ناونیشانی بابەت: بۆچی دەنگدان لە تورکیا ڕەهەندێکی جیهانی هەیە؟
ئامادەکردن: #بەهرۆز جەحفەر#

بۆچی ڕۆژێکی مێژوویی لە تورکیا: بۆچی دەنگدان لە تورکیا ڕەهەندێکی جیهانی هەیە؟
ئەمڕۆ 14 ی ئایاری 2023 ئەستێڵی مێژوو گۆڕانکارییەکی ناوخۆیی بۆ تورکیاو ناوچەیی بۆ گەلانی ناوچەکەو جیهانی بۆ خۆراوا لە خۆ دەگرێت. ملیۆنەها کەس لە تورکیا دەچنە سەر سندووقەکانی دەنگدان: زیاتر لە (64.1) شەستو چوار ملیۆن و سەت هەزار هاونیشتمانیی تۆمارکراون، دەنگەکانیان دەخەنە ( 191.885) سەتو نەوەت و یەک هەزار و هەشت سەت و هەشتاو پێنج سندووقەوە. هەر دەنگدەرێک دوو دەنگ دەدات؛ یەکێک بۆ سەرۆک، یەکێکیش بۆ ئەو پەڕڵەمانتارەی هەڵیدەبژێرێت، هەریەکەیان بۆ ماوەی (5) ساڵ نوێنەرایەتی خەیاڵدان و مافەکانی دەنگدەرانی تورکیا دەکەن. بەدیاریکراوی (30) پارتی سیاسیی و (150) کاندیدی سەربەخۆ بۆ بە دەستخستنی (600) کورسی پەڕڵەمان کێبڕکێیەکی تووند دەکەن. پێنج بلۆکی فرە حزبی لە کاندیدکردنەکەدا هەن: هاوپەیمانی گەل، هاوپەیمانی نەتەوە، هاوپەیمانی باوباپیران، هاوپەیمانی کرێکاری و ئازادی، هاوپەیمانی یەکێتی هێزە سۆسیالیستەکان.ئەمەی لەسەرەوە باس کرا؛ تەنیاو تەنیا وەک زانیاریی و شرۆڤەیەکی ڕۆژنامەوانییە. ئەوەی پێویستە توێژەرێک بە دوایدا بگەڕێت ئەوەیە؛ لە دوای بیستو چوار کاتژمێری دیکەوە تا چەند ساڵێکی دیکە چی لە تورکیا ڕوودەدات و کاریگەرییە هەمەجۆرەکانی بۆ ناوچەکە و جیهان چی و چۆن دەبێت؟
=KTML_Bold=بۆچی تورکیا حاڵەتێکی تایبەتە لە پەیوەندییە نێودەوڵەتییەکاندا؟=KTML_End=
سیفەتەکانی وەک: پێگەی جوگرافیی، پێکهاتەی کۆمەڵایەتی و ئایینی، سیستەمی سیاسیی، کاریگەریی لەسەر جەمسەرگیریی ناوچەیی و جیهانیی لە تورکیا وەک هیچ کام لە (196) دەوڵەتەکەی دیکەی جیهان نییە. لە سوید هەڵبژاردن دەکرێت، تەنیا چوار حیزبن و ململانێیەکی دیاریکراویان هەیە لەنێوان پارتی کۆمەڵگەی دیموکراتی، حیزبی ناوەند، چەپەکان، سەوزەکان. هەموو شەن و کەوەکە لەوێدا تەواو دەبێت. یان لە یابان تەنیا دوو حیزبن؛ حیزبی دیموکراتیی (مینشینتو) کە لە (2009) ەوە پارتی فەرمانڕەوایە، لەگەڵ پارتی دووەم کە حیزبی کە لیبراڵ- دیموکراتەکانن (جیمینتو) و دیدێکی کۆنزێرڤاتانەیان هەیە: ئیتر لێرەدا قسەو باس و حیکایەت تەواو دەبێ. بەڵام لە تورکیا وانییە. ڕەهەندەکانی ئێجگار زۆرن.
