ئاکۊ مارانی
19و ئۆگوستو 2020
ۋەرینە:
ڕەنگا من یەکەم کەس نەبۇ، کە گرفتەکۍ (وو) دەرکۍ کەرڎېبا و چە بارەو (وو) نۋیستەبۇش و ۋېرشکەرڎەبۊۋە و پەی چارەسەری گېڵابۇ. بەڵام بەداخۆ تاکو ئیسە، چا بارۆ ھیچ سەرنجېۋ یان بابەتېۋە ۋەرو چەما من نەکۆتەن و نەکۆتېنە. ئەر چا بارۆ بابەتېۋە نۋیسیێبۊ، ھومېڎوار ھەنا، بابەتەکۊ من درېژە یان تەمامکەرۊ بابەتە ۋەڵینەکا بۊ و ھەنگامېۋە ڕۊشنکەرڎەیە ۋەڵینەکا تەری ڕوەو ۋەرتەر بەرۊ. نەۋاچیا نەمەنۊ، ۋیس و پەنج ساڵېۋ ھەن، کە من چە تاییپکەرڎەینە چنی گرفتەکا (وو) ڕۇبەڕۇ ھەنا و ساڵا ۋېیەرڎەینە چە تۊڕە کۊمەڵایەتییەکانە (فەیسبۇک و تێلەگرام) فرە جارۍ من پی پەرسۍ ئاماژەمدان.
ۋەڵتەر چە دەیەی دمایینەنە، زۋانژناسەکۍ و ناۋەڼەکۍ چاپی و ۋەڵاکەرڎەی و یاۋنای ھەرېمو کورڎەسانی و کۊششکەرەکۍ بوارو زۋانی پەی چارەسەرکەرڎەو گرفتۊ پېۋەرە ئامای (وو+ە) و چارەسەرکەرڎەی پېۋەرە نەگونجېیایشا پېسەو دۋۍ پیتە دەنگۆدەرا، کە چە نیمەی دوەمو سەڎەی ۋەڵینینە (وو+و+ە) واوی یەرەم نەڎېیە گیریان، کە چاگەنە نەخشو پیتۍ دەنگکپېش ھەن. ئاڎۍ جېیاتی چارەسەرکەرڎەی گرفتۊ ھېماو دەنگو (وو)، کە بە دۋەپاتو پیتۊ (و) ۋېناکریێنە و ھەڵۍ ھەنە، بە لابەرڎەی (وو) و ئەۋەگېڵنای (و) یەرەمی، کە ۋەڵتەر قرتنیابۍ، ھەم گرفتەکېشا چارەسەرە نەکەرڎېنە و ھەم کۊمەڵېۋ ناڕۊشنیۍ تەرېچشا درۊسۍ کەرڎېنۍ.
ئانەیچە ۋەرەنجامو بەرکۆتەی ناجۊریی نۋیستەی کرڎاری ۋېیەرڎەی تەمام پەی یەرەم کەسی تاکی و کۊمەڵېۋ ناما بېیەن، کە چە ڕانۋیسی کۊنەنە (و)ی یەرەم قرتینیان و بەس (وو) یەکەمۍ نۋیسیێنۍ و شۊنیچشەرە پیتۊ (ە) ئامێنە. ئاڎۍ پەی ڕاسۆکەرڎەی ھەڵۍ چڼین ساڵۍ و جېیاتی پەنابەرڎەیشا پەی فاڕای پیتە ناکڵۊکارە و نەگونجیێ و گرفتسازەکۊ (وو)، بەپېچەۋانۆ پەی قرتنای و نەنۋیستەی دەنگو (وو) یان بە خېیاڵو وېشا لتکەرڎەی (وو)، یان ئەۋەگېڵنای واوی یەرەمی پەناشا بەرڎېنە، ئا قرتانیچە یان ئا لتکەرڎەیچە گرفتەکېش چارەسەرۍ نەکەرڎېنۍ، بەڵکو زېیاتەرېش کەرڎېنۍ، کە نماییش نەکەرڎەی گرڎو دەنگەکا ئا کرڎار و نامانە و ئانەیچە پچڕیای و مڎرای ناپەنەۋاز درۊسکەرۊ.
چېگەنە ئاماژەدای بە یەرۍ ڕۊشنکەرڎەیا پەنەۋاز کەرۊ:
1. دەنگ لت ن.مەکریۊ، تاکو پیتە لتە کریۊ.
2. پیتە تەمام دەنگۆدەرەکۍ [ ا ، ۊ ، ۆ ، ۇ=وو ، ە ، ێ ، ې ] چە سەرەتاو بڕگۍ و ۋاچېنە ن.میەیا، چۇنکە بەبۍ بېیەی پیتېۋۍ دەنگکپۍ ۋەڵېشانە، گۊن.مەکریا.
3. بېیەی و ئامای پیتۊ (و : وۍ ) مېیانو پیتۊ (وو : ئوو) و پیتۊ (ئەھ : ە) پەنەۋازیی زۋانین، نەۋاتەی و نەنۋیستەیش شېۋیای ۋاتەی بڕگۍ ۋاچەکا درۊسکەرۊ.
سەرو ئا بنەمایا، من دماو شیکەرڎەی و لێکۆدای و فرە گېڵای شۊنۊ چارەسەری درۊسییەرە، سەرەنجام بە ئا پەیلۋا یاۋانۍ، کە پەنەۋاز کەرۊ پېسەو پیتەکا تەری، پەی نماییشدای درېژیی و جېیاۋاز بېیەی دەنگ (وو) چە دەنگو (و)، مشیۊ پەی ئا مەبەسەیە نېشانۍ تەرۍ یەک-پارچۍ بنریۊرە. پاسە کە زانیان، دەنگو (وو : ئوو)ی چە دەنگو ( و : وۍ ) درېژتەر ھەن، چە دەنگو ( ۆ : ئۆ)ی نزمتەر ھەن، چە دەنگو ( ۊ : ئۊ)ی تېژتەر ھەن. کەۋاتە پەنەۋاز کەرۊ، نېشانەکۊ سەرو پیتەکۍ نماییشدای درېژیی دەنگەکەیش بۊ. بارېۋی چامنەنە، دماو شۊنیەرە گېڵای بەردەۋامی دلۍ خشتەکو پیتەکا یونیکۆدینە، گونجېیاتەرین ھېما | پیتە ( ۇ : ئۇ ) بۍ، کە ھەم بتاۋۊ چە ئاۋەزو ئېمەی گۆرە ساڵینە نەخشو (وو) نیشان بڎۊ و ۋېنا کەرۊ، ھەم پەی زاڕۊڵایچ کە چە ئیسۆ نۋیستەی فېرۍ با، ئاسانکاریېۋ بۊ، ھەم پیتېۋە یەک-پارچېنە و گرفتۊ دۋە جار ئەۋەکوشنای ن..مەمەنۊ و ھەم چە بارو زەریف-نۋیسییۆ ۋاچەکا کوڵتەر و زەریفتەر نیشان مڎۊ.
