Dîyarîyî Kurdistan Dergisi (1925-1926)
Yazım ve Hazırlık: Seîd VerojSeîd Veroj
Bundan önceki yazılarımda Dîyarîyî Kurdistan dergisinden kısaca da olsa bahsetmiştim. Ancak yayın yaptığı dönem, yayın politikası, Kürd basını içerisindeki yeri ve önemi itibarıyla bu konuyu biraz daha açmak gerekliliği düşüncesiyle tekrardan yazmayı tercih ettim. Derginin Bağdat’ta yayına başladığı dönemde, Kürdlerin ulusal hukukunun tanınmadığı Lozan Antlaşması imzalanmış, Güney Kürdistan’da Şeyh Mahmud hareketi ve Kuzey Kürdistan’da sahada Şeyh Said’in liderliğinde 1925 Kürd Milli Ayaklanması devam etmektedir. Aynı zamanda Musul Vilayeti meselesi de, diğer önemli bir konu olarak gündemdeki yerini korumaktaydı.
Dîyarîyî Kurdistan; Kürdçe, Arapça ve Türkçe dilleriyle 1925-1926 yılları arasında Bağdat’ta yayınlanmış haftalık bir dergidir. Dergisinin ilk sayısı 11 Mart 1925’te çarşamba günü yayınlanmış ve derginin kapağında tarih-i tesis (kuruluş tarihi) olarak 15 Şaban 1343 tarihi yazılmış. Dergi kapağının en üst kısmında Kürd lider Selahaddin Eyyubi’nin resmi yer almakta ve bu resim bütün sayılarda klişe olarak kullanılmıştır. Kapağın orta kısmında Arapça alfabesiyle “Dîyarîyî Kurdistan”, onun altında Arapça karşılığı “Hedyetu Kurdistan” ve onun da altında Latince harflerle Türkçe olarak “DIYARI-YI KURDISTAN” adları sıralanmış. Üç dille yazılmış olan dergi adının altında ise, Kürdçe olarak “Hefteyî carî bi Kurdî, Erebî û Turkî dereçî” (Haftada bir Kürdçe, Arapça ve Türkçe yayınlanır) yazısı vardır. Birinci sayısı sayfa 1-9 arası Kürdçe, 10-14 arası Arapça ve 15-21 arası da Türkçe yazılara ayrılmıştır. İleriki sayılarda Farsça bölümünün de olacağı duyurulmuştur. Daha sonraki sayılarda haftalık yayın peryodu değiştirilerek kapakta “Rojnameyekî kurdî ye; panzdeh roj carekê bi kurdî, erebî û turkî dereçî.” (Kürdçe bir gazetedir, on beş günde bir Kürdçe, Arapça ve Türkçe olarak yayınlanır.) yazılır.
Dîyarîyî Kurdistan’ın her sayısı 24 sayfadan ibaret olup, 11-12. ile 13-14. sayılar birleşik basılmış olup 48 sayfadan ibarettir. Adı geçen dergi 1925-1926 yılları arasında toplam olarak 16 sayı yayınlanmış; ilk sayısı 11 Mart 1925’te ve 16. sayısı da 11 Mayıs 1926’da yayınlanmış. Yukarıda da belirtildiği gibi Dîyarîyî Kurdistan da, 1913’te Hêvî Cemiyeti tarafından yayınlanan Rojî Kurd dergisinde olduğu gibi Kürd lider Selahaddin Eyyubî’nin fotoğrafını kapakta klişe olarak kullanmış. Başta Kürdistan olmak üzere Avrupa ülkelerine de gönderilmiş. İmtiyaz sahibi Sahibkıranzade Salih Zeki ve idari müdürü Reşid Şevki idi. Derginin farklı sayılarında abone olmak için çağrı yapılmakta ve abone bedeli aşağıdaki şekilde belirtilmiştir: Bağdat’taki abone bedeli: Yıllık 12, altı aylık 7; dışarısı için yıllık 15 ve altı aylık 8 rupiyedir. Öğrenciler, faki, asker, polis ve maaşı az olan diğer kesimler için, Bağdat’ta 10 ve dışarısı için 12 rupiyedir.
Derginin birinci sayısının “Türkçe Kısmı”nda çıkış amacı ve yayın politikası şöyle açıklanmıştır: “Kürd milletinin lisan-ı hali (hal dili) olabilecek bir gazetenin olmayışına binaen günlük ve siyasi bir gazeteyi çıkarmak isterdim. Lakin bu müyesser (kolay) değildir. Dîyarîyî Kurdistan namında haftalık, içtimai, edebi ve muasavver (tasvirli-resimli) bir ceride (dergi) için izin istedim. Yüce hükümetin lütfuyla bana müsaade edildi…
Dîyarîyî Kurdistan her yeri gezecek, her türlü mesken ve gülşenleri arayıp bulacak, rast geldiği tabii güzellikleri, çiçekleri bir araya getirecek ve okuyucularına demet demet takdim edecektir.
Dîyarîyî Kurdistan, memleketin iyiliğine hizmet eder; milletin içtimai ve edebi ihtiyaçlarını mülahaza ederek (dikkate alarak) fikri ve ahlaki parçalarla hasbihallerde bulunur. Siyasetle iştigal etmez, dedelerimizin, ağabeylerimizin, ümmet büyüklerinin, cihanın meşhur şekil ve simalarını bize gösterecek, hal tercümelerini, seçkin menkıbelerini, ölçülü söz ve fikirlerini okuyuculara bildirecek.