– ڕەهەندی ناکۆکی لەسەر گۆڕینی شوناس و ناسنامەی تورکیا، ئایا عیلمانییەتێکی خۆراوایی (هاوشێوەی ئەوەی فەڕەنسا واتە؛ لایستێ) بێت یان ناسنامەیەکی کلاسیکی ئیسلامیی و بادانەوە بە ئاڕاستەی سەرکردایەتیکردنی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست، یاخوود ئیسلامێکی میانەڕەوی-پراگماتیکی وەک ئەو مۆدێلەی ئاکپارتی کە لە (2002 ەوە تا 2015) بە سەرکەوتوویی هێنای.
– ڕەهەندی کودەتا: لە (1960 ەوە تا 1997) سەرباز چوار حکومەتی هەڵبژێردراوی ڕووخاندووە: بە کودەتاکانی ساڵانی 1960 و 1980 و بە بڕیاری سەربازی لە ساڵانی 1971 و 1997. ئەوەی ئەم جارە وەک سیناریۆیەک (ئەگەرێک) ئەگەر ڕووبدات هاوشێوەی ئەو کودەتایە دەبێت کە (63) ساڵ بەر لە ئێستا بە دیاریکراوی ئەم بەروارەی ئێستا ڕوویدا؛ لە 27 ی ئایاری 1960 دا یەکەم کودەتای کۆماری تورکیا ڕوویدا، لەلایەن گرووپێکی 38 گەنجی ئەفسەری سەربازی تورکیاوە ئەنجامدرا، کە لەدەرەوەی زنجیرەی فەرماندەیی سەربازی مامەڵەیان دەکرد. ئەنجامەکەی دوورخستنەوە و لە داردانی سەرۆکوەزیران «عەدنان مەندەریس» بوو.
– ڕەهەندی ئیسلامی سیاسیی. لە ساڵی (1973) ەوە تا ئەم چرکەساتەی (2023) ئیسلامی سیاسیی خەونی گەڕانەوەی هەیە بۆ زاڵکردنی وتار و قەڵەمڕەویی خۆی لە تورکیا. هەموو جارەکانیش بە سەرکردایەتی باوکی ئیسلامی سیاسیی «نەجمەدین ئەربەکان» ئەمە دەکراو، هەموو جارەکانیش دەستەڵات بە بیانووی سەرپێچیی دەستووریی و تۆمەتی گۆڕینی ئاڕاستەی بیریی دەوڵەت حیزبەکانی دەداخرا، تا دواتر «حیزبی ڕەفاه» و پاشان «فەزیلە» و ئینجا «سەعادەت»، ئینجا #ڕەجەب تەیب ئەردۆگان# لە پشتی باخچەکەی مامۆستاکەی «ئەربەکان» ەوە لە حەوشەکە هاتە دەرەوەو حیزبی دادو گەشەپێدانی تورکیی لە ( 14 ی ئابی 2001) دا بە ئەمیندارێتی «فاتیح شاهین» و سەرکردەکانی وەک «بینالی یەڵدرم» و «عەبدولحەمید غەول» پێکهێنا. ئەگەر تێبینی مێژووەکە بکەین، هەرکاتێک هێزێک ویستوویەتی ناسنامەو شوناسی کۆمەڵگەو دەوڵەتی تورکیی بگۆڕێت، کودەتا ڕوویداوە (ئەوە یەکێکە لە هۆکارە سەرەکییەکان) ، بۆیە دەبینین کاراکتەرێکی وەک تورکوت ئۆزاڵ- Turgut Özal لە سییستمەکەدا سەرکەوتوو بووە لە ماوەی (1983 تا 1989) سەرۆکوەزیران بوو، ، لە (1989 تا 1993) سەرۆکی تورکیا بووە: هێڵێکی ناوەندیی گرتبوە بەر. بۆ ئەوەی دەرگای تورکیا بەرەو ڕووی خۆراواو کۆمپانیاکانیان بخاتە سەر پشت، بە شەوان لەگەڵ وەبەرهێنە ئەوروپییەکاندا مەی دەخواردەوە، بۆ ئەوەی کۆمەڵگەو نوخبەی ترادیشناڵی ئایینی لە خۆی ڕازی بکات، بە ڕۆژ لە مزگەوتەکاندا نوێژی دەرکرد.