پاسە کە زانیان، ئەرک و نەخشو پیتە دەنگۆدەرەکا (ڤاوڵەکا) ئاسانکەرڎەی قسەکەرڎەی و ۋاتەی ۋاچەکان بېیەن و ھەن، پانەیە کە بەردەۋامیی ھەناسەی چە کاتو قسەکەرڎەینە مسۆگەر کەرا و دەنگ بڕیای نمازا؛ سەختیی ۋاتەی ۋاچا و دسەۋاچەکا دلېنەبەرا. سەرو ئا بنەمایە و ئا پەنەۋازییەیە، قرتنای (وو) ۋەرو ئامای دماگرو (وە) شۊنیشەرە، سەختیی ۋاتەی و دەنگ بڕیای درۊسکەرۊ و ھەر پاسەیچە نۋیستەی (وو) و قرتنای (و) بە ھەمان شېۋە سەختیی ۋاتەی و دەنگ بڕیای درۊسکەرۊ، سەرەنجامیچ شېۋیای ھارمۊنیی زۋانی ڕوەمڎۊ. ۋەرو ئانەیە، پەنەۋاز کەرۊ، ئېمە ۋەڵېنە گرفتەکا (وو) دەسسنیشانۍ کەرمۍ، شیۍ کەرمېۋە، چە بارەشا پەیجۊریی کەرمۍ و چارەسەر و ئەڵتەرناتیڤ پەی (وو) بېزمېۋە.
گرفتۍ پیتۊ (وو)
- دەنگو پیتەکۍ پېسەو گېرتەی [شەددەی]، یان مدرای سەرو پیتەکۍ نېیا، تاکو دۋەپاتو پیتەکۍ بنۋیسیۊ.
- دەنگەکە دۋەپات کەرڎەی دەنگېۋی نېیا، تاکو پەی دۋەپات نۋیستەی پیتەکۍ پەنا بریۊ.
- کاتو ھەڵەنۋیستەی و ئەۋەکوشنای پیتۊ (وو)ینە، نۋیسەر بە دۋۍ جارۍ ئەۋەکوشنای پیتەکۍ ناچار بۊ.
- چە بارو زەریف-نۋیستەیۆ، (وو) نۋیستەی جەنجاڵ و درېژتەر و نا-زەریف کەرۊ.
- کاتېۋ یەرۍ (وووە) و چوار (ووووە) بنۋیسیا، شیکەرڎەی و جېیاکەرڎەی واوەکا و دەنگۆدەریی vowel و دەنگکپیشا consonant ئاڵۊز کەرۊ.
- کاتېۋ چە (وووە ، ووووە) دۋېشا (وو) قرتیا و نەنۋیسیا،یان یۊشا (و) قرتیۊ و نەنۋیسیۊ، چە ئەۋەوەنەی ۋاچەکانە لەنگیی و بڕیای دەنگی درۊسکەرۊ.
- بېژگە ئانەیچە، کاتو ڕیفۆرم کەرڎەی ئا ئەلفابێتە کورڎیییە ئامان، کە سەڎ ساڵۍ ھەن، سەرەتا چە حوجرەکانە بە ئەلفابێتی عەرەبیی و فارسیی دەسشپنەکەرڎەن و نیم سەڎە زېیاتەر ھەن، کە بە شېۋەو ئیسەی ھەن و تواناشەنە نەبېیەن، گرفتۊ (وو) و فۆتیای دەنگو چېرەی (کەسرەی : ې) چارەسەر کەرۊ. دۋە دەھەی ۋېیەرڎەنە، کە ژڵېۋەی کولتۇریی و ڕۊشنۋیریی ئەۋەگېڵنانی زۋانی ھۆرامی1 پەی بوارو وەنەی و نۋیستەی و ئەۋەوەنەی و پەیۋەڼییە تازە دیجیتاڵییەکا ڕاکۊتەن، یۊ چە ئا گرفتا کە چنیش ڕۇبەڕۇ بېیەن و ھەن، ھەمان گرفتۊ (وو) چە زۋانی ھۆرامینە پېسەو زۋانە کورڎییەکا تەری. پەی من پېسەو نۋیسەرېۋی سۆرانی-نۋیس و ھۆرامی-نۋیسی، چارەسەر کەرڎەی گرفتۊ (وو) گرفتېۋۍ گولانۍ و شېیاو نەڎېیە گېرتەی نېیەنە، بەڵکو چا گرفتا ھەنە، کە ھەژمۇنی فراۋان سەرو بارە ڕازۋانییەکا و ھەر پاسەیچ سەرو ڕانۋیسی منیۊرە.
ئەی چارەسەر؟
ۋەڵۍ، ئانەی پەی چارەسەر کەرڎەی گرفتەکا پیتۊ (وو) ھەنگامە بنېیەیمۍ، ڕەنگا خاستەر بۊ، سەرەتا گرفتەکا شېیۍ کەرمېۋە:
- دەنگو پیتەکۍ پېسەو گېرتەی [شەددەی]، یان مدرای سەرو پیتەکۍ نېیا.
ئەر دەنگېۋ کە پیتۊ (وو) نماییشش کەرۊ، پېسەو دەنگو ( ماددە، ..تد) جۊرە گېرتەی و مدرایېۋش چنە بېیێ، ئاسایی بۍ، کە بە پیتېۋە دۋەبارۍ نماییش بڎریۊ، ھەڵبەتە ئەر دماو دۋەپات-بېیەکەی، پیتۍ دەنگۆدەرۍ تەرە نامێ، یان پیتۊ بڕگۍ دماتەرو ۋاچەکېنە ھەمان پیتە (کردوووە ، کەروووە) نامێبیێ.
- دەنگەکە دۋەپات کەرڎەی دەنگېۋی نېیا.
