketine gitmekte. Bir tek ben Siverek’te kalmış bulunmaktayım. Akıl sır erdiremedim neden felek boynumu arkadaşların ardından böyle bükük bıraktı benim ya Rab (Bihar e her kes berê xwe dide welat ez mame li Siwêregê, Hehû Xweda Rebbiyo nizanim hustiyê min çima ewqas li dû havala xwar kir)”
Yazımızı, “Cenab-i Hak bu millete bir daha böyle savaşlar, böyle göçler ve kızlarımıza da böyle zorla evlendirmeler göstermesin/yaşatmasın” duasıyla bitirelim. Siz de amin deyin.
Eserin yazılı versiyonunu aşağıya alıyoruz.
Dinlemek için link(Reso): https://www.dailymotion.com/video/x3p84zd
Dengbêj Reso’nun bu eserini Dengbêj Şakiro da icra etmektedir: https://www.youtube.com/watch?v=2txxl1CiQyw
Lê lê Gulê
dil bi xemê, bi heft ciya birîndarê, dil bi kulê lê lê Gulê
Lê lê Gulê ez nizanim felekê çira li min ha kir
Çepilê xwe avêt milê xwe li ba kir
Her çar royê mihaciriyê dilê dê û bava ji weleda sar kir
Macirên me vegeryan ji maciriyê bala xwe bidinê her çar royê maciriyê
Bihar e her kes berê xwe dide welat ez mame li Siwêregê
Hehû Xweda Rebbiyo nizanim hustiyê min çima ewqas li dû havala xwar kir
Koda genim li welatê Serhedê bi du mecidiya bû
li Siwêregê bi çar zêra û bi du mecidiya kir
felek mala te bişewite hela tu bala xwe bidê
ez par van wexta Gula Serhedê delaliya Feyad, Lawikê Bilikî bûm,
Lê lê Gulê
Rebenê ezê îro Gul im li dunyayê gidîno mînanî guleke rezî
sîng û berê min merûmê mînanî bax û bostanê
li welatê Serhedê salê carê av lê dibezî
ez Gula Serhedê da Remoyê qeraşê aşa Remo bi katolîka pişta kerê, bi pars û pûrsê qezenc kiriye Ez bi bextê we ketime îro Gulê li xwe mehr kir bi du kod genime rizî
Lê lê Gulê
dil bi xemê, bi heft ciya birîndarê , dil bi kulê lê lê Gulê
Lê tu bi ordama giran î, xwedanê kemal û merîfet î Gulê
Tu qîza Esedê Xêlid î, tu torina mala Emer î Gulê
Kehêla mala Derîh î Gulê, serpêsekiniya mêrikê Hesenî Gulê
Şêwra heft bavê Hesena temamî bi te biyê Gulê
Di soniya emrê xwe da hêsîr û girtiyê destê her çar royê maciriyê lê lê Gulê[1]