=KTML_Bold=پێگەی جوگرافیی تورکیا ڕەهەندە ستراتیجییە هەستیارەکەیە=KTML_End=
ئەو ناوچانەی تورکیا لینکی جوگرافیی ڕاستەوخۆی لەگەڵیدا هەیە، لە هەموو ڕوویەکەوە دڵی جیهانن: تورکیا لە قەوقاز، لە ناوچەی بولقان و دەریای ڕەش، تورکیا وەک پۆستێکی گەورەو گرنگ لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و لە ئاسیادا، تورکیا وەک بۆردەرێک بۆ ئەوروپا کە خوازیارە هەموو (هەموو شتێک) هەموو هێڵێکی وزە بە خاکی تورکیادا بچێتە ئەوروپا نەک چەند دانەیەک. تورکیا لە دەریای سپی ناوەڕاست (میدیتریانە- Mediterranean) یەکێکە لە وڵاتە سەرەکییەکان. لەم ناوچەیە یەکێک لە کێشە هەرە گەورە- مێژووییەکان لەنێوان یۆنان و تورکیا لە لایەک، هەموو ئەوروپاو تورکیا لە لایەکی تر بە هەڵواسراویی ماوەتەوە کە کێشەی دوورگەی قوبرسە. لەم ناوچەیە لووتکەی گازیی ڕۆژهەڵاتی دەریای سپی ناوەڕاست هەیە کە هەموو وڵاتانی ناوچەکەی تێدایە جگە لە تورکیا. لەم ناوچەیە کێشەی سووریا و لیبیا هەیە، لەم ناوچەیە کێشەی لوبنان و ئیسرائیل هەیە، کێشەی کۆچبەر هەیە، کێشەی فەلەستین و ئیسرائیلیش هەیە. لە هەموویاندا تورکیا بەشێکی گرنگی قسەکردن و هاوکێشە ئەمنی و سیاسییەکان بووە.
لە هەموو ئەمانەدا، حیزبی فەرمانڕەوا کە ئاکپارتییە بە ڕێبەرایەتی ئەردۆگان لە ساڵی (2010) ەوە سەرئێشەیەکی گەورەی بۆ ئەوروپاو ئەمریکا درووست کردووە. ڕۆژێک لەگەڵ ئیسرائیل ناکۆکی و وتاری زبری هەیە کە لە (2010 ەوە تا ئێستا) پەیوەندییەکانی تورکیاو ئیسرائیل نەگەیشتونەتەوە ئاستی متمانەیەکی تەواوەتی. ڕۆژێک لەگەڵ میسر، ڕۆژێک تورکیا وەک ئەندامی سەرەکی ناتۆ دەچێت مووشەکی ئێس-400 لە ڕووسیا دەکڕێت. ڕۆژێک لەگەڵ #پەکەکە#و #یەپەگە#. ڕۆژێک وا دەزانێ ئەمریکا پۆلیسی ئەوە بە زۆر دەیەوێت «فەتحوڵا گویلەن» ی ڕادەست بکاتەوە. ڕۆژێک هەڕەشەی دەرگاکردنەوە لە کۆچبەران دەکات تا بگەنە ئەوروپا. ڕۆژێک لە سووریاوە گرووپی چەکداریی دەبات لە ئاوەکانی سنووری یۆنانەوە دەیان پەڕێنێتەوە بۆ لیبیا! ڕۆژێک هەڕەشە لە یۆنان دەکات و دەڵێت: بەم زووانە، دەمەو بەیانێک بۆتان دادەبەزین. ڕۆژێک بە شازادەی سعوودییە دەڵێت: قەسابەکەی سعوودییە!