ئەر دەنگېۋ کە پیتۊ (وو) نماییشش کەرۊ، پېسەو دەنگو ( ددان ، گوللە ، کوللە ، شش، شەڵڵای، بەڕەڵڵا...تد) دۋەپات بېیێ، کریۍ بە جۊت (وو) نۋیسیابېیێ، ھەرچڼە چنی ئانەیچە دیسان پیتۊ (وو) گرفتسازە ھەنە و مەنۊۋە، کاتېۋ کە پیتۍ دەنگۆدەرۍ تەرە شۊنیشەرە بێۋ، نمۇنەی (ە)، بېیەی تاک (و) پېسەو پیتۍ دەنگکپۍ پەنەۋاز ھەن، تاکو گرفتۊ نەگونجېیای پېۋەرە ئامای (وو-ە) پېسەو دۋۍ پیتە دەنگۆدەرا چارەسەرە کەرۊ.
- کاتو ھەڵەنۋیستەی و ئەۋەکوشنای پیتۊ (وو)ینە، نۋیسەر بە دۋۍ جارۍ ئەۋەکوشنای ناچار بۊ.
کات و وزە بە فېڕۆ مڎریۊ و ھەڵە کەرڎەۍ ڕوەمڎۊ؛ کات و وزە بەفېڕۆدای پەی چېۋېۋی کە کریۊ پاسە نەبۊ، پەنەۋاز نېیا. بېژگە ئانەیە، دۋە پارچەیی ئا پیتۍ (وو) ھیچ بەھانېۋ و بەڵگېۋی زانستییش نېیا، بەتایبەت چی سەردەمو ۋەڵکۊتەی تەکنۆلۆجیای و تەکنیکو نۋیستەی و کیبۆردۍ ئەلەکترۆنییە و تاچ-سکرینېنە. ئی سەردەمە سەردەمو خېرایی نۋیستەی و یاۋای زانیارییەکان چە چەمترۇکنایېۋەنە، ئیتر سەردەمو پەل-نۋیسیی و نەیجە-نۋیسیی و قەڵەم-نۋیسیی سەرشېیەن و نۋیستەی دیجیتاڵیزە بېیەن و چنی ئانەیچە پیتۍ و ھېمێ و ئاماژەکېچ دیجیتاڵیزۍ بېیېنۍ و گرفتۍ و کەمییەکۍ سەردەمو تایپکەرڎەی پیتچنەکا نەمەنېنۍ.
- چە بارو زەریفی-نۋیستەیۆ، (وو) نۋیستەی جەنجاڵ و درېژتەر و نازەریف کەرۊ.
چە بارو زەریف-نۋیسیی و کوڵیی و پوختە نۋیسییۆ، (وو) جەنجاڵیی و درېژیی و ناشیرینیی نۋیستەی درۊسکەرۊ، بەتایبەت کاتېۋ کە پیتۊ تاک (و) ۋەڵۍ و شۊنیشەرە بێۋ. ئیتر بۊ بە قەتارەو واوا (وووە | ووووە) و دۋۍ جارۍ نۋیستەی و یەرۍ جارۍ ئەۋەکوشنای پیتېۋۍ سەختیی درۊسکەرۊ، بەتایبەت پەی زاڕۊڵا، کە ھەڵای مشیۊ نۋیستەی فېرۍ با و گرڎ ڕۋېۋ بە نۋیستەی و دیکتە کەرڎەی پیتەکا چڼ لاپەڕېۋ سېیاۋۍ کەراۋە.
- کاتېۋ یەرۍ (وووە ) و چوار (ووووە ) بنۋیسیا، شیکەرڎەی و جېیاکەرڎەی واوەکا و دەنگۆدەریی و دەنگکپییشا قورستەر کەرۊ.
ڕەنگا جېیا کەرڎەی (وو) و (و) چە کاتو پېۋەرە ئاماینە (وووە) و (ووووە) پەی گۆرە ساڵېۋی کە شارەزایی زۋانەۋانییش بۊ، ئاسان بۊ و نۋیستەیچش ئاسان بۊ. ھەرچڼە ئیسە ئیتر پېسە پەی نۋیسەرا و ڕۊنامەنۋیسا، پەی فرەو کەسە تەمەن گۆرا دەسنۋیسیی پېسەو زاڕۊڵا سەخت نېیا، چۇنکە گرڎ کەس بە ئامرازە دیجیتاڵییەکا منۋیسۊ. بەڵام پەی وانیارا قۊناخۊ وەنەی بنەڕەتیی و تەنانەت وەنەی مېیانیش سەختی و ئاڵۊزیای و سەرۋنەشېۋنای درۊسکەرۊ.
- کاتېۋ چە (وووە ، ووووە ) دۋېشا (وو) قرتیا و نەنۋیسیا، یان یۊشا (و) قرتیۊ و نەنۋیسیۊ، چە ۋاتەی و ئەۋەوەنەی ۋاچەکانە لاسەنگیی درۊسکەرۊ.
ئەدەبیاتی هۆرامی و سۆرانینە پیتۊ (وو) نمایانو دەنگو [واوېۋی دەنگ درېژ و تېژی] بېیەن و ھەن، کە ڕادەی چە زۋانی ھۆرامی و زۋانی سۆرانینە بېیەیش ھەن و تاکو ئیسە پەی ھېماسازیی ئا دەنگەیە (وو) بەکاربریان و بریۊ. گرفتۊ بەکاربەرڎەی (وو) پەی ئا دەنگەیە چە زۋانی ھۆرامی و سۆرانینە فرەو بارەکانە یەخەگیرو نۋیسەری و وەنەری بۊ؛ بەتایبەت چە کرڎار و نامېنە.
