ئایین یان دین کۆکراوەیەکی سیستمی کەلتوری و سیستمی بیر و باوەڕ و تێڕوانینی جیهانییە کە پەیوەندییەک دادەمەزرێنێت لە نێوان مرۆڤ و ڕۆحانییەتدا یاخود لەگەڵ چەند ڕێڕەوێکی ئەخلاقیدا. زۆر لە ئایینەکان چیرۆک و هێماو و نەریت و مێژووی پیرۆزیان هەیە کە تیایدا دەیانەوێت مانا بۆ ژیان ببەخشن یا سەرچاوەی ژیان و گەردوون ڕوون بکەنەوە. لەمانەوە ئەخلاق و ئەدەب و یاسایی ئایینی دادەڕێژن یاخود شێوە ژیانێک بەپێی تێگەیشتنی سروشتی مرۆڤ.
ئایین وەک پێویسیتیەک بۆ ڕێکخستنی کار و کردەوەکانی (مرۆڤ) بە درێژایی مێژوو و وەک یەکێ لە سەرچاوەکانی یاسا دادەنرێ لە زۆربەی ووڵاتانی دنیادا. و هەر لە ڕێگەی ئایینەوە باس لە ژیانێکی ئەبەدی کراوە و باسی دوبارە زیندوو بوونەوە و بەهەشت و جەهەنەم کراوە....[1][2]

[1]

جۆری وشە: ناو
واتا: ئاین، مەزەب، دین، ڕەوشت.[1]

نموونە لە هۆنراوەیەکدا:
کە من مردم وەسییەت بێ وەتەندارانی شیرینم
لەسەر قەبرم بە کوردی بۆم بخوێنن وەعز و تەڵقینم
بزانن کوردە ئایینم
#عارف عورفی#

⚠️ تێبینی: ئەم بابەتە بە ڕێنووسی سەرچاوەی ئاماژە پێکراو نووسراوە، کوردیپێدیا هیچ دەستکارییەکی نەکردووە!

ئایین بەشێ جە ئەخلاقو فەرهەنگی سازنۊ

زانانتا زوان تەنیا کۊڵەکێو هۆویەت و کێ بېیەی نېیەنە؟ زانانتا دین و فەرهەنگ دوێ چیوێنێ کە بۍ هەنگەریشا نمەکریۆ؟ دین چېگەنە فەقەت دینوو ئیسلامی نېیا و بەڵکوو گردو دینەکا گېرۆنە وەر، جیا کەردەیوە دین جە فەرهەنگی و پېچەوانەش فەرهەنگ جە دینی، ئاخرش شکسا. داعێش ئامانجەش جیای دینی بۍ و دینی بە وەڵین چیو زانێ و بەیننە شی و وارنوەرشەو کۊمۆنیستا و فەرهەنگی جە دینی جیا زانۆنە و ئاخرش شکسش واردەن. دین بەشێوە ئێخلاقیو هەر فەرهەنگېوە سازنۆ. چېشتەری عالتەر جە دینی شکە بەرڎۍ کە تاوۆ تامێوە عال بڎۆ بە بەشی ئێخلاقیو فەرهەنگوو وەڵاتێوە؟ وەختارێو کە فەرهەنگېوە ئێخلاقش پاڵنە نەبۊ یا حەتتا ئەر ئامێتەش نەبۊ، ئانە ئێتر بۍ فەرهەنگین و فەرهەنگش پەنە مەواچا. پەی نموونەی: زوو هۆراماناتنە، سەیاڎی فرە باو بېیەن و تاخەیت بەیتوو گۊرانی واچانە دەنگش دانۆ، بەڵام چوون باروو ئێخلاقیرە پەسەن مەکریۆ ئیسە خۆڵک عاباڎش چەنی کەرۊ و هەرکەس ئا کاری کەرۊ مەنع و لۆمەش کەرا.
هۆرامانوو ئېمە جە پێوەنوو دین و فەرهەنگی زووتەر نەفعەی فرێش بەردێنە و تاوێ فرەتەرەیچ بۊ، بەڵام ئېمە بە نامۍو ڕۊشنفکریوە داما ڕېخەو بڕېو باوڕاما و بنەنە بەرما کېشتێ. هەرپاسه کە ئیسە لۆمەو سەیاڎی کە هەڵەن و درۆس نیا، کەرمۍ، بڕېو باوڕێ پووچێچ هەنێ کە بە نامۍو دینیوە زووتەر بیېنۍ وەڵاتمانە ئیسە بېیەیو ئاڎیشایچ لۆمە کەرمۍ. ئینە یانېو ئانە کە هەر چیوێوە هەڵە کە بە نامۍو دینیچەو دلێو کۊمەڵگایېوەنە بۊ، ئانە درۆس نېیا و نمەبۊ بەریش ڕاوە، ئی قسێ تایبەت بە دینی نیەنە و پەی ئەوتەر بەشەکایچ هەرپاسنەن. چیوی هەڵە، هەڵەن هەر بەشێوەنە بۊ.
تاومۍحەتتا دینی جە ڕوایەتێوە دینی جیا کەرمۍ، یانێ چېش؟ یانێ ئانە کە بەردەی ڕاوەو ڕۆتێوە درۆسی بە نامۍو دینیوە، بۊ بە ڕوایەتێوە دینی ئەچا ڕۆت یام هەرمانە درۆسێ. خاس سەرەنجە بڎەیدێ پەی ئینەی کە ویەردەنە وەروو ئانەی کە پیرشالیار پێسنەو شەخسیەتێوە گەورەی دینی دلێو هۆرامانینی ژناسیەیا بێ، هەر وەروو بەرەکەیشنە پاڵەیەکات وەژێنی و دەمپایێ کەرېنینە، جا تاوێنی بلینە دلێو پیرشالیاری، نەتاوێنی پەشتی کەریناوە مەرقەڎوو پیری و پەشتقەرفانەیرە لوێنی ڕانە، ئینە یانېو ئانە کە ڕەوایەتێوە دینی درۆس پەشتوو ئی هەرمانێوە بېیەن. ئەرتەی ئېمە وېما پێسنەو خۆڵکوو شاروو هۆرامانی و هەر پەنج دەگایچ، هەڵای ئا ڕۆتما بەردەی ڕاوە، ئیسە کەسېوەیچ کە بە نامۍو گەردشگەری ئەی پەی هۆرامانی، پیرشالیاری پێسنەو پارکێوە نەزانێ و سەرو زیارەتوو وەڵینەکاماوە کەباب نەکەرۍ و قلیان نەکېشێ. دەیسا زاندێ زوان فەقەت کۊڵەکێو هۆویەتی نېیەنە، ڕوایەتێوە دینی درۆس تاوۆ بەشێوە جە کێ بېیەیو مێللەتێوە باروو فەرهەنگیرە پارێزنۆ. بەڵام ئیسە تاخەیت جوانەکێو وێچما ئەپا باری ئێخلاقیرە تەماشەو بەر و بووموو پیرشەلیاری مەکەرا. یۆتەر چا ڕوایەتە دینیا کە چاوەڵتەر خۆڵکوو هۆرامانی بېشا، کاسە هامسای بۍ کەبۊنەو کۊر کەردەیو نەوسێوە، وەروو ڕەزاو خوڎای دێنېش بە هەنگەری، ئی بەشە وېش ئەر هەڵای دلێمانە مەنێوە، بە نەزەرەتا کوڕ و کناچەما پەی هەنگەری، هەستێوە براڵانە و واڵەنەشا نەبۍ و یۆترینی بە نامووس یام خانەواڎەو وېشا نەزانێنێ؟ چوون مێللەتوو هۆرامانی هیچکەی بە درێژایو تاریخی مێللەتێوە نمەک نەشناس پێوەن بە کەسی نەبېیەن. هەر ئا جامڵەو چاشتێ، یام دۊ و ماسی وېش ئا هەستوو مەعرەفەتی و نمەکوو هەنگەری کەردەی نازێ، حەریموو ئێخلاق و نامووسوو بەر و هامسای پێوە مەڕیۊ. وردێ بیدېوە پاڵو زوانینە هەر کاسە هامسای کە دلێو ئەو مێللەتەکانە نېیا و یا ئەریچ بۊ هەر فرە کز و کەما تاوۆ وېش بەشێوە فەرهەنگ و هۆویەتی بۊ.
