Çüngüş (DiyarbakırDiyarbakır)
ÇüngüşÇüngüş, Diyarbakır ilinin bir ilçesidir.
Tarihçe
Çüngüş, Osmanlı kaynaklarında چونكوش adıyla geçmektedir. Yerleşim
1516 yılında Osmanlı hakimiyetine girmiş olup
1518 yılında yapılan tahrire göre, Ergani sancağına bağlı nahiye konumundaki yerleşim merkezinde tamamı Türklerden oluşan Müslüman nüfus 27 hane, 2 mücerred (yetişkin bekar erkek) ve tamamı Ermenilerden oluşan Gayrimüslim nüfus ise 116 hane ve 13 mücerred yaşamaktadır.
1530 yılı tahririnde 58 hane, 23 mücerred, 4 muaf Müslüman ile 192 hane ve 81 mücerred Gayrimüslim,
1566 yılı tahririnde ise 129 hane ve 31 mücerred Müslüman, 406 hane ve 126 mücerred Gayrimüslim kaydedilmiştir. 16. yüzyıl başlarına ait Osmanlı kayıtlarına göre, Çüngüş nahiyesinde yaşayan Müslüman halkın bağ ve bahçecilik ile uğraştığı belirtilirken Kızılbaş olarak tariflenen halkın bir kısmının isyan ettiği gerekçesiyle öldürüldüğü, bir kısmının da yerleşimden ayrıldığı anlaşılmaktadır. Yine
1566 kayıtlarına göre nahiye merkezi Nefs-i Çüngüş, Hisaran, Karye-i Nefs-i Hisaran olarak adlandırılan Çüngüş nahiyesine bağlı 24 köy 6 mezra bulunmakta olup köylerin 22'sinde Müslüman, 2'sinde Gayrimüslim nüfus yaşamaktadır. Bu tarihte Çüngüş yerleşiminde tahminen 2.426 Hristiyan ve 676 Müslüman olmak üzere toplam 3.102 kişi yaşarken, köylerin toplam 1.014 hane, 369 mücerred ve 2 muaf olmak üzere tahmini nüfus 5.441 kişiden oluşmaktadır. Buna ilave olarak nahiyede konar-göçer cemaatler de kaydedilmiş olup bunlardan Badılu Cemâati
1221 hane ve 722 mücerred olmak üzere tahmini nüfusu 6.827 kişi, Mevdutlu cemâati 101 nane ve 47 mücerred olmak üzere tahmini nüfusu 552 ve Zengan cemâati ise 86 hane ve 20 mücerred olmak üzere tahmini nüfusu da 450 kişidir. Buna göre konar-göçerlerin toplam tahmini nüfusu da 7.829 kişidir.
1842 Tarihli Çüngüş Nüfus Defterine göre şehir merkezinde Müslüman ve Hristiyan nüfus ayrı mahallelerde yaşamaktadır. Müslümanlar; Cami-i Sûk ve Cami-i Kebir olmak üzere iki mahallede yaşarken bu mahallelerde toplam 269 hane ve 545 erkek nüfus bulunmaktadır. Hristiyan nüfusu oluşturan Ermeniler ise Keşiş Giragos, Keşiş Haço, Keşiş Ohannes, Keşiş Nikoğos, Keşiş Gapo ve Keşiş Mardiros olmak üzere altı mahallede toplam 485 hane ve 1.391 erkek nüfus bulunmaktadır. Bu tarihteki kayıtlara göre Ermenilerden 50 kişi İstanbul'a, 10 kişi Adana'ya, 6 kişi Bursa'ya ve 9 kişide çeşitli şehirlerde çalışmaktadır. Müslümanlardan ise 27 kişi Adana'ya ve 9 kişi ise İstanbul'a çalışmaya gitmiştir.
1891 yılında Çüngüş'ü ziyaret eden Arifi Paşa'nın kayıtlarında Çüngüş şehri; Cami-i Sûk, Cami-i Kebir, Kale, Orta ve Başpınar olmak üzere beş mahalleden oluşmakta olup Müslümanların nüfus sayısı 1.287 kişi ve Ermeniler ise 3.920 kişi olarak belirtilmiştir. Ermeniler; Kale, Orta ve Başpınar Mahallesinde ikamet etmekte olup
1897 tarihli bir vergi çizelgesine göre Ermeniler; Ermeni (Gregoryen), Katolik ve Protestan olarak ayrı mezheplere göre tanımlanmış olup Gregoryen Ermeniler çoğunluğu oluşturmaktadır.
Çüngüş nahiyesinde Rüşdiye mektebi
1871 yılında kurulmuştur. Ancak
1872 yılında, yerleşimde 231 Müslüman hanesi bulunması ve Maarif Nizamnamesi’ne göre beş yüzden az Müslüman hanesi bulunan yerde rüşdiye mektebi kurulamayacağı nedeniyle söz konusu rüştiye kapatılmayıp yarı rüştiye mektebi olarak adlandırılmıştır. 1884-1885 tarihli Diyarbakır Vilayet Salnamesi'nde ise Çüngüş Rüşdiye Mektebinde 25 öğrenci eğitim görmektedir. Açılış tarihi bilinmemekle birlikte Çüngüş yerleşiminde Ermeniler için Amerika'nın himayesinde olan bir Protestan Ermeniler'e ait iptidai (ilkokul) mektebi bulunmaktadır.
Osmanlı İmparatorluğu döneminde şehir merkezinde Ermeniler çoğunluk olmak üzere Türklerle birlikte yaşamıştır.
1915 yılında Ermeni Kırımı sırasında, bölgede yaşayan binlerce Ermeni'nin Çüngüş'te toplatıldığı ve bir uçurumdan aşağı atılarak öldürüldüğü iddia edilmektedir.
[7][8] 2006 yılında olay hakkında 100 Yıl Sonra adlı bir film yapıldı. Çüngüş yerleşiminde 16. yüzyılda yapıldığı belirtilen Sırahayyasts Surp Asvadzadzin ve Surp Garabed adıyla iki kilise harabe halde günümüze ulaşabilmiştir. Yerleşim içerisinde 17. yüzyılda yapıldığı belirtilen Çüngüş Köprüsü bulunmaktadır.
Coğrafya
Diyarbakır'ın kuzeybatısında yer alan ilçenin yüzölçümü 489 km² olup denizden yüksekliği
1049 metredir. İlçenin doğusunda Çermik, kuzeyinde Elazığ ili Sivrice ilçesi, batısında Malatya ili Pütürge ilçesi ile Fırat Nehri ve güneyinde Adıyaman iline bağlı Gerger ilçesi bulunmaktadır. Etrafı dağlarla çevrili olan Çüngüş ilçesinin Güneydoğu Toroslar üzerinde sırayla Abaza, Akdağlar ve Savucak Dağları bulunmaktadır. Akarsuları Fırat Nehri, Çüngüş Çayı ve Medye Çayı'dır. Fırat Nehri üzerinde bulunan Karakaya Barajı ilçenin önemli yapılarındandır.
[1]