چە زۋانی سۆرانینە، کە بە ڕادەی کەم چە سەرەتاو سەڎەی ۋەڵینی تاکو ئیسە زۋانو وەنەی و نۋیستەی و میدیای و ڕامیاریی و ... بېیەن و دەیان و سەڎان پەیجۊریۍ زۋانەۋانیۍ چە بارەو ئەلفابێتی و ڕازۋانی و ڕانۋیسیش کریێنۍ، دماو دیجیتاڵیزە بېیەی زۋانی سۆرانی2، گرفتەکۍ هەر پېسەو چارییوېشا مەنېنێ و گرفتەکېش پەی دلۍ نۋیستەی ھۆرامیچ ئامێنۍ؛ پاسە ئاماژەمدا گرفتۊ ناچاریی دۋۍ جارا ئەۋەکوشنایچش پەی زېیاڎ بېیەن. بەداخۆ، زۋانژناسۍ ئی سەردەمەیە جېیاتی ئەژناسای گرفتەکۍ و چارەسەر کەرڎەیش، پەی «لت کەرڎەی» یان قرتنای هیماو دەنگەکەی [وو] پەناشا بەرڎېنە، کە چېۋېۋ ھەڵە بېیەن و ھەن و هەڵۍ تەرېچ شۊنۊ وېشەرە درۊسۍ کەرۊ و مارۊ. بە ھەمان شېۋە نۋیستەی (وو) بە تاک (و) یان نۋیستەی (ووو) بە یەک (و) پېسەو ڕانۋیسی فارسیی، کۊمەڵېۋ مەتەڵۍ و (ئەر و مەر)ۍ درۊسۍ کەرۊ، کە سەرەنجام بە سەرەۋنەشېۋنای و جەنجاڵ کەرڎەی ھۊشو زاڕۊڵا بە چېۋېۋیۆ دماییش مێۋ، کە کریۊ بە شېۋەی ئاسانتەر چارەسەر کریۊ، پاسە ۋەڵینا ۋاتەن “لکېۋە بە دەس کریۊۋە، مەۋزەش دڎان”.
گرفتۊ (وو) چە زۋانی هۆرامینە
گرفتە ڕازۋانییەکۍ، ئانینە کە سرۇشتو زۋانی ھۆرامی پېسەو زۋانە کورڎییەکا تەری3 پېۋەرە ئامای دۋۍ پیتۍ دەنگۆدەرۍ (vowels) بوار ن..مەڎۊ و ئەر بەیا، ناچار یېۋە چە دەنگۆدەرەکا فاریۊ بە پېتېۋە دەنگکپە (consonant) نموونە :
( ڕۊ – ڕۋەکە| ڕوەکە ) ، ( لۊ – لۋەکە| لوەکە ) ، ( دۊ – دۋەکە| دوەکە ) ، ( چۊ – چۋەکە | چوەکە ) ،...تد. چە دیالێکت و بنەدیالێکتە مېیانییەکا زۋانی ھۆرامینە گرفتۊ پېۋەرە ئامای یەرۍ واوۍ (ووو) نېیەنە. ئا گرفتۍ بەس چە دیالێکت و بنەدیالێکتە مەرزییەکا ھۆرامانینە یان چە دیالێکتە بەرینییەکا زۋانی ھۆرامینە ھەنە، کە چېرو ھۊنیەی ھۊنیەرە زۋان-ناھۆرامیانە و ھەژمۇنو زۋانی سۆرانی پېسەو ھامسای و وەنەی بە زۋانی عەرەبیی و فارسیی دەنگو (ۋ) فۆتیان و فاڕیان بە (و) و پیتۊ (و) پېسەو سۆرانی و کەلھوڕیی دۋە نەخش بەکاربریێنە. بەڵام مېیانو ئا ناوچانە کە دەنگو (ۊ) فاڕیۊ بە (ۋ) و ئا ناوچانە، کە دەنگو (ۊ) فاڕیۊ (و)، ھەڵای جۊرېۋ چە مەنەی (ۊ+و) ۋەرو گۊشی گنۊ، ئەر بە ھەستەۋەریی زۋانیی چنین ۋاتەی ۋاچەکا بژنەۋمۍ:
ڕۊ – ڕۊۋەکە – ڕۊۋانە
ڕۊ – ڕۊوەکە – ڕۊوانە
ڕۊ – ڕۋەکە – ڕۋانە | ڕۊ – ڕوەکە – ڕوانە
گرفتەکۍ (وو)، کاتېۋ (وە) شۊنۊ (وو) بێۋ، مشیۊ (وووە) بنۋیسیا (موو - موووەکە)، کە بېژگە نازەریفیی (ووو)، پەی کەسی نەشارەزای سەرۋنەشېۋیای درۊسکەرۊ، کە کامە (ووو) پیتېۋە دەنگکپە ھەنە و کامە پیتېۋە دەنگۆدەرە ھەنە، یەکەم ، دوەم یان یەرەم، ۋەرو چېشی؟یان چاگەنە مشیۊ چڼ واوۍ بنۋیسیا؛ یەک، دۋۍ، یان یەرۍ؟
هەرچڼە زۋانی هۆرامی 4 بەتایبەت بنە-زۋانو (دیالێکتو) لهۊنی بەپاو پارېزیای و کەمیی هەژمۇنو زۋانەکا دۆروبەری سەرشۆ، ئا میکانېزمە وېکرڎە زۋانییەشە هەن و مەنەن، کە ئامای دەنگېۋی (ڤاوڵی) شۊنۊ ڤاوڵېۋی تەرییەرە، دەنگو ڤاوڵېۋیشا فاڕۊ بە کۆنسۆنانت (دەنگکپ)، بەڵام، چنی ئانەیچە، ئەر ئېمە نۋیسەرۍ هۆرامی-زۋانۍ بە هەمان شېۋازۊ ڕانۋیسی فارسی بنۋیسمۍ، پەی گۆرەی و گولانەی بەتایبەت پەی وانایارا قۊناخۊ وەنەی بنەڕەتیی مەتەڵۍ درۊسۍ کەرمۍ و ئەر بە هەمان شېۋازۊ ڕانۋیسی سۆرانی بنۋیسمۍ، سەربارو بېیەی ئا میکانېزمە وېکرڎەیچە، نۋیستەی دەنگو (ئوو) بە (وو) گرفتۍ تەرۍ درۊسۍ کەرۊ.