شەونشینی، چاوەڵ بەشێوە بە تام و لەزەتوو خۆڵکوو هۆرامانی بۍ کە ئیسە یەکجار ماشېیانۆ. وەڵتەرنە گرڎکەس دەسو کناچە و کوڕەکەیش گېرێ و لوێنێ پەی یانەو هام دەگایەکەیشا تاکو وەختوو وتەی پێوە قسێ کەرېنێ و بەحسوو وەڵینا گېڵنێنوە کە چەنی بېیېنۍ، بەڵام ئیسە کوڕ و کناچە ئەرتەی جبەرنە چەمشا گنۆ هەنگەری، یۆترینی مەژناسا و هیچ پێوەنېوە وېمانە و ئاشنایانەشا نېیا پێوە. ئا وەختی شەونشینەکانە چەمشا گنێ هەنگەری و پاو بەحسوو شەونشینەکا حەریمێوە دۆسانە و ڕەفێقانه دلێو دڵیشانە وەش بۍ و گرسێ. خاس چەمشا گنێ هەنگەری و دایېمە پارێز کەرېنێ کە نەکای هەرمانێوە هەڵێ بەرا و ئا ئامۆشیە و پێوەنە بەینوو خانەواڎەکاشانە، نەمەنۆ.
هۊشتان چاوەڵ وەختارێو دەگانە، نەفەرێوە فەوت کەرۍ، بە یەکجاری گردوو خۆڵکی پەیش تازیە باری گېرێ، ئیسە پاسەن؟ ئیسە جوانێوەما، جوانە مەرگ بۊ، ئەو جوانەکێ هەر مزگینە زیەیرە وەروو بەرەی، دەس کەرا خوای و قلە دایوەنە، ئا وەختە کەس تاکو یەرێ ڕوێ، ڕوەش نەبۍ خوۊ، ئا وەختی مەرگو هاموەڵاتی قورس بێ، بەڵام ئیسە مەرگو هاموەڵاتی فرە سووک و ئاسایین. نە بایێخ پەی بېیەیش منیەیمرە و نە بایێخ پەی مەرگیش.
ئینێ فەقەت بەشێوە جە ڕوایات و وینگایېوە بۍ کە پاو درۆس بېیەیشا جە دینی پاو هەر ئاینێوە وەڵاتوو ئېمەشا، لایکەم دلێو وېمانە پارێزنا بێ. فرەو چیواتەری پێسنەو ئانەی کە چی مڵکەکێما پەرچینشا نەبۍ؟ چوون گرڎکەس هامماڵوو گرڎکەسی بێ. بەڵام ئیسە گرڎچیوما پەی گەردشگەری بۍ پەڕچینا! چیوێ فرەتەرێ هەنێ کە چێگه ڕاشا نمەبۊوە و مەواچیەیا. گردوو ئینیشا ئەرتەی دلێمانە تاکو ئیسە، ئاستەینێماوە، تاوێنێ پاڵو زوانیمانە، بەشێوە یام کۊڵەکێوەو کێ بېیەی و هۆویەتیما بێنێ. چېشما جە ژاپۆنی وەڵکەوتەی زیاڎتەرا کە هەڵای، مێللەتەکەش بە چۆکڵێ نان موەرا؟! ژاپۆن دوێ چیوا ئاستەنوە و دنیانە سەربەرزش کەردەن؛ یۊ ئانە کە تالیم و تەربیەتش بە هېزا و یۆتەرش ئانەن کە هیشتای جە ویەردەو وېش دەسش نەکېشتەن، بەڵام جە وەشیەکاو گردوو فەرهەنگەکاتەری چیو فێر بېیەن پەی نەبەزی و قۆرەتوو وېش. ئېمە چېش؟ ئانە کە هیچ وەشیێو ئەو وەڵاتەکاما نەگېرتێنێ، بەڵکوم گولیەکېشا گېرتێنێما و وەشیەکێو وێچما دانما پەنە، ئێتر با جل و بەرگ و گۊرانیێ چاگە مردا. گەردشگەر وەڵتەر چی ئەی پەی لایما؟ ئیسە چی مێ؟ چاوەڵ بۊنەو پیرشالیاریوە، (99) پیرەیوە، تەماشەو لیباسیما، یۆگیریما، تەوەناما، چۆکڵە و تاقیما، ئیسە چېش؟ چی مێنێ؟ ئېمە تاخەیت شەخسەکێچما کەرڎېماوە یانە، ئەی ئی؟ گەردشگەرێ کۆگە مێنێ؟ شەراب، دۆس ئاردەی.
وېما خەتابارێنمێ، وېما نەزاناما ئا چیوێ کە خۊمېشا پەنە بەشێوەنێ جە هۆویەتیما، سەرپاکێو دلێو پیرشالیاری مەنەینێ، ئیسە پیرشاڵیار حورمەتش چانە بێ؟ حورمەتوو پیرەکاما لوا؟ بڕېو چیوێ دەنگشا نیا، بەڵام دنیانە دەنگشا دابێوە بە ئېمە.
ئێتر چالایش شمە واچدێ، چېش کەرمۍ؟ کۊ ملمێ؟ تاکو کۆگە هەرپاسنە درێژە دەیمێ؟ وېما مشۊم وېما ڕازنمێوە تاکو هەرکەس مێ دلێما زانۆ ئېمە کێنمێ؟
مێهران ئەحمەدی.[1]

لایەنگری ئایین.