هەر بۆیە، هەموو ئاماژەکان لەسەرەتاوە تا ئێستا وایە؛ کە جیهان دەیەوێت ماڵاوایی لە سیاسەتەکانی ئەردۆگان بکات. بۆ وێنە؛ باڵوێزی ئەمریکا لە ئەنکارا بە فەرمی لەسەرەتای بانگەشەی هەڵبژاردندا سەردانی سەرۆکی هاوپەیمانی میللەت «کڵیچدارئۆگلۆ» ی کرد و سەرۆکی هاوپەیمانی کۆمار «ئەردۆگان»ی توڕە کرد. میدیا ئەمریکی و ئەوروپییەکان بە ئاشکرا باس لە پێویستی کەوتنی ئەردۆگان لەم هەڵبژاردنەدا دەکەن. جیهان پێویستی بەوە نییە دەوڵەتێکی کاریگەریی وەک تورکیا ڕەفتاری شۆڕشگێڕانەی هەبێت، بەڵکوو پێویستی بە دیبلۆماسییەتێکی سەقامگیر و نەزمێکی نوێی بازرگانیی ئازاد هەیە.
=KTML_Bold=شڵەژانە ئابوورییەکان=KTML_End=
بە پلەی یەکەم، پرسە ئابوورییەکان دەبنە هۆی خستنی ئەردۆگان؛ تورکیا پێگەیەکی گەورەی ئابووریی هەیە و ڕۆڵی لە بەرهەمهێنانی جیهانییدا هەیە. پێش ساڵی (2002) پێگەی ئابووریی تورکیا لە (160) هەمینەکاندا بوو، ئیمڕۆکە بووەتە (19) یەمین پێگەی ئابووریی جیهان، ئەندامە لە گرووپی (G-20) . بەڵام ئەم ئابوورییە تووشی داخورمان و شڵەژان بووەتەوە. لیرەی تورکی دە ساڵ بەر لە ئێستا (150) لیرە بەرانبەر (100) دۆلار بوو، ئیمڕۆکە (1960) لیرە بەرانبەر (100) دۆلاری ئەمریکییە. وڵاتێکی وەکوو ئێراق لە (2023) دا یەدەگی بانکی ناوەندییەکەی (100) ملیار دۆلاری تێپەڕاندوە، کەچی تورکیا یەدەگەکەی (19.99) ملیار دۆلارە (واتە کەمتر لە 20 ملیار دۆلارە) ئەوەش، دوای ئەوە دێت کە لە ماوەی دوو ساڵدا سێ جار سەرۆکی بانکی ناوەندیی لە تورکیا گۆڕاوە. هەڵاوسانی ئابووریی پێویستە (4٪) بێت تا (10٪) یش تاڕادەیەک لە بارودۆخێکدا ئاسایی وەردەگیرێت، کەچی لە تورکیا گەیشتۆتە (80٪) ! حکومەتەکە خۆی دەڵێ بێکاریی (10٪) ە بەڵام زۆر سەرچاوەی دیکە دەڵێن تا سەروو (20٪) ە. لە دواهەمینیاندا، بوومەلەرزەکەی سەرەتای (2023) بووە هۆی گیانلەدەستدانی (50000) پەنجا هەزار کەس لە وڵاتەکەدا، کە بە پێی بانکی نێودەوڵەتی بوونیادنانەوەی بینا داڕووخاوەکان پێویستی بە زیاتر لە (100) ملیار دۆلارە.