نمۇنە: بارۍ کرڎارو (ئەژنەۋیەی) پەی یەکەم کەسی تاکی (قسەکەری)
دیالێکتی لھۊنیی
من مژ ْ نە ْ ۋوو
Mn mẑneṿẅ
من مژ ْ نە ْ ۋوو ْ ۋە
Mn mẑneṿẅṿe
من مەژ ْ نە ْ ۋوو
Mn meẑneṿẅ
من مەژ ْ نە ْ ۋوو ْ ۋە
Mn meẑneṿẅṿe
من بژ ْ نە ْ ۋوو
Mn bẑneṿẅ
من بژ ْ نە ْ ۋوو ْ ۋە
Mn bẑneṿẅṿe
من نەژ ْ نە ْ ۋوو
Mn neẑneṿẅ
من نەژ ْ نە ْ ۋوو ْ ۋە
Mn neẑneṿẅṿe
دیالێکتە مەرزییەکۍ
من مژ ْ نە ْ ووو
Mn mẑnewẅ
من مژ ْ نە ْ و ْ وو ْ وە
Mn mẑnewẅwe
من مەژ ْ نە ْ ووو
Mn meẑnewẅ
من مەژ ْ نە ْ ووو ْ وە
Mn meẑnewẅwe
من بژنەووو
Mn bẑnewẅ
من بژ ْ نە ْ ووو ْ وە
Mn bẑnewẅwe
من نەژ ْ نە ْ ووو
Mn neẑnewẅ
من نەژ ْ نە ْ ووو ْ وە
Mn neẑnewẅwe
ھامۋاتای سۆرانی
من دەبیستم
من دەبیستمەوە
من نابیستم
من نابیستمەوە
من ببیستم
من ببیستمەوە
من نەبیستم
من نەبیستمەوە
چارەسەرو (وو) دیالێکتی لھۊنیی
من مژنەۋۇ
Mn mẑneṿẅ
من مژنەۋۇۋە
Mn mẑneṿẅṿe
من مەژنەۋۇ
Mn meẑneṿẅ
من مەژنەۋۇۋە
Mn meẑneṿẅṿe
من بژنەۋۇ
Mn bẑneṿẅ
من بژنەۋۇۋە
Mn bẑneṿẅṿe
من نەژنەۋۇ
Mn neẑneṿẅ
من نەژنەۋۇۋە
Mn neẑneṿẅṿe
چارەسەرو (وو) دیالێکتە مەرزییەکۍ
من مژنەوۇ
Mn mẑnewẅ
من مژنەوۇوە
Mn mẑnewẅwe
من مەژنەوۇ
Mn meẑnewẅ
من مەژنەوۇوە
Mn meẑnewẅwe
من بژنەوۇ
Mn bẑnewẅ
من بژنەوۇوە
Mn bẑnewẅwe
من نەژنەوۇ
Mn neẑnewẅ
من نەژنەوۇوە
Mn neẑnewẅwe
سەرنج [3 ] : مېیانو پیتەکا بڕگۊ سەرەتاو ۋاچېنە کە بە دۋۍ پیتۍ دەنگکپۍ دەسپنەکەرا، دەنگو چېرەی (ې : ᴉ )بېیەن و فۆتیان و ھەڵای ھەستپنەکریۊ و فۊتیاش لەنگیی دەنگیش درۊسکەرڎەن.
سەرو ئا بنەما ڕازۋانیۍ نزیکەو گرڎو کرڎارە ھۆرامییەکا چە بارو ئیسەیی و ئایەڼەییە پەی یەکەم کەسی تاکی [قسەکەری] ئا گرفتېشا ھەنە و پا جۊرە ھەنۍ و گرفتۊ (وو) کاتېۋ گۆرە تەرە بۊۋە، کە ئا کرڎارا بە دیالێکتە مەرزییەکا یان بەرینییەکا زۋانی ھۆرامی بنۋیسمۍ، کە دەنگو|پیتۊ (ۋ) قسەکەرڎەی ئاڎېشانە نەمەنەن|نەمەنېنە و جېیاتی (ۋ: ۋۍ) ئاڎۍ (و: وۍ)ماچا و بەکاربەرا.
پا جۊرە، کە بەرگنۊ، بارو کرڎاری ئیسەییەنە یەرۍ (ووو)ی ڕیزۍ با و بارو کرڎاری ئایەڼەیینە چوار (وووو) ڕیزۍ با. ئیتر با نازەریفیی نۋیستەکەی چۆ لاۋە مڎرۊ، کە چەمۍ وەنەری لېڵۍ کەرۊ و سەرەش ۋنە شېۋنۊ.
ئەر چا بارەنە، چە ڕانۋیسو زۋانی ھۆرامیی دیالێکتە مەرزییەکانە، پېسەو چارەسەرەکەو ئیسەو ڕانۋیسی سۆرانی پیتۊ (وو) قرتیۊ، بارو کرڎاری ئیسەیی و ئایەڼەیینە پەی یەکەم کەسی تاکی گرفتە درۊسە بۊ، کە بارو کرڎاری ئیسەیی ساڎەینە فاڕیای ۋاتاو ۋاچەکا درۊسکەرۊ و چە بارو کرڎاریی ئایەڼەیینە سەختیی ۋاتەی و ئەۋەوەنەی ۋاچەکا درۊسکەرۊ .
شېۋنای چنین ۋاتەی ۋاچەکا بە قرتنای دەنگو پیتۊ (وو)
بارو قرتنای وو دیالێکتی لھۊنیی
من مژنەۋ_[1]
من مژنەۋ_وە[2]
من مەژنەۋ_[1]
من مەژنەۋ_وە[2]
من بژنەۋ_[1]
من بژنەۋ_وە[2]
من نەژنەۋ_[1]
من نەژنەۋ_وە[2]
بارو قرتنای وو دیالێکتە مەرزییەکۍ
من مژنەو_[1]
من مژنەو_وە[2]
من مەژنەو_[1]
من مەژنەو_وە[2]
من بژنەو_[1]
من بژنەو_وە[2]
من نەژنەو_[1]
من نەژنەو_وە[2]
ئایا ھیچ کەس ھەن،چا بارانە [1] ، [2] بە قرتنای (وو)، ئا ۋاچا بە درۊسی و ئاسانی و ڕەۋان ۋاچۊ و بوانۊۋە و چە ۋاتێشا بېیاۋۊنە؟
بە قرتنای دەنگېۋی کە سەڎان و ھەزاران ساڵۍ ھەن، قسەکەرڎەیېۋ کە خەڵکی چنیش ئامانەرە و نەۋە بە نەۋەی یاۋیان، دۋۍ چېۋۍ ڕوەمڎا:
1. پاسە کە زانیان، چە سەرەتاو بڕگېنە ۋاتەی دەنگی ڤاوڵی|پیتۍ ڤاوڵۍ ئەستەم ھەن و پەی گۊکەرڎەیش بېیەی پیتېۋۍ دەنگکپۍ پەنەۋاز بۊ، ئەر نا بەبۍ بېیەی پیتۍ دەنگکپۍ چە سەرەتاو بڕگېنە، دەنگو پیتۍ دەنگۆدەرۍ گۊ ن..مەکریۊ و فۆتیۊ؛ ئی دەنگۍ| ئی پیتۍ ( ا ، ۊ ، ۆ ، ۇ=وو ، ە ، ێ ، ې ) کە پیتۍ تەمام دەنگۆدەرۍ ھەنۍ و پېسەو ( و ، ی ) دۋە نەخشۍ نېیەنۍ، ھەردەم چە بڕگېنە گنا دماو دەنگی یەکەمو |پیتۍ یەکەمۊ بڕگۍ. کاتېۋ کە پېسەو چارەسەر کەرڎەی قەتارەو واوا یۊ یان دۋۍ چە (وووە، ووووە) قرتنیا، پېۋەرە ئامای دۋۍ پیتە دەنگۆدەرا ڕوەمڎۊ، کە ئاڎېچ نەگونجیان و پېۋەرە گۊکەرڎەیشا تواناو ھیچ کەسېۋینە نېیا.