Dîyarîyî Kurdistan, herkese faydalı olabilir küçük bir hediyedir. Amma hediyenin büyüklüğüne, küçüklüğüne bakılmaz. Büyük kalpli edip ve necip(soylu)lerimiz onu edinmeli ve kütüphanelerinde bulundurmakla geçmiş zaman sayfalarını şu naçiz (önemsiz) satırlarıma da iltifat buyurmalıdırlar.
Dîyarîyî Kurdistan, başka memleketlerde bulunan dost ve ahbaba küçük bir yadigâr olabilir, bir senelik abone bedelini vermekle memleket hasreti namına onu gönderecek değerli zevat (zatlar), memleketlerinin güzel hava ve kokusunu koklatan bu küçük hediye ile onları memnun ve mahzuz (hoşlandırma) ve kardeşliğin devam edilmesine, sürekli bir iltifat ve mahsus bir itinayı buyurmuş olacaklardır.
Milletin büyüklerine, fazilet ve edep sahiplerine Dîyarîyî Kurdistan dergisini takdim ettik, adreslerini layıkıyla (gereği gibi) anlamadığımızdan namlarına Dîyarîyî Kurdistan gönderilmemiş olan semahatkar (her şeyi bilen) değerli şahısların da birer veya müşterek iltifatname ile bu hediyeyi muntazaman (sürekli) almaları mümkündür.”
Dîyarîyî Kurdistan zengin bir yazar kadrosuna sahip olup başta gündem meseleleri olmak üzere dil, edebiyat, tarih ve siyaset konularında farklı yazılar yayınlamış. Kürdçe ve Türkçe kısımlarında bazı yazılar imzasız olmakla beraber genel olarak aşağıda adı geçen yazarların yazıları yayımlanmıştır: Îsmail Heqî Şaweys, Mamosta Heqî Şaweys, Doktor Şükrü Mehmed Sekban, Hesen Kurdistanî, Xelef Şewqî Emîn Eldawidî, Doktor Abdullah Cevdet, Şêx Elî Qeredaxî, Ebdulqadir Elzehawî, Tewfîq Wehbî, Momosta Heqî, Kezban Şehîb, Said Fevzi, Osman Paşazade Caf Ahmed Muxtar, Alî Kemal, Kurd Wanî (Memduh Selîm), Wanlî M. Selîm, Pîrot ve Huznî.
Adı geçen yazarların değişik temaları işleyen, Kürdçe okumak-yazmak dahil birçok faydalı yazıları yayınlanmıştır ve burada sadece birkaç yazıyı hatırlatmakla yetineceğim. Dîyarîyî Kurdistan imzasıyla derginin 13-14 sayılarının birleşik baskısında, “Şêx Seîd û Qiyama Kurdistan” başlığıyla Şeyh Said’le ilgili biyografik bir yazının birinci bölümü yayımlanmış. Yazarlardan ikisi Xoybûn kurucusu ve yöneticisi olan Doktor Şükrü Mehmed Sekban’ın on bölümden oluşan “Yeni İslam Aleminde Milliyet Cereyanları” başlığıyla yayınlanmış uzun makalesi ile Memduh Selim Bey’in dikkat çeken iki yazısı Türkçe olarak Dîyarîyî Kurdistan’da yayımlanmıştır. Biri, Kurd Wanî imzasıyla “Tarih Huzurunda Bir Tashih (Düzeltme)” başlığıyla yedinci sayıda ve diğeri de Vanlı M. Selim imzasıyla “Hayati İhtiyaçlarımızdan: Milli Tarih-Milli Coğrafya” başlığıyla dokuzuncu sayıda yayımlanmıştır. Aynı zamanda derginin farklı sayılarında Bağdat’ı ziyaret eden Kürd siyasi kadroları ve aydınlarının ziyaretleri de kısa haber şeklinde verilmiştir.

(1) Dîyarîyî Kurdistan, jimar: 1, Tarîxî Te’sîs: 16 Şaban 1343, Çiwarşenbe 11 Mart 1925-1343, Çapxaneya Darûl Îslam, Bexdad
(2) Dîyarîyî Kurdistan, jimar: 1, Tarîxî Te’sîs: 16 Şaban 1343
(3) Dîyarîyî Kurdistan, jimar: 11-12, 5ê Kanunî Ewel, Bexdad, 1925, s. 1
(4) Dîyarîyî Kurdistan, jimar: 11-12, 5ê Kanunî Ewel, Bexdad, 1925
(5) Dîyarîyî Kurdistan, jimar: 1, Tarîxî Te’sîs: 15 Şaban 1343, Çiwarşenbe 11 Mart 1925-1343, Çapxaneya Darûl Îslam, Bexdad, s. 15
(6) Dîyarîyî Kurdistan, jimar: 13-14, Bexdad, 1925, s. 6, 7, 8
(7) Dîyarîyî Kurdistan (Hediyetu Kurdistan), jimar: 7, Pencşeme/18 Hezîran 1925, s.: 40, 41, 42, 43
(8) Dîyarîyî Kurdistan, jimar: 9, Duşembe, 28 Eylül 1925-1341, Bağdad, s. 25, 26, 27, 28, 31, 32
[1]