فارسی: آئین پرست [1]

ناونیشانی بابەت: ئایینی جوو و شوێنەوارەکانی لە کوردستاندا/ بەشی دەیەم
ئامادەکردنی: #سارا سەردار#

$ئەلقووش$
دەکەوێتە 40 کیلۆمەتری باکووری شاری مووسڵ، ئەم شارەدێیە دەکەوێتە ناو زنجیرە چیایەک، کە هەردوو پارێزگای #دهۆک# و نەینەوا لە یەک جودا دەکاتەوە. مێژووەکەی بۆ پێش لەدایکبوونی مەسیح، واتا بۆ سەردەمی پەیامبەر ناحووم دەگەڕێتەوە.
ئەم ناوچەیە بە هەبوونی کڵێسە و مەزارگەی ئایینی و گەشتوگوزاری ئایینی بەناوبانگە، کە ساڵانە باوەشی بە ڕووی پەیڕەوانی ئایینەکانی جوو و کریستیان دەکرێتەوە.
گۆڕی ناحوومی ئەلقووشی، پەیامبەری نەینەوا، لە ئەلقووشدا بەڵگەیەکی گرنگە لەسەر بوونی ڕەگوڕیشەی جوو لەو شارەدا، لە دڵی وڵاتی نێوان دوو ڕووبار، کە ھیچ جۆرە گفتوگۆیەک قبووڵ ناکات.
سەرچاوەی شوناسی ئەو شارە، نەک ھەر بە تەنیا دەزانرێ، بەڵکوو لەلایەن دانیشتووانی ئەلقووش دانیشی پێدا دەنرێ، کە زۆربەی دانیشتووانی پێشووتری ئەسڵی ئەو شارە بە ئایین جوو بوون، بوونی کەسێکی جووش بە ناوی ئەلقوون بەڵگەیەکی ترە.
ھەروەھا سەرچاوە سریانییەکان ھەمان شت دووپات دەکەنەوە و مانای وشەی ئەلقووشیان بە (خوداوەندی قەوسی) لێکداتەوەتەوە. دەکرێ بڵێین، کە ناوبانگی ئەو شارە بەھۆی مەزاری ناحوومی پەیامبەری جووەکان و سارای خوشکیەتی.
$مەزاری ناحووم$
ئەم شوێنەوارە، کە مەزارگەیەکی جووەکانە، دەکەوێتە 40 کیلۆمەتری باکووری شاری مووسڵ و 3 کیلۆمەتر لە ئەلقووش دوورە، نزیکترین دێر بەو شوێنەوارە دێری #ڕەبان هرمزد# و دێری (سەییدە ئەلحساد) ە.
لە پەڕتووکی پیرۆزی ئایینی جوو، لە چوارچێوەی سفرەکانی پێغەمبەران، ناحووم وەک دوازدەمین پەیامهێن لە سەدەی حەوتەمی پێش زایین ناوی هاتووە.
(سفر تەورات) کە پەڕتووکی تایبەتی ناحوومی پەیامبەرە، لەنزیک ئەلقووش لە ناحووم هاتووەتە خوارەوە، کە بە گوتەی جووەکان، تەرمی پەیامهێن ناحووم لەوێ نێژراوە و ئێستا هەر بە ناوی (مەزاری ناحووم) ناسراو.
پەڕتووکە ئایینییەکەی ناحووم کاریگەرییەکی گەورە و قووڵی لەسەر دانیشتووانی وڵاتی نێوان دوو ڕووبار بەگشتی و جووەکان و کریستیانیەکان بووە.
هەندێ لە سەرچاوەکان دوو هۆکار بۆ ئەم بابەتە دیاری دەکەن، کە ئەوانەن: یەکێکیان ئەوە بوو، کە خوایەکی ئەبەدی لە ڕێگەی ئەو پەیامهێنەدا گوزارشت لە خۆی دەکات و دووەمیش ئەوەیە، کە لەم پەڕتووکەدا پێشبینیی کاولکاریی نەینەوای پایتەختی سریانەکان دەکات، کە لەو کاتەدا نەینەوا یەکێک لە گەورەترین و مەزنترین شارەکانی ئەو سەردەمە بووە.
$مەزاری نەبی یوونس$
ئەم شوێنەوارە دەکەوێتە یەکێک لە گەڕەکەکانی بەشی ڕۆژهەڵاتی شاری مووسڵ، کە لە ساڵی 767ی کۆچی گۆڕی پەیامهێن (یوونس) لەوێ دۆزراوەتەوە.
نەبی یوونس بە عبری واتا کۆتر و ئەم کەسایەتییە پیرۆزە لەلایەن هەرسێ ئایینی ئاسمانی بە پەیامبەر دادەنرێت و ناوی لە پەڕتووکی تەورات و قۆرئانیشدا هاتووە، کە لە قورئاندا بە چیرۆکی زیندوومانەوەی لە سکی نەهەنگ بەناوبانگە.
پەیامهێن یوونس لە سەدەی 8ی پێش زایین لە ئیسرائیل ژیاوە.
خودی مزگەوتی نەبی یوونس دەکەوێتە سەر گردێکی شوێنەواری، کە بە گردی (تەوبە) ناسراوە و لە زۆربەی سەردەمە مێژووییەکان بە گردێکی پیرۆز دانراوە.
بەپێی گوتەی سەرچاوەکان، مێژووی ئەم مەزارگەیە بۆ پێش ئایینی کریستیان دەگەڕێتەوە. سەرچاوەکان دەڵێن، کە ئەمە لە سەرەتاوە پەرەستگەیەکی فارسەکان بووە و دواتر بووە بە هی کریستیانیەکان بە ناوی (دێر یونان بن ئەمتای) ، بەڵام ئەم شوێنە لەلایەن موسڵمانان بە (یوونس بن مەتا) ناسراوە و هەروها بە (زولنوون) ، واتا خاوەنی نەهەنگیش دەناسرێت.
ئەم شوێنەوارە لە تەمووزی ساڵی 2014 لەلایەن چەکدارەکانی داعش بۆمبڕێژ کرا و تەقێنرایەوە، ئەم ڕووداوە بوو بەهۆی گەیاندنی زیانی یەکجار زۆر بەم شوێنەوارە ئایینییە، کە تا ئێستا نۆژەن نەکراوەتەوە.[1]

عادل باخەوان
2008

عومەر عەلی غەفوور

$ئایین لە هەرێمی کوردستاندا (بەشی دووەم)$
نووسینی: #هیوا مەجید خەلیل#
$4$
دەکرێت هەزمکردنی سێکۆلاریزم بۆ کۆمەڵگایەکی ئایین سالار سەخت بێت. بەڵام با سێکۆلاریزم بەشێوەیەکی گریمانەیی بەسەر وڵاتێکی وەک ئێراندا پیادەی بکەین و دواتر پرسیار بکەین، کە ئایا سێکۆلاریزم بە سودی ئایین و کۆمەڵگایە یان نا؟ لە وڵاتی فرە ئایین و ئایینزا و فرە نەتەوەی وەک ئێراندا کە جاری جێبەجێکردنی شەریعەتی ئیسلامی لێدەدات. بەپێی یاسا هەرکەسێک کە شیعەی دوازدە ئیمامی نەبێت ناتوانێت ببێت بە سەرۆک کۆماری ئەم وڵاتە فرەئایین و ئایینزاکە. کەواتە بەپێی یاسا بەشێکی لەرادەبەدەری کۆمەڵگا لە ممارەسەرکردنی مافە سیاسییەکانی خۆی بەپێی یاسا بێ بەشکرا. سەرەڕای ئەمەش بەشێکی زۆری شیعەی نادوازدە ئیمامیش بێبەشکراوە. کەواتە ئایین لێرەدا ڕەنگدانەوەی تەفسیری تاقمێکی بچوکی نێو کۆمەڵگایە کە هەوڵ دەدات هزر و بیروبۆچونی خۆی بەسەر گشت کۆمەڵگادا بسەپێنێت.
