=KTML_Bold=Di Sedsalîya Lozanê de Kurd li #Lozan# ê=KTML_End=
#Necat Zivingî#

Sed sal berê dema derfet hat ber derî, hemî mîrektîyên Kurd hatibûn ruxandin, arîstokrasîya Kurd bi bal stenbol û deverên dûr yên di bin kontrolê de hatibûn sirgûnkirin, eşîrên Kurd bi rêyên wek “alayên Hemîdîye” bi merkeza tirkan ve hatibûn girêdan û nakokîya dîn û netewebûnê gihabû asteke dijwar. Lewma Kurd ne amadeyî hilweşîna Osmanîyan û pergala piştî şerê cîhanê bûn.
Dîsa jî sîyasayek Kurd hebû, tevgera modernîst û ronakbûna Kurdan xurt bû. Herdû alîyan jî dewletbûna Kurdistanê diparast û di danûsitendinên dîplomasîyê de ev daxwaza xwe bi zelalî dîyar dikirin.
Lê kêşeyên Kurdan tenê ne yên navxweyî û herêmî bûn. Li alîyekî Ermenî, li alîyekî Trakya û Yûnan, li alîyê din dewletbûna Ereban. Ermenîyan doza welatê Kurdan dikirin û hê di Sevrê de bûn sedemê paşxistina Kurdan. Nûnerê Kurdan Şerîf Paşa daxwazên Ermenîyan wek daxwazên emperyalî bi nav kir û ji konferansa Parisê vekişîya.
Li alîyê din piştî kongreya Sêwasê, di sala 1919an de, Mistefa Kemal li ser navê heyeta nûneran Refet Bele şand cem komiserê Frensî George Pîcot û di miqabilê Tirk bi welatên Ereban re têkildar nebin, soza têkildar nebûna doza Kurdî sitend. Pîcot yek ji mîmarên peymana Sykes-Pîcot bû. Petrola Erebistanê bêtir bala hêzên navneteweyî dikişand. Her wiha dûrî merkeza tirkan bûn û kontrolkirina wan ji Kurdistanê hêsantir bû.
Li alîyekî din ji bo destê tirkan ji Balkanê bibirin, nûnerê Brîtanya Lord Curzon kêmneteweyîtî ne li gor neteweyê, li gor dîn şirovê kir û di mijara Kurdî de vê yekê destê tirkan xurt kir. Ev yek herî zêde bi kêrî Yûnanîyan hat.
Di vê pêvajoyê de, Konferansa Aştîyê ya Lozanê di navbera 11-11-1922 û 24-07-1923yê de pêk hat. Tirk bi heyeteke di serokatîya Îsmet Înonû de tevlî konferansê bûn û ji bo serxwebûnê xebat meşandin. Heyeta tirkan tevlî 3ê delegeyan (Îsmet Înonu, Riza Nur, Hasan Saka) ji 41 kesî pêk dihat. Di encamê de Peyman ji alîyê nûnerên Brîtanya, Frensa, Îtalya, Tirkiye, Japonya, Yûnanistan, Romanya, Bulxaristan, Portekîz, Belçîka û Yûgoslavyayê hat îmzekirin. Kurd tune bûn. Kurd bi lihevhatineke navneteweyî hatin tunekirin.
Lê ev peymana bêyom bi ser neket. Kurd di qirika tirk û ereb û farisan de man. Nehatin daqurtandin, nehelîyan. Di sedsala bîstî de jî rastî komkûjî û êrîşên bêjimar hatin. Jenosîdeke bênav li ser Kurdan hat meşandin. Kurdistan bû navenda mêtîngehîyeke nenas. Lê Kurdan wek çîyayan li ber xwe dan û man. Lewma piştî sed salî li Lozanê civîyan.
Navenda Rewenda Kurdistanî (Kurdistani Diaspora Confederation – KDC) 27 û 28ê Gulanê li Lozana bajarê Swîsreyê bi navê “100 Years of Division of Kurdistan” (100 Salên Dabeşbûna Kurdistanê) konferansek lidar xist. Destpêkê peyama serok Barzanî ya bo konferansê hat xwendin.
Gelek kesayet tevlî konferansê bûn. Ji baregeha Barzanî venêrê dîyasporaya Kurdistanî birêz Shîfa Barzanî û Hêmin Hewramî wek çavdêr li konferansê amade bûn. Serokê şaredarîya Lozanê tevlî konferansê bû û wek dostekî Kurdan axavtineke xweş kir. Wek nûnerên partîyan ji PDKê Hoşyar Zebarî, ji YNKê Mela Bextîyar, ji PDK ya Îranê Mustefa Hicrî, ji Komala ya Kurdistana Îranê Abdulla Muhtedî, ji ENKSyê Brahîm Bro, ji PSK ya bakurê Kurdistanê Bayram Bozyel amade bûn û axavtinên xwe kirin. Her wiha serokê KDC Kurdê Amûdê Îsmaîl Kamil û ji DÎYAKURDê Muhammed Tanriverdî jî axavtvan bûn. Ji derdorên din jî Ebûbekir Karwanî (nêzîkî Yekgirto) û Osman Baydemîr (nêzîkî HDP) hebûn.