خاڵێکی گرنگ نابێت لە بیر بکرێت، ئەوەیە کۆمەڵگەی تورکی کۆمەڵگەیەکی تەواو ئاوێتەیە؛ تۆ بچیتە ئەڵمانیا، نەرویج، ئەمریکا لەمسەر بۆ ئەوسەری وڵاتەکە ئەڵمانیاو نەرویج یان ئەمریکا دەبینیت. بەڵام لە تورکیا وانییە: لە #ئامەد# کورد دەبینی، لە عەنتاب و ئەدەنە عەرەبی مورتوربەکراو لەسەر کورد و تورک دەبینی، لە کۆنیا کەشێکی ئایینی هەیە، لەئێستانبوڵ جیهان بەگشتی و خۆراوا بە تایبەتی دەبینی، لە ئەنکارا نەزمێکی هێمن و زانستخواز دەبینی، لە ترابزۆن وا دەزانی ڕووسیاو جۆرجیات بینیوە، لە ئیزمیر چەپێکی- عیلمانیی تائەندازەیەک ڕەگەزپەرست دەبینی. لەناو هەموو ئەمانەدا تارمایی گویلەنییزم دەبینی، گویلەنییەکان، وەک بزووتنەوەیەکی کۆمەڵایەتی، ئایینی، بازرگانیی ئۆرگانیزەکراوی تورکیی بەردەوام لە بۆسەی ئاکپارتی و ئەردۆگاندان. گویلەنییەکان لەگەڵ ئەوەی قەدەخەکراون، چەندین زانکۆ، نەخۆشخانە، دامەزراوەی پەروەدەیی و دارایی بەهێزیان لە شوێنە جیاوازەکانی دەرەوەی تورکیادا هەیە، لۆبییان هەیە، ئەزموونیان لە ناو سیستەم و دامەزراوەکانی تورکیادا هەیە. بابزانین کۆمەڵگەیەکی وەها کێ هەڵدەبژێرێت: ئەوەی لە کۆتا ڕۆژی بانگەشەی هەڵبژاردن چەپکە گوڵی لەسەر مەزاری ئەتاتۆرک دانا «کەمال کڵیچدار ئۆغلۆ» یاخود ئەوەی سەردانی مزگەوت و ئایا سۆفیا ی کرد «ڕەجەب تەیب ئەردۆگان»؟!
=KTML_Bold=دەرئەنجامەکە فەوزایە=KTML_End=
ئەردۆگان زۆر نزیکە لە کەوتن، دەرچوونەوەی بە «سەرۆک» ی تورکیاش مەحاڵ نییە. ئەو سیاسییەکی تەواو لێزان و کاریگەرە. بەڵام تەحەداکانی بەردەمی یەک و دووان و سیان نیین. ناحەزەکانی لە گەنجە بێکارەکانی تورکیاوە، لە زیندانەکانەوە، لەوانەی مافیان پێشێلکراوە لە ئازادیی ڕادەربڕیندا دەست پێدەکات، بە جەهەپەو #هەدەپە#و پەکەکەو یەپەگەو گویلەنییەکان گەرمتر دەبێت، بە تووڕدانی لەلایەن ئەمریکاو بەریتانیاو ئەوروپاوە کۆتایی دێت.ڕۆیشتنی ئەردۆگان لە دەستەڵات بۆ کورد باش بێت یان نا: سەرئەنجامی ئەم دۆخە لە تورکیا هیچ نییە جگە لە پشێوییەکی گەورەو چەند ساڵە..کڵیچدار ئۆغلۆ کە سەرکردایەتی هاوپەیمانێتی میللەت دەکات بیباتەوە: دەبێت چاوەڕێی فەوزای ناو هاوپەیمانێتییە شەش قۆڵییەکەی لەلایەک، گەڕێکی تری دژایەتی ئاکەپەو ئەردۆگان لەلایەکی تر بکات. ئەردۆگانیش بیباتەوە دەرئەنجامەکە هەر فەوزاو دڕودۆنگیی ناوچەیی و جیهانیی و ناوخۆیی دەبێت. [1]