زیاد لەمەش بە ناراستەخۆ ئاماژە دەکات بەوەی کە تەنیا بیروباوەڕی من ڕاستن و ئەوانەیتر دورن لە حەقیقەت. خۆ ئەگەر لە کەسێکی تری دەرەوەی ئەم ئایینزایە ئەم باسە گەنگەشە بکەیت ئەگەری زۆرە کە لە وەڵامدا بڵێت: کەی ئێران وڵاتەکی ئیسلامییە!. لە لایەکیترەوە ئەم بۆچونە ئایینییە لە ڕێگەی یاساوە بەرگی مەشروعییەت بە کردەوەکانی خۆی دەبەخشێت کە ئەمەش مەترسیدارییەکی ترە بەسەر کۆمەڵگادا. تەنانەت ئەگەر دەسەڵاتی ئێران سوننەش با دەکرا هەمان بۆچونی دەسەڵاتدارنی ئێستای هەبێت تەنیا جیاوزییەکە ئەو دەبو کە زۆرتر بەلایەنی دیدگای سوننەدا دەشکایەوە. ئەم بارودۆخە بەسەر زۆرێک لە وڵاتانی ئیسلامیدا دەسەپێت وەک سعودیا، ئێڕاق، لیبیا و تونس، جوز قەمەر و… کە هەوڵدەدەن گونجاندنی یاسا مەدەنییەکان و دەستور بکەن بە شەریعەتی ئیسلام. ئەم هەنگاوە نە تەنیا لەگەڵ بارودۆخی کۆمەڵایەتی ئەم وڵاتانە ناگونجێت سەرەڕای ئەمەش بە بە ڕەچاوگرتنی دو نموونەی بەهێزی وەک ئێران و سعودیا پرسیارەکە لێرەدایە کە کام تەفسیر لە شەریعەتی ئیسلام؟
$5$
خاڵێکیتر کە پێویستە جەختی لەسەر بکرێتەوە، پەسەندکرنی ”ئەقڵ ئامرازی” ڕۆژاوایە لەلایەن گروپە ئیسلامییەکانەوە، بە توندڕەوترینیان تا میانڕەوترینیان. بەو مانایەی کە ئەوان تەکنۆلۆژیا و دامەزراوە ڕۆژاواییەکان قبوڵ دەکەن تا ئەو سنورەی کە لە بەرژەوەندی ئەواندا بێت. غافڵ لەوەی کە گشت ئەم ئامرازو تەکنولۆجیانە لە بێژینگی بە سیکولارکردنی کۆمەڵگا دەرباز بونە و بونەتە بە بەرهەمی هزری مرۆڤ. داستانی سوڕانی زەوی بەدەوری خۆردا نموونەیەکی بەرچاوە کە چۆن لە سەرەتادا لەلایەن دەسەڵاتی ئایین ئەم دۆزینەوەیە بە کوفر لە قەڵەمدرا. خۆ تەفسیری ئەوکاتەی پیاوانی ئایین کریستیانی هەرهەمان تەفسیری گشگیری ئایین بو بۆ گشت دیاردەکان.
لە جیهانی ئیسلامیشدا زۆر دەبیسین کاتێک کە دۆزینەوەیەکی زانستی لە ڕۆژاوا دەکرێت، زۆرێک هەن کە دەڵێن ئەمە لە دەقی پیرۆزدا باس کراوە. بەکارهێنانی ”ئەقڵ ئامرازی” لە زۆر بواردا دەبینرێت. بۆ نموونە چەمکی پەڕڵەمان و پارتی سیاسی و هەڵبژاردن پەسەندە تا ئەوکاتەی دەگەن بە دەسەڵات دواتر بەپێی بەکار هێنانی هێز و جوڵاندنی هەست و سوزی کۆمەڵگا بەرەبەرە زۆرشت قەدەغە دەکرێت. یا خود گروپە جیهادییەکان لە تفەنگ و تەقەمەنییەوە بگرە تا دەگاتە مایکروفۆن و کامێراو قەڵەم و کاغەز و تەلەفۆن بۆ بڵاوکردنەوەی بۆچونەکانیان سود وەردەگرن کە گشتی بەرهەمی ڕۆژ ئاوا یان بەرهەمی دەرەوەی جیهانی ئیسلامە، کە دەم نا دەم بە سەرزەمینی کوفار ناودەبردرێت. یا خود حەز لە فیلمەکانی هولیود دەکەین، بەڵام سەختە تەقبولی بونی کاراکتەرەکانیان لە کۆمەڵگای خۆماندا بکەین.
بۆ نموونە ماچەکەی #سلێمانی# یا خود گوێدرێژە بۆیمباخ گرێدراوەکە ناڕەزاییەکی زۆر لەلایەنە ئایینیەکانەوە لێکەوتەوە. نموونەی هەرە گرنگ بو هەڵوەستە کردن نموونەی بانکداریی ئیسلامییە کە ڕاستەوخۆ چەمکی بانکداریی بە سیستەمی سەرمایەداری و ئابووری سەردەمی گرێدراوە. بەڵام هەوڵ دەدرێت بەرگێکی ئیسلامی لەبەر بکرێت و دواجاریش خوێندکاری موسڵمان حەز دەکات لەبری خوێندنی زانستەکە لە وڵاتێکی ئیسلامی، لە زانکۆکانی ئەوروپا و زۆرجاریش لەژێر سەرپەرشتی مامۆستای کریستیان-ئەوروپی ئەم زانستە بخوێنێت! ئەمە بەو مانایە نایێت کە دەقاودەق نۆرمەکانی ڕۆژاوا قبوڵ بکەین، بەڵام ڕۆژاواش نەبوو بە ڕۆژاوا، تا ئەوکاتەی لە قاڵبی سیکۆلاریزم و لائیسیتە نەدرا و بە چاوەکی ڕەخنەگرانەوە سەیری دەوروبەری نەکرد. هەر لە ئایینەوە بگرە تا ماف و ئەرکەکانی تاک و پاشا. ئەو ڕۆژاواییەی کە جیهانی موسڵمانان خەونی پێوەدەبینێت و جاروبار دەبیسین کە دەڵێن ڕۆژاوا ئەوەی کە ئیسلام باسی دەکات جێبەجێی دەکات. زۆر ئاشکرایە کە ئەم بابەتە یەکسانی نێوان مرۆڤەکان و زۆرێک لە مافە تاکە کەسییەکان لە خۆناگرێت، واتە کرۆکی سکۆلاریزم و پێشکەوتنی ڕۆژاوا کە هەنوکە بونەتە بە بەشێک لە نۆرمە چەقی و نەگۆڕەکانی کەلتۆری ڕۆژاوا.
