گەورەترین تاوانی ئابووری لە مێژوودا، بۆچی دۆلار پێوانەی ئابووری جیهانییە؟
ڕێککەوتنی بریتۆن ودز (Bretton Woods) ، ساڵی 1944ی زایینی
ئەو ڕێکەوتنەی که دۆلاری کردە ستانداردی دراوی نێودەوڵەتی بۆ هەموو دراوەکانی جیهان، کە ئەمریکا بەپێی ئەو ڕێکەوتنە و لە بەردەم وڵاتانی جیهان بەڵێنی دا که خاوەنی بەرگێکی زێڕین بێت هاوتای ئەو دۆلارانەی که پێشکەشی دەکات.
لە ڕێککەوتنەکەدا هاتووە که هەرکەسێک 35 دۆلار بگەیەنێتە ئەمریکا، یەک ئۆنسە (نزیکەی 28گرام) زێڕ لە ئەمریکاوە وەردەگرێت.
واتە: ئەگەر بچیتە بانکی ناوەندی ئەمریکا، دەتوانیت 35 دۆلار بگۆڕیتەوە بە ئۆنسەیەک زێڕ و ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکاش گەرەنتی ئەوەی بۆ دەکات.
لەو سەردەمەدا دۆلار ناوی لێنرا (دراوی قورس) و متمانەی نێودەوڵەتی پەیدا کرد، ئەمەش بەهۆی دڵنیاکردنەوەی وڵاتان لە لایەن ئەمریکاوە کە: زێڕ داپۆشراوە.
وڵاتان زۆرترین بڕی دۆلاریان لە خەزێنەی خۆیان کۆکردەوە، بەو هیوایەی که لە هەر کاتێکدا بەهاکەیان بگۆڕن بۆ زێڕ.
و دۆخەکە لەم حاڵەتەدا بۆ ماوەیەکی زۆر بەردەوام بوو تا سەرۆک نیکسۆن لە حەفتاکانی سەدەی ڕابردوودا لەناکاو هاتە دەرەوە و لە دیمەنێکدا کە کەس بە خەیاڵیدا نەدەهات، تەنانەت لە فیلمە زانستییە خەیاڵییەکانیشدا، هەموو دانیشتوانی جیهانی بە تەواوی تووشی شۆک بکات کە ئەمریکا زێڕی هاوبەشی ڕادەستی خاوەن دۆلارەکان ناکات.
جیهان بۆی دەرکەوت کە ئەمریکا دوور لە بوونی بەرگێکی زێڕین، دۆلار چاپ دەکات و سامانی گەلانی کڕیوە و بە مشتێک گەڵای سەوز کە هیچ بەرگێکی زێڕیان نەبووە، و بەو هۆیەوە بووە به خاوەنی سامانێکی جیهانی .
واتە دۆلار بە سادەیی کاغەزێکە کە لەلایەن ئامێرە ئەمریکییەکانەوە چاپ دەکرێت، پاشان بەهای کاغەزەکە بەو ژمارەیە دیاری دەکرێت کە لەسەری دەنووسرێت، 10، 100، یان 500 دۆلارە.
نیکسۆن لەو کاتەدا ڕایگەیاندبوو کە دۆلار هەڵدەفڕێت، واتە لە لای گەمژەکاندا لە بازاڕدا دادەبەزێت و نرخی ئاڵوگۆڕەکەی بە دابینکردن و خواست دیاری دەکرێت، بانگەشەی ئەوەی کرد کە دۆلار بەهێزە لەگەڵ ناوبانگ و ئابووری ئەمریکادا، وەک ئەوەی ئەمە ببێته هێزێکی ئابووری، هێزێک نەبوو لە جیهاندا کە لەو فێڵە گەورەیەی تێبگات کە جیهان پێی گێل بووە.
هیچ وڵاتێک نەیتوانی ناڕەزایەتی دەرببڕێت یان ڕەتکردنەوەی ئەم سیستەمە دراوییە نوێیە ڕابگەیەنێت، چونکە ئەو ناڕەزایەتییە ئەوکات بەو مانایە دەبوو کە ئەو هەموو ملیارەها دۆلارەی لە خەزێنەی ئەو وڵاتانەدا لە بانکەکانیاندا بووە، دەبێتە کاغەزێکی بێ بەها، ئەمەش دەرئەنجامێکی کارەساتبارترە لەوەی که نیکسۆن ڕایگەیاند.
ئەم ڕووداوە گەورەیە لە ئاستی جیهانیدا ناوی شۆکی نیکسۆن بوو، بەسە بۆ ئەوەی تۆ لە بزوێنەری گەڕانەکاندا بنووسیت (Nixon shock) بۆ ئەوەی بزانیت کە ڕووداوێک بووە کە هەزاران لاپەڕە و شیکاری و لێکۆڵینەوە لەسەر نووسراوە، لەو کاتەدا سیاسەتمەداری ئەمریکی هێنری کیسینجەر چووە سعودیە و داوای لێکردن هەرکەسێک دەیەوێت نەوت بکڕێت بە دۆلار بیکڕێت و ئەمەش سعودیە کردە بارمتەی ئەمریکا.
نیکسۆن دەڵێت: (پێویستە ئێمە یارییەکە بەو شێوەیە بکەین کە درووستمان کردووە، ئەوانیش وەک ئەوەی ئێمە دامانناوە بیکەن)
ئەم سیستەمە تا ئەمڕۆش بوونی هەیە.
ئەمریکا هەر کاغەزێک بیەوێت چاپی دەکات و کاڵای هەموو گەلان دەکڕێت.
بۆیە وەکوو دەڵێن: (ئەمریکا جیهان دەدزێت).
[1]
ئامادەکردنی: #ڕاپەڕ عوسمان عوزیری#