2. فۊتیای دەنگېۋی چە ۋاچېۋەنە فاڕیای زۋانی درۊسکەرۊ. ئانەیچە چېرو ھەژمۇنو زۋانەکا سەرو یەکتریۆ ڕوەمڎۊ و چا ناوچانە کە زۋانەکۍ تېکەڵۍ با و بنە-دیالێکتېۋ یان دیالێکتېۋی تەر درۊسبۊ، کە تاییبەتمەڼیی ھەر دۋە زۋانەکەی وۍ گېرۊ ؛ نمۇنە ئی ۋاچەکۍ کە چە بنەڕەتەنە [مژنەۋووۋە : مژ ْ نە ْ ۋوو ْ ۋە cc.cv.cv.cv] و چە ناوچە مەرزییەکا زۋانی ھۆرامینە ۋەرە ۋەرە تاکو زېیاتەر بەرەو زۋانی ھامسا لۋێنە، پېسەش سەر ئامان [ مژنەووووە : مژ ْ نە ْ ووو ْ وە cc.cv.cv.cv] و سەرەنجام [ مژنەو_وە : مژ ْ نەو ْ _ ْ وە cc.cvc.cv]. دماو ئانەی کە دەنگی یەکەمو بڕگۍ یەرەمۍ (ۋ) فاڕیان فۆتیان، دەنگی دوەمو بڕگۍ یەرەمی کە (وو) ھەن، پېسەو دەنگېۋی ڤاوڵی چنی پیتە ڤاوڵەکۊ ۋەڵېش ۋاتەیش سەخت بېیەن و ناچار فاڕیان بە دەنگو (و)، کە دەنگېۋی | پتېۋە دۋە نەخشۍ ڤاوڵە|کۆنسۆنانتە ھەن|ھەنە. بېژگە فۆتنای و فاڕای دەنگەکا، پېکئاماو بڕگەکاچش فاڕان؛ بڕگۍ دوەمە و یەرەمە کە چە بنەڕەتەنە [ ْ نە ْ ۋوو ْ ] و ھەنگام بە ھەنگامو بەپاو دۇرکۆتەیش فاڕیێنە بە [ ْ نە ْ ووو] و سەرەنجام بە [ ْ نەو ْ _].
هەڵبەتە ڕۆتو ئا فاڕیای و دلېنەلۋایە بە ئاڼە دماییش نامان و نمێۋ و چنی ۋېیەرڎەی ڕۊزگاری و زېیاڎ بېیەی هەژمونو زۋانی سۆرانی و فارسی سەرو هۆرامی-زۋاناۋە چە ڕاو سیستەمو وەنەی و میدیای دیجیتاڵی کە چە ئیسەنە سەراپاو پەیۋەڼییە کۊمەڵایەتییەکاش گېرتېنېرە، دەنگۍ تەرۍ فاڕیا و دلېنەملا، کە هەر ئیسە ۋەرو ترېنجنای نۋیستەی هۆرامی دلۍ قاڵبو ئەلفابێتی سۆرانی و پاڵو ئاڎېچیەنە بە هەڵە بەکاربەرڎەی ئی دۋە پیتەیە ( ئۆ: ۆ ، یێ : ێ ) جېیاتی دەنگو بۊرەی و چېرەی (ئۊ : ۊ ، یۍ : ې ) سەڎان نامۍ و نېماونیمو کرڎارە هۆرامییەکا چە گرڎو بارە ڕازۋانییەکانە ئینێ ۋەرو دەمو مەتەرسی فاڕیای و تېکەڵبېیەی و فۆتیاینە، چۇنکە هەڵە نۋیستەی و ھەڵە ئەۋەوەنەی، هەڵە ۋاتەیچ درۊسکەرۊ.
چە بارەو چنین فاڕیای و ھەڵە فاڕیای قسەکەرڎەی قسەکەرا زۋانېۋی، سەرنجدای قسەکەرڎەی گەنجەکا چە دۋە دەیەی ۋېیەرڎەنە خاستەرین و زیڼەتەرین و نزیکتەرین نمۇنە ھەن، کە شارەکانە بە تایبەت شارە سۆرانی-زۋانەکانە گەنجەکۍ پېسەو لاسایی کەرڎەی و چەم بڕیەی ئۆ گەنجە سۆرانی-زۋانەکا ئۆرۇپای قسەکەرڎەی فرەو گەنجەکا ھەرېمی فاڕیان، کە ئاڎۍ چېرو ھەژمۇنو زۋانەکا ئۆرۇپاینە زۋانی یانەیی (ئەڎایی) وېشا درۊس ن.مەزانا و بە جۊرېۋی شېۋە ۋاتەی ئینگلیزی یان زۋانەکا تەرو ئۆروپای قسۍ کەرا. ھەڵبەتە چە جەھانەنە نمۇنۍ چامنۍ فرۍ ھەنۍ؛ عەرەبی قسەکەرڎەی جەزائیرییەکا، تونسییەکا، لوبنانییەکا چېرو ھەژمۇنو سەپیای زۋانو داگیرکەری فەرەنسیی و لاسایی کەرڎەی گەنجەکاشانە کە چە فەرەنسانە مژیۋا، یان فاڕای قسەکەرڎەی گەنجە فارسەکا چېرو ھەژمۇنو لاسایی کەرڎەی گەنجە ئێرانییەکا کە چە ئەمەریکا مژیۋا و زۋانی یەکەمو پەیۋەڼییە کۊمەڵایەتییەکاشا ئینگلیزی ھەن، ...تد. بەڵام ئەر سەرنج بڎەیمۍ، وەشبەختانە ھەڵای ئا ھەژمۇنە نەرېنییە پەی سەرو زۋانی ھۆرامی نەیاۋان.