مەرج نییە کە ئەم چەمکانە تەنیا لەلایەن گروپە ئیسلامییەکانەوە ڕەت بکرێتەوە، بەڵکوو دەکرێت لەلایەن گروپ و ئەو تاکانەی سەر بە لایەنە ئیسلامییەکانیش نین ڕەت بکرێتەوە، هەر وەک چۆن چەمکی سکۆلاریزم لە لایەن زۆرینەی کۆمەڵگای کوردستان ڕەتدەکرێتەوە، یاخود لە چاوپێکەوتنیک لەگەڵ شای ئێران و شاژن سەبارەت بە یەکسانی نێوان ژن و پیاو لەگەڵ ژنە ڕۆژنامەنووسێکی ڕۆژاوایی بەم شێوەیە دەبێت:
ڕۆژنامەنووس: ئایا ئافرەت و پیاو یەکسانن؟
شاهی ئێران: یەکسانی لە مافی مرۆڤ؟ بەڵێ. هەڵبەت.
ڕۆژنامەنووس: [سەبارەت بە] ئەقڵی (تێگەیشتنی) ئافرەت چی؟ ئایا ئەقڵی ژن یەکسانە بە ئەقڵی پیاو؟
شا: ئەقڵی ئافرەت کەمترە هەڵبەت هەندێ ڕێزپەریشمان هەن.
ڕۆژنامەنووس: ئایا شاژن دەتوانێت وەک پیاوێک وڵات بەڕێوە ببات؟
شا: [ بۆ ساتێک بێ دەنگ بون و هەناسەیەکی قوڵ) نامەوێت وەڵام بدەمەوە.
ڕۆژنامەنووس: بەڵام تۆ شاژنت کردووە بە جێگرەوەی خۆت، چۆن نازانیت دەتوانێت ئەم ئەرکە هەروەک پیاوێک ئەنجام بدات یان نا؟
شا: [بێ دەنگ بونێکی قوڵ) ناتوانم هیچ بڵێم.
ڕۆژنامەنووس: شاژن، ئێوە شتێک بڵێن.
شاژن:[هزر کردن و زەردەخەنەیەک] دەتوانم چی بڵێم.
ئەمە لەکاتێکدا بو کە شای ئێران گەورە بوی شارە جوانەکانی ڕۆژاوا بو و هەوڵ و تەقەڵاکانی خستەگەڕ کە وڵاتی ئێران بکاتە وڵاتێکی پێشکەوتو وەک ڕۆژاوا. بەڵام ئەگەر ئینتمای ئایینیشی کاڵ بوبێتەوە، ڕۆحی پیاوسالاری هەر زاڵ بوە. نموونەکە دەکرێت بەرفراونتر بکرێت، بۆ نموونە بە پێی هەواڵی میدیاکانی کوردستان لە ساڵی 2012دا تەنیا لە شاری سلێمانی نزیکەی 67 خانەی لەشفروشی بونیان هەبوە کە دواتر کێشەکە گەیشتە پەڕڵەمان و لەشفرۆشییەکان داخران و پێشەنگی داخرانەکەش پارتە ئیسلامییەکان بون (لێرەدا باس لەباشی یان خراپی بون یان نەبو، داخستن یان دانەخستنی لەشفرۆشییەکان ناکرێت، مەبەست بونی دیاردەکە و فیکرەکەیە). بەڵام ئەوەی سەیر بو ئەو مێینانەی لەم لەشفرۆشیانە کاریان دەکرد لە وڵاتانی دەرەوە هێنرابون، کەچی نێرینەکان خەڵکی کوردستان بون!. واتە هەمان ڕۆحی پیاوسالاری. یاخود زۆرێک هەن لەو گەنجانەی کە لە وڵاتانی ئیسلامی سەردانی ڕۆژاوا دەکەن بۆ ژیانکردن یان بۆ خوێندن، کە ئەم بابەتە گەنجانی هەرێمی کوردستانیش دەگرێتەوە بەتایبەتیش بەهۆی بەرنامەی تواناسازییەوە.
$6$
ئەوەی کە زۆرجار دەبینین بریتییە لە سەرسام بون بە پێشکەوتنی ئەوروپا/رۆژئاوا، سودوەرگرتن لە تەکنولۆجیایی ئەم وڵاتانە و فێربونی زمانیان و تەنانەت ڕویشتن بۆ کەنارەکانی دەریا و مەلەوانگەکان کە کوڕ و کچەکان بەجلی ژێرەوە مەلە دەکەن. لە هەماکاتدا نەکڕینی گۆشت لە دوکاندارە نا موسڵمانەکان بە پاساوی حەلال و حەرام بەشێکیترە لە ڕەفتاری زۆرێک لەم گەنجانە. دەکرێت ڕۆیشتنی مەلەوانگە و کلوپەکانی شەوانە بەشتێکی سرووشتی و ڕەفتارێکی تاکەکەسی وەربگرێت. بەڵام دابەشکردنی جیهان بەسەر حەلاڵ و حەرام تاکەکەسی نییە و لە نزمترین ئاستدا بەرهەمهێنەری هزری ڕەتکردنەوەی ئەوانیترە (غێر موسڵمان) کە بریتییە لە قبوڵ نەکردن کەلتوری پێکەوەژیان یان پێکەوەژیانێکی ناچارکەر کە لە قوڵایی تاکەکەدا بونی هەیە. لە بەرزترین ئاستیشدا دەتوانرێت توندوتیژی بەرهەم بهێنێت کە هەمدیس بریتییە لە قبوڵنەکردنی یەکتری. هەر بۆیەش زۆرجار چەمکی وەک ”سوپاس بۆ خوا کە ئایینی ئیسلامی پێبەخشیم” یان ”وڵاتی بێ دینان” یان ”سیکۆلارە نەخوێندەوارەکان” بەباوی دەبیسترێت کە لە ناواخەنی خۆیدا بەکەمزانین یان ڕەتکردنەوەی ”ئەویتر” لە خۆدەگرێت. ئەمە لەکاتیکدایە کە لەخودی دەقە ئایینیەکاندا باس لە ئەهلی کتاب کراوە، بەڵام دوبارە تەفسیری جیاوازی لەسەر دەدرێت.