Îsmaîl Beşîkçî bi pênaseya “entelektuel, civaknas û feylesofê tirk” axavtineke pir kurt, bi tirkî kir. Ji bo axavtina Ebûbekir Karwanî pir çêpik hatin lêdan. Roja diduyê axavtinên têr û tijî bûn. Hoşyar Zebarî ji alîyê dîplomasîyê, Mela Bextîyar û Mistefa Hicrî ji alîyê zanîn û perspektîfa dîrokê ve axavtinên xweş kirin. Osman Baydemîr bi balkişandina pêwîstîya yekîtîya Kurdan eleqe dît.
Bi sedan Kurdan konferans şopandin. Konferans bi reng û rûyê Kurdayetîyê pêk hat. Axavtinên hemî nûnerên Kurd di çarçoveya Kurdistaneke yekgirtî de bû. Kesî propagandaya partîyekê û serokekî nekir.
Ev cûre konferans û civîn hêvîya me Kurdan geş dikin. Dengê me digihînin cîhanê, helwesta me dîyar dikin. Rêya pêşveçûn û serkeftinê, zanîn û dîplomasî ye.
Lê pêwîst e em li kêmasîyên xwe hay bibin û wan temam bikin. Di konferansa Lozanê de gelek kêmasî hebûn. Bêguman ya sereke, nebûna jinê bû. Di nav axavtvan û pêşkêşkaran de bi awayekî enteresan jin tune bûn. Jinên konferans dişopandin herdu rojan jî nerazîbûna xwe li hember tunebûna jinan nîşan dan. Her wiha li konferansê dengê ciwanan jî tune bû. Lê ciwanan weke jinan bertek nîşan neda. Dîsa dengê rewşenbîrîya Kurd jî nehat temsîlkirin. Û dengekî xurt ji bakurê Kurdistanê tune bû.
Bikaranîna Kurdî jî yek ji alîyên qels ên konferansê bû. Zimanên konferansê bi giranî Ingilîzî û Soranî bûn. Her wiha axavtin sîmultane bi bal soranî û ingîlîzî ve hatin wergerandin. Lê wergera sîmultane ne serkeftî bû û axavtinên roja yekê qels bûn. Roja diduyê sînevîzyoneke Ingilîzî hat nîşandin. Lê wek binenivîs jî Kurdî tê de tune bû. Broşûra konferansê ji bilî danasîneke kurt ya bi sê zimanan (Soranî, Frensî, Ingilîzî) bi tevahî bi Ingilîzî hatibû amadekirin.
Hêvîdar im ruhê amadekar, bi vîzyoneke profesyoneltir (bêtir jin û ciwan û rewşenbîrî) xwe rêxistin bike û gelek karên mefadar ji bo Kurdan û doza Kurdistanê pêk bîne.
Lê ev tev li alîyekî, bi vê sedemê pêwîst e sîyasa û rewşenbîrîya Kurd bi hûrgilî li ser rewşa me Kurdan û peymana Lozanê bihizire û rêyên nû veke. Ya pêşî ev e: delegasyonê tirk Riza Nûr dibêje: “Bingeha Kurdistanê li Lozanê hat avêtin”. Çawa? Li gor Riza Nur, li Lozanê Tirkan dest ji Mûsilê kişand û derî ji dewletbûna Kurdistanê re vekirî hiştin. Îro nîvdewletbûna başûrê Kurdistanê nîşaneya vê ye. Her wiha Kurd, bi hêz û hebûna li başûr dikarin kirasê bindestîyê bidirînin.
Ya didûyê çend maddeyên Lozanê ne. Dîyar e heta îro Kurdan ew nîqaş nekirine. Yek ji wan, maddeya 38an e. Parastina netewe, ziman û cudahîyan destnîşan dike. Dewleta Tirk ev madde binpê kiriye. Maddeya 39an mafê parastina bi zimanên ji bilî tirkî ye. Ev maf jî heta van salên dawî hatîye binpêkirin. Maddeya 41ê li dibistanan perwerdehîya zimanên din li ser dewleta tirk ferz dike. Ev madde rasterast ji bo perwerdehîya Kurdî, bingeha hiqûqî datîne. Lêbelê mixabinî ye ku heta niha li bakurê Kurdistanê siyasetmedar, tevgerên siyasî û huqûqnasên Kurd li dû van maddeyan neçûne û li Mehkemeya Anayasayê û AÎHMê (European Court of Human Rights – ECHR) doz venekirine. Lewra gelek eşkere ye, dewleta Tirk ji alîyê Kurdan ve ev peymana navneteweyî binpê kiriye.
Ger em nikarin Lozanê bi tevahî ji holê rakin, lê gelo çima em bîr nabin bi Lozanê binê dagirkerîya tirk bikolin û zordestîya dewleta tirk ya li ser Kurdan û Kurdistanê bi paş bixin? Çima?[1]