ئەر نۋیستەی و ڕانۋیسی ھۆرامی شۊنۊ یاگەپاو چارەسەرەکەو نۋیستەی و ڕانۋیسی سۆرانی گنۊ، سەرەنجامەکەش ئانە بەرمشۊ، کە چا نمۇنانە بەرگنۊ :
دیالێکتو لھۊنی
مژنەۋووۋە cc.cv.cv.cv
مەژنەۋووۋە cvc.cv.cv.cv
بژنەۋووۋە cc.cv.cv.cv
نەژنەۋووۋە cvc.cv.cv.cv
دیالێکتە مەرزییەکۍ ز. ھۆرامی
مژنەووووە1 cc.cv.cv.cv
مەژنەووووە1 cvc.cv.cv.cv
بژنەووووە 1 cc.cv.cv.cv
نەژنەووووە1 cvc.cv.cv.cv
سەرەنجامو قرتنای (وو)
مژنەۋە مژنەوە3 cc.cv.cv
مەژنەۋە مەژنەوە2 cvc.cv.cv
بژنەۋە بژنەوە2 cc.cv.cv
نەژنەۋە نەژنەوە3 cvc.cv.cv
ئەر بە ورڎی ئا خشتەکەیە سەرنج بڎەیمۍ، بەتایبەت ستۇنی یەرەم، بېژگە ئانەیە، کە دیالێکتە مەرزییەکانە قەتارەو (وووو) درۊسبۊ، چە بارو قرتنای (وو) ۋاتاو کرڎارەکاچ فاڕیۊ و چە کەسی یەکەمی تاکییۆ (مژنەووووە، مەژنەووووە، بژنەووووە، نەژنەووووە1) پەی کەسی دوەمی تاکی (مەژنەوە، بژنەوە2 ) فاڕیا و تەنانەت کرڎارەکۍ بېۋاتێچ با (مژنەوە 3 ، نەژنەوە 3 ).
کوڵ و پوخت، چە زۋانی ھۆرامینە پیتۊ (وو) چە کرڎاری ئیسەیی و ئایەڼەیینە پەی یەکەم کەسی تاکی و کۊمەڵېۋ ۋاچۍ (نامۍ) تەرېنە گرفتە درۊسە کەرۊ، نمۇنە:
موو cv - موووەکۍ cv cv cv ، موووان cv cvc ، شوو cv – شوووەکۍ cv cv cv ، شوووانە cv cv cv ، ڕوووە cv cv – ڕوووەکۍ cv cv cv ، پوووەلت cv cvcc ، پووواز cv cvc ، ئارەزوو cv cv cv -ئارەزوووۍ cv cv cv cv، ئاۋەڕوو cv cv cv - بېئاۋەڕوووۍ cv cv cv cv cv، چەڵتاۋەڕوووۍ cvc cv cv cv cv، ..تد
مۇوەکۍ ، مۇوان ، شۇوەکۍ ، شۇوانە ، ڕۇوەکۍ ، پۇوەلت ، پۇواز، ئارەزۇوۍ ، ئاۋەڕۇوۍ ، بېئاۋەڕۇوۍ ، چەڵتاۋەڕۇوۍ، ...تد
ۋەرو ئانەیە تاقە چارەسەر فاڕیای ھېماو پیتەکۍ ھەن، نەک قرتنای، یان فاڕایش بە (و) پېسەو زۋانی فارسیی. قرتنایش لەنگیی ئەۋەوەنەی و ۋاتەی درۊسکەرۊ، نۋیستەیش بە (و) پېسەو زۋانی فارسی، ئەنەیاۋای بارە ڕازۋانییەکا پەی زاڕۊڵا و تەنانەت گۆرایچ سەخت کەرۊ، کە شارەزایی زۋانەۋانیشا نېیا، کەرۊش بە مەتەڵۍ و پەی ھۊرئاۋرڎەی ئا مەتەڵا چڼین ( ئەر) و (مەر)ی پەنەۋازۍ با، تاکو ڕۊشن کریۊۋە؛ چکۊنە بە (واوی درېژ) موانیۊۋە، چکۊنە بە (واوی کوڵ) موانیۊۋە؛ چکۊنە (و) پیتېۋە دەنگۆدەرە ھەنە و چکۊنە پېتېۋە دەنگکپە ھەنە، کە ئانەیچە پېسە نیشاندای گۊشی چەپی بەرمشۊ، کاتېۋ کەسېۋ بە دەسی ڕاس و پەشتۊ ملیۆ پەی نیشاندای گۊشی چەپو وېش پەنا بەرۊ؛ پاسە کە ۋەڵینا ۋاتەن “ لکېۋە کە بە دەس کریۊۋە، مەۋزەش دڎان”.
گرفتۊ (وو) چە زۋانی سۆرانینە
بە ھەمان شېۋە چە سرۇشتو (زۋانی سۆرانی)چەنە پېسەو فرەو زۋانە کورڎییەکا تەری، دۋۍ دەنگۍ|پیتۍ دەنگۆدەرۍ پېۋەرە ن.مەگونجیا، بەڵام ۋەرو ئانەی (ئوو) بە دۋۍ (وو) ھېما کریان، سەرەتا ناچار (و)ی دماو ئا دەنگەیە قرتنیان، کە تاک (و) ھەن و چاگەنە نەخشو پیتۍ دەنگکپېش ھەن: وووە = [وو : پیتۍ دەنگۆدەرە] – [ و : پیتۍ دەنگکپە]- [ ە : پیتۍ دەنگۆدەرە] .
سەرەتا ھەر پاسە، کە چە ئەلفابێت و ڕانۋیسی سۆرانینە، پیتەکۍ (ۆ) ، (ە) ، (ێ) و ..تد نەبېیېڼۍ4 ھەر پاسەیچ گرڎو واوەکا بە یەک (و) نۋیسیێنۍ و ئانەیچە چېرو ھەژمۇنو ڕانۋیسو زۋانی عەرەبیی و فارسینە بېیەن. چا بارەنە چە یەرۍ (ووو) بەس یەک (و) نۋیسیان، ۋاتا دەنگو (وو) ھېماسازیی نەکریان و ڕانۋیسېۋی ھەڵە بېیەن. دماتەر پیتۊ (وو) زېیاڎە کریێنە و تاکو سەرەتاو ھەزاری دوەمیچ، ڕانۋیسی سۆرانینە، سەرەڕاو نادرۊسیی پەرسەکۍ، پاسە باۋ بۍ، کە ئەر دمایی ۋاچېنە، (وە) شۊنۊ (وو) ئامێ، یۊ چە (وووە) قرتنیۍ و بە (ووە) نۋیسیۍ. چا بارەنە تاک (و) پېسەو پېتېۋۍ دەنگکپۍ لابریۍ و بە لابەرڎەی (و) دۋۍ پیتۍ دەنگۆدەرۍ پاڵویەکتریەنە ئێنۍ. بەڵام بە ۋاتەی یەرۍ دەنگۍ ئەژنەۋیېنۍ (وو+و) : دانیشتوووە = دانیشتوو + وە = cv cvc cv cv ، دانیشتوووان = دانیشتوو + وان = cv cvc cv cvc بە ۋاتێۋەتە تەرە ڕانۋیسېۋی دوەمېچ ھەڵە بۍ.