زۆرێک لە بازرگانەکان لەم خەسڵەتەی موسڵمانەکان تێگەیشتون بۆیە جێی سەرسوڕمان نییە کاتێک کە لە دوکانێکی چینیش خواردەمەنی بکڕیت وشەی حەلاڵ لەسەر کاڵاکە ببینیت کە لە چین بەرهەمهێنراوە. ئەمە بەو مانایە دێت کە چۆن هەستوسۆزی ئایین پەلکێش دەکرێت بۆ جیهانی سود و قازانجکردن. لەلایەکیتریشەوە دەکرێت بریتی بێت لەو شرۆڤە دۆگماییە بۆ ئایین کە زۆرێک لە دەسەڵاتدارانی جیهانی ئیسلام بەپیاوانی ئایین و سیاسەتمەدارەکانەوە لێی سوودمەندن. چونکە بەشێوەیەکی ناڕاستەوخۆ شەرعییەت بەدەست دێنن. لەم نمونانەدا یەک شت زۆر ئاشکرایە، ئەویش بریتییە لەوەی کە گریمان (بۆ نموونە گشت گەنجەکانی بەرنامەی تواناسازیی) ئەگەر هەڵگری کەلتور و تەکنولۆجیای ڕۆژاواش بن، سەختە بتوانن لە وڵاتی خۆیاندا پیادەی ئایدیاکانیان بکەن. چونکە کەلتوری خودی کۆمەڵگاکە ڕێگر دەبێت. کەواتە پێویستە هەر گۆڕانکارییەک بناغەکانی لەناو خودی ژینگەکەدا بێت نەک تەنیا لە سەرەوە یان لە خوارەوە. واتە پێویستە پڕۆسەکە هەڵقوڵای خودی کۆمەڵگا و لە سەرەوە و لە خوارەوە کاری لەسەر بکرێت ئەگەر نا، یان توشی حاڵەتی شای ئێران دەبین، یان تورکیای ئاک پارتی و ئەتاتورک یان میسری موبارەک و ئیخوانەکان.
$7$
بەگشتی ئەوەی کە ئامانج بو لەم وتارەدا هەڵوەستەی لەسەر بکرێت بریتییە لەوەی، کە بە ڕەچاوگرتنی بارودوخی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست کە توندڕەوی ئایینی ڕۆژ بە ڕۆژ لەناو خودی ئایینەکان و لەنێوان ئایینە جۆراوجۆرەکەندا لە پەرسەندن دایە و بەهاری عەرەبیش هێدی هێدی بەرەو بەرهەمهێنانی دەسەڵاتی ئایینین هەنگاو دەنێت، زۆر پێویستە کە کۆمەڵگای کوردستان تەفیسیری خۆی بۆ ئایین و سنورەکانی دەستڕویی ئایین هەبێت، چونکە هەڵەیەکی کوشندە دەبێت کە ملکەچی فتوای وڵاتانیتر بین هەر لە پاکستانەوە بگرە تا لیبیا یاخود ئەو کەسانەی کە هەر ڕۆژەوە فەتوایەک و بە کەیفی بەرژەوندی خۆیان و ئەو پارتەی کە پشتگیریی لێدەکەن بجوڵێینەوە. ئەگەرنا لەدوایین وێستگەدا توشی ئەو دۆخە دەبین کە لە یەکەم دێڕدا ئاماژەمان پێدا، واتە بڵاوبونەوەی ڤیدیۆیی جیهادی بە زمانی کوردی لەسەر زمانی گەنجێکی کورد لەدژی دەسەڵات و کۆمەڵگای کوردستان.
کە لەسەر ئەرزی واقیع یەکەمین تاقیکردنەوەی خۆی لە (2013-2014) لە #کەرکووک# بەتاقیان کردەوە. کردەوەکان بەردەوامیان هەبو و لە دواهەمین هەنگاو پارێزگای ئەنبار بو بە ئامانجی گروپەکانی #داعش#، کە دەکرێت بە دیوەکەیتردا شەڕی نێوان دەسەڵاتی شیعە و سوننەیە کە بە هەر دو دیوەکەیدا بە زیانی کورد دەشکیتەوە. ئەم شەڕە وایکردووە کە لەماوەی یەک هەفتەدا سێزدەهەزار کەس لە پارێزگای ئەنبارەوە بێنە ناو هەرێمی کوردستان. دوایین هەنگاوی داعش بەپێی هەواڵی میدیاکان کۆنترۆڵکردنی هەندێ بنکەی سوپای کردووە لە ناوچەی #خانەقین#. گرفتی تەعامول لەگەڵ ئەم جۆرە گروپانە لەوەدایە کە ئەوان پابەندی هیچ ڕێسا و یاسایەکی مرۆڤایەتی و نێودەوڵەتی نین.
$لە کۆتاییدا:$
– لەم وتارەدا هەوڵدراوە کە بە زمانێکی زۆر سادە باس لە بابەتەکە بکرێت تا بتوانرێت بە سادەترین شێوە خوێندنەوەی بابەت و ڕوداوە باس کراوەکانی ناو ئەم وتارە بکرێت.
– وتارەکە نە ڕەخنەیە لە ئایین نە لەو کەسایەتیانەی کە بە ناراستەوخۆ ئاماژە پێدەکرێن، تەنیا خوێندنەوەی واقیعێکە کە پێویستی بە چارەسەری هەیە.
– زۆر پێویستە پێداچونەوە بە دەسەڵاتی ئایین و پیاوانی ئایین و جۆری پەروەردەیی ئایینی لە هەرێمی کوردستاندا بکرێت، بەشێوەیەک کە سنورەکانی خراپ بەکار هێنانی ئایین و سنوری هەندێک لە پیاوانی ئایین دیاری بکرێت. [1]

$ئایین لە هەرێمی کوردستاندا(بەشی یەکەم)$
نووسینی: #هیوا مەجید خەلیل#
$1$
ئەوەی کە لێرەدا هەوڵ دەدەم وەک خوێندنەوەیەکی سەرەتای بیخەمەڕو بریتییە لەوەی کە دوژمنی نوێ، واتە توندرەویی ئایینی، بە چەک و ئایدیولۆژیای نوێ سەریهەڵداوە، کە لە هیچ کردەوەیەک سڵمینەوەی نییە، چونکە بارگاویکراوە بە گەیشتن بە خوشییە ئەزەلیەکانی جیهانی تر لەهەمبەر خوشییە شەیتانی و کورتخایەنی ئەم جیهانە کە بە جیهانێکی فانی و تاقیگەی تاقیکردنەوەی تاکی موسڵمان ناوزەدکراوە. بۆ بەرگریکردن لە تەشەنەسەندنی بیرۆکەی جیهاد و کەم زانینی ئایینەکانی تر زۆر پێویستە کە بە ئاشکراو بێ ترس دەقە ئایینیەکان ڕاڤە نوێ بکرێن و سنور بەزاندنەکان بەڕاشکاوی دەست نیشان بکرێن و سنوری ئایین لە کۆمەڵگا و دەوڵەتدا ڕوون ببێتەوە.
ئەوەی کە لە کوردستاندا دەبینرێت ئەوەیە کە ڕۆژ بە ڕۆژ تەفسیری دۆگمایی لە ئایین لە پەرەسەندن دایە و دەستێوەردانی پیاوانی ئایین بەرفراوانتر دەبێت و هەرجۆرە ڕەخنەیەک بەرپەرچ دانەوەی توندی لێدەکەوێتەوە. تەنانەت دەم نا دەمیش ئەڵقە تەلڤزیۆنیەکانیش دادەخرێن. یا خود لە دوای نزیکەی هەفت دەیە لە وتنەوەی سرودی نیشتمانی دواجار ئەم سرودە دەدرێتە بەر تیغی ئایین و بەسەر حەلاڵ و حەرام دابەشدەکریت و چارەسەرکردنی خودی کێشەکەش نابردرێتە بەردەم دادگا و یاسا وەک باڵاترین هێز لە هەرێم کەچی دەدرێتە بە هەڵنجێنانی ئایین و فەتوا بەسەر دەرکردن!
کەواتە ئەگەر بە دیویتردا خوێندنەوەی ئەم بابەتە بکەین، بۆ نموونە ئەگەر لێژنەی فەتوا سرودی نیشتمانی بە نەشیاو وەسفکربا چی ڕوویدەدا؟ یاخود ئەگەر لێژنەی فەتوا لە ژێر هەژمونی کۆمەڵی ئیسلامیدا بوایە چ جۆرە فەتوایەک دەردەچوو؟ تەنانەت دوای ساخ دەرچوونی ئەم سرودە لە ژێر بێژینگی لێژنەی فەتوا نزیکەی 500 پیاو و کەسایەتی ئایینی ڕەخنەیان لە بڕیارەکەی لێژنەی فەتوا گرت. با باس لە چەند نموونەیەکی تر بکەین. کاتێک کە لە شاری #کفری# مزگەوتی ”ئازادی” نۆژەنکرایەوە سەلەفییەکان ناویان گۆڕی بۆ ”مزگەوتی تەقوا” و بۆ نۆژەنکردنەوی مزگەوتێک بە هەمان ناو ”ئازادی” لە کۆیە، هەوڵیاندا ناوەکەی بگۆڕن بۆ ”مزگەوتی مەدینە”.
ئەمە نموونەی بەرچاون کە چۆن هەوڵ دەدرێت لە ڕێگەی دانانی ناوی هەست و سۆز ڕاکێش پەرە بە ئایدیۆلۆژیای خۆیان بدەن. کێشەکە لێرەدایە کە نەتەنیا دۆگماتیزمی ئایین لە ناوخودی لایەنگرانی یەک ئاییندا لە بەرز بونەوەدایە، بەڵکوو تەشەنە دەکات لەنێوان لایەنگرانی ئایینە جۆراوجۆرەکانیش، نموونەکانیش لە کۆمەڵگادا بەرچاون. لە هەرێم ئەوەی کە ئەم دۆگماییە بەرفراوانتر دەکات ململانێی لەسەر دەسەڵاتە. ململانێیەک کە لایەنە ئیسلامی و نائیسلامییەکان ئامادەن لەسەر مانەوە لە دەسەڵاتدا یان گەیشتن بە دەسەڵات گشت ئەو مەرجانە قبوڵ بکەن کە لە درێژخایەندا بە زیانی کۆی گشتی کۆمەڵگادا بکەوەێتەوە.
هەر بۆ نموونە نەبوونی یاساییەکی ڕوون کە سنورەکانی دەسەڵات و سنورەکانی ئایین دیار بکات و ترسی لایەنە نائیسلامییەکان لە پشت شکاندنی یەکتر و پەتپەتێنێی چینی ڕؤشنبیریش لەنێوان بەرەکانی ئۆپۆزسیۆن و دەسەڵات و لایەنگری ڕەها بو ئەم و ئەو، دۆخەکەی ئاڵۆزتر کردووە. تاڕادەیەک کە لەبری گەڕانی دەسەڵات و ئۆپۆزسیۆن بەدوای ڕۆشنبیردا، خودی ڕۆشنبیر بووە بە خزمەتکاری دەربەستی ئەم و ئەو (ئاوڕدانەوەیەکی بابەتیانە لە نووسینی زۆرینەی ئەم ڕۆشنبیرانە سەلمێنەری ئەم واقیعەی ڕۆشنبیرانی کوردستانە). یاخود بەشێک لە بەڕێوەبەرانی خۆپێشاندانەکانی 2011ی بەردەرکی سەرا، هەمان ئەو کەسانە بون کە سرودی نیشتمانیان بە دژە ئایین وەسفکرد.
$2$
لە بیرم دێت دوو ساڵ لەمەوبەر لە یەکێک لە ژوورەکانی بینای سەرۆکایەتی زانکۆی سەلاحەدین (کە زانکۆ بەرزترین سەنتەری بەرهەمهێنەری هزرە) لەسەر لاپەڕەیەکی (A4) کە بە دیوار هەڵواسر بوو نووسرابوو (بە نوێژ مەڵێ کارم هەیە… بە کار بڵێ نوێژم هەیە). ئەم جۆرە شرۆڤەیە لە ئایین کە ئامادەیە هەمو سیستەمی بوروکراسی وڵات و کاروباری هاووڵاتی پەک بخات دەبێت هەڵگری چ ئایدیایەک بێت؟ ڕستەیەک کە لەگەڵ هەست و سۆزی باوەڕدار مامەڵە دەکات دۆخێکی وەها وێنا دەکات کە هەر جۆرە ڕەخنە گرتن یان بەرپەرچدانەوەی ئەم دروشمە دەبێتە هۆی گوناهبار بونی مرۆڤ و وەستان لە دژی ئایین تەنانەت پەسەند نەبون لەلایەن کۆمەڵگاوە. ڕوبەڕوبونەوە لەگەڵ ئەم حاڵەتە لە کۆمەڵگای کوردستاندا زۆر قورسترە بە ئاوڕدانەوی لەوەی کە هەر لە قۆناغەکانی منداڵییەوە خۆێندن یان فێرکردن بە بابەتی ئایینی لەلایەن کەس و سەنتەرە جۆراوجۆرەکانەوە دەست پێدەکات، کە دەکرێت هەندێکیان شارەزاییەکی ئەوتۆیان لە ئایین نەبێت و ئایین و خوڕافە تێکەڵ بە یەکتری بکەن.
بەپێی ڕاپۆرتێکی وێبسایتی ئاوێنە کە لە 22 ئایاری 2013 بڵاوکرایەوە، هاتوە کە ”وتەبێژی #وەزارەتی ئەوقاف#، #مەریوان# نەقشبەندی بۆ ئاوێنەنیوزی ڕونکردەوە، لەکۆی 169 مامۆستای ئایینی کە بەشداریی تاقیکردنەوەی هاوتاکردنی بڕوانامەیان کردووە تەنیا 9 مامۆستا دەرچون… وتیشی، هەندێک لە و 9 کەسەش بەپلەیەکی زۆر نزم دەچون و لەوەزارەتی ئەوقاف هاوکاری کراون بۆ دەرچون”. بەپێی هەواڵی هەمان وێب سایت ”بەپێی ئامارەکانی ئەوقاف لەئێستادا 4 هەزارو 882 مزگەوت لەکوردستاندا هەیە”. ئەمە لە کاتێکدایە کە بەپێی ئاماری #وەزارەتی پەروەردە# کە لە وێبسایتەکەیدا بڵاوکردووەتەوە ژمارەی تێکڕای قوتابخانەکانی هەرێم بە لقە جیاوازەکانییەوە واتە تا پێش قۆناغی زانکۆ (باخچەی ساوایان و پیشەسازی و ئامادەیی و…) تا ساڵی 2012بریتییە لە 5921 سەنتەری خوێندن.
ئەمەش هۆزانی، هوزانڤانێکی عەرەبستانی سعودی وەجیهە ئەلهوەیدەرمان بیر دەینێتەوە کە لە ڕۆژنامەی نیوۆیۆرک تایمز بڵاوکرایەوە و دەڵێت: ”کاتێک ناتوانیت تەنیا یەک باغ لە شارەکەتدا بدۆزیتەوە، بەڵام لەهەر گۆشەیەک مزگەوتێک بوونی هەیە. بزانە کە تۆ لە وڵاتێکی عەرەبی دایت. لایەکترەوە بەپێی هەواڵێکی وێب سایتی خەندان وەزارەتی ئەوقاف لە مانگی 11ی ئەمساڵ بڕیاریدا کە وتار خوێندن لە مزگەوتەکاندا بکات بە دو ڕۆژ لە هەفتەیەکدا کەچی خودی وەزارەتەکە ترسی ئەوەی هەیە کە “رەنگە هەندێک مامۆستایانی ئایینی ئیستغلالی ئەو ماوەیە بکەن بۆ کاری سیاسی، کە ئەمەش لەرێرەوە ڕاستەقینەکە دور دەکەوێتەوە”. ڕوی ئەم قسەیەش دیارە کە ئاڕاستەی چ لایەنێک کراوە.
هاوکێشەکە کاتێک ئاڵوزتر دەبێت ئەگەر ئەم ڕاستیش بگرینە بەرچاو کە هێز و توانای ئەو مامۆستا ئایینیەکان کە زۆربەشیان دەرچوی زانکۆ نین (بە ماموستا دەرنەچوەکانیشەوە!) لە کاریگەری خستنەسەر کۆمەڵگا و مۆبیلیزەکردنی جەماوەر زۆە بەهێزتر و کاریگەرترە لە هێزی ڕۆشنبیر یان خاوەن بڕوانەمەیەکی بەرزی ئەم وڵاتە. ئەگەر ڕۆشنبیرەکە ئافرەت بێت هاوکێشەکە زۆر قورستر دەبێت. هەربۆیەش مەولودی باوە موراد مەکتەبی سیاسی یەکگرتو باش ئەم واقیعەی خوێندوەتەوە و لە چاوپێکەوتنێک لەگەڵ بەرنامەی کەوانەی سوری تەلەڤزیۆنی ڕوداو سەبارەت بە دەرچونی دو بانگەوازخوازی لیستەکەیان و بە دەستهێنانی ژمارەیەکی زۆری دەنگی جەماوەرەکەیان، دەڵێت؛ کە پێویستە پارتەکەمان لەمەو بەدواوە ئەم جۆرە کەسانە کاندید بکات، چونکە لەلایەن کۆمەڵگاوە مەقبولترن. لێرەدا ئاییندەی کۆمەڵگا بەرەو چ تارماییەک و بێهۆدەییەک بڕوات گرنگ نییە. لەکاتێکدا کە پارتی سیاسی ئامرازی بەرەو پێشبردنی کۆمەڵگایە لە ڕێگەی کاندیدکردنی مرۆڤی شارەزا لە پۆستەکاندا. ئەمەش بەسەر گشت پارتەکانی سیاسی هەرێم کەم تا زۆر پیادە دەبێت.
$3$
ئایین پەرەستی بەبێ گوێدانە ناوەرۆک و بەبێ پشت بەستن بەشێوازی سەردەمانە لە ڕاڤەکردنی دەقە ئایینیەکان وای کردووە، کە ژمارەی مزگەوت و قوتابخەنە ململانێی یەکتر بکەن. تاڕادەیەک کە بۆ نموونە هەر جۆرە باسکردنێک لە دوڵەتی سێکۆلار پێش ئەوەی کە لە لایەن دەسەڵاتەوە ڕەتبکرێتەوە لەلایەن زۆرینەی هەرە زۆری کۆمەڵگا بە چین خوێندەوار و نەخوێندەوار سەر بە پارتی ئایینی یان نا ئایینی ڕەتدەکرێتەوە و بە دێوەزمە و ئایدۆلۆژیای ڕۆژاوا بۆ لەناوبردنی ئایین وەسف دەکرێت. وەسفێک کە لەلایەن دەوڵەتانی ئێران و عەرەبستان و پاکستان و گروپە ئیسلامییەکان بەرهەم دەهێنرێت و ئەم چەمکە بە نامۆ بە جیهانی ئیسلام هەژمار دەکرێت. کەچی لەڕاستیدا چەمکەکە تێکشکێنەری پێگەی ئابووری و کۆمەڵایەتی و سیاسیی ئەم کاسانەیە بۆیە دژایەتیدەکرێت.
هەر بۆ ئەم مەبەستەش چەمکی ”ئیسلام چارەسەرە” داهێنرا بەبێ ڕەچاوکردنی ئەو خاڵە نگەتیڤانەی کە ئەم دروشمە دەتوانێت پێش هەرشتێک بۆ خودی ئایین بەرهەم بهێنێت هەر بۆیەش دەبینین کە ئایین ڕوبەڕوی بارگ#ڕانیە#کی لە ڕادەبەدەر بوەتەوە (من بۆ ئەم دۆخە چەمکی’overloaded religion’ بەکاردێنم) و چاوەڕوان دەکرێت، کە دواکەوتنی ئابووری، نەخوێندەواری، لاوازی سیستەمی سیاسی و گەندەڵی و… لەڕێگەی ئایینەوە چارەسەر بکرێت.
یاخود ئەوەی کە هەنۆکە لە کوردستان کەم تا زۆر باو بووە کە تەنانەت ئایدزیش دەکرێت بە گوێ گرتن لە دەقی پیرۆز چارەسەر بکرێت. ئەم جۆرە تەفسیرانە بە تایبەتیش لە وڵاتانی عەرەبی کڕیاری زۆریشی هەیە بە ڕەچاوگرتنی باری ئابووری و جۆری سیستەمی خوێندنی ئەم وڵاتانە. بۆ نموونە لەڕوی هەناردەکردنی بەرهەمی پیشەسازیی لە وڵاتە هەرە دواکەوتووەکان هەژمار دەکرێن و لە ڕوی ژمارەی لە دایک بون و زیادکردنی ژمارەی دانیشتوان لە وڵاتە هەرە پێشکان هەژمار دەکرن. ئەم دو فاکتەرە وای کردووە کە ڕێژەی دەرفەتی کار بۆ هەمویان نەڕەخسێت. ئەمەش لەکاتێکدایە کە زۆرینەی ئەم کۆمەڵگایانە لەڕوی تەمەنەوە بە کۆمەڵگاییەکی گەنج هەژمار بکرێت. لەم جۆرە بارودۆخەدا هزرە ئایدۆلۆژییەکان باشترین فریادرەسی مرۆڤن. سا هەر جۆرە ئایدیۆلۆژیایێک بێت. [1]