پەی زېیاتەر ڕۊشن بېیەی گرفتەکا، با بە چڼ نمۇنېۋ گرفتەکا و سەخت بېیەی ۋاتە و نەگونجیای قرتنای دەنگەکا|پیتەکا سەرنج بڎەیمۍ:
ۋاچۍ بنچینەییەکۍ
کردوووە krdẅwe
بردوووە brdẅwe
کوشتوووە kuŝtẅwe
چوووە çẅwe
مردوووە mrdẅwe
بڕگەبەڼی و پېکئاماو ۋاچۍ
کر ْ دوو ْ وە kr ْ dẅ ْ we
cc cv cv
بر ْ دوو ْ وە br ْ dẅ ْ we
cc cv cv
کوش ْ توو ْ وە kuŝ ْ tẅ ْ we
cvc cv cv
چوو ْ وە çẅ ْ we
cv cv
مر ْ دوو ْ وە mr ْ dẅ ْ we
cc cv cv
قرتنای [و] و پېکئاماو ۋاچۍ
کر ْ دوو ْ _ە
cc cv _v
بر ْ دوو ْ _ە
cc cv _v
کوش ْ توو ْ _ە
cvc cv _v
چوو ْ _ە
cv _v
مر ْ دوو ْ _ە
cc cv _v
قرتنای [ وو ] و پېکئاماو ۋاچۍ
کر ْ د_ ْ وە
cc c_ cv
بر ْ د_ ْ وە
cc c_ cv
کوش ْ ت_ ْ وە
cvc c_ cv
چ ْ وە
c_ cv
مر ْ د_ ْ وە
cc c_ cv
سەرنج [3 ] : مېیانو پیتەکا بڕگۊ سەرەتاو ۋاچېنە کە بە دۋۍ پیتۍ دەنگکپۍ دەسپنەکەرا، دەنگو چېرەی (ې : ᴉ )بېیەن و فۆتیان و ھەڵای ھەست پنە کریۊ و فۊتیاش لەنگیی دەنگیش درۊسکەرڎەن.

زۋانزانەکۍ سەرەتا چە نیمەی دوەمو سەڎەی ۋېیەرڎەینە بە ئی جۊرە گرفتەکېشا چارەسەرە کەرڎېنە، (و: وۍ) ۋەڵۍ دمایین پیتۍ (ە) کە پیتېۋە دەنگکپە ھەنە، قرتنان یان پڕنان [مر ْ دوو ْ _ە] و نەنۋېستەن. بەڵام چە دۋە دەیەی دمایینەنە زۋانزانەکۍ جېیاتی ئانەی گرفتەکۍ چارەسەرە کەرا، گرفتېۋۍ تەرشا قوتە کەرڎېنۆ، کە قرتنای پیتۊ (وو) و ئەۋەگېڵنای (و) یەرەمی، کە ۋەڵتەر چە نیمەی دوەمو سەڎەی ۋەڵینېنە پیتەکېشا قرتنێبۍ، دیسان بە چارەسەرەکەو دۋە دەیەی ۋەڵینیچ مدرێۋی نادرۊس یاگۊ لابەرڎەی پیتۊ (وو) درۊس بېیەن، کە بە تاک پیت بېیەی بڕگە یەکەمۍ یان دوەمۍ ۋاتەی ۋاچەکا لاسەنگ کەرۊ و ۋاتەیش پا جۊرە ئاسان و وەش ھارمۆنی نېیا :
ڕانۋیسی کۊن
کر ْ دوو ْ _ە cc cv _v
بر ْ دوو ْ_ ە cc cv _v
کوش ْ توو ْ _ە cvc cv _v
چوو ْ _ە cv _v
مر ْ دوو ْ _ە cc cv _v
ڕانۋیسی تازە
کر ْ د_ ْ وە cc c_ cv
بر ْ د_ ْ وە cc c_ cv
کوش ْ ت_ ْ وە cvc c_ cv
چ _ ْ و ە c_ cv
مر ْ د_ ْ وە cc c_ cv
چارەسەر
کردۇوە
بردۇوە
کوشتۇوە
چۇوە
مردۇوە
بڕگەبەڼی
کر ْ دۇ ْ وە
بر ْ دۇ ْ وە
کوش ْ تۇ ْ وە
چۇ ْ وە
مر ْ دۇ ْ وە
جۊرو دەنگی|پیتۍ
cc cv cv
cc cv cv
cvc cv cv
cv cv
cc cv cv
پاسە ۋەڵتەر ئاماژە دریا، ۋاتەی دەنگە | پیتە تەمام ڤاوڵەکا بەبۍ ئامای دەنگېۋی|پیتېۋۍ کۆنسۊنانتۍ ئەستەما و ناچار مشیۊ پېتېۋە دەنگکپە ۋەڵېشانە بێۋ. بارو ڕانۋیسی کۊنەو زۋانی سۆرانیی ئا ۋاچانە پیتۊ ئە (ە) تەنیا مەنۊۋە؛ ئەر سەرەتاو بڕگەکېشەنە پیتېۋە دەنگکپە نێۋ، ناچار ۋەڵېشەنە مدرایېۋ|بۊشایېۋ درۊسبۊ و پەی پەڕۆکەرڎەی ئا بۊشاییە، ۋاتەی (ە) بە (ئە) سەپیۊ : ( کر ْ دوو ْ ئە ، بر ْ دوو ْ ئە ، کوش ْ توو ْ ئە ، چوو ْ ئە ، مر ْ دوو ْ ئە)، ھەر پاسەیچ بە قرتنای (وو) ۋاتەی بڕگۍ ۋەڵېنۍ لەنگ بۊ و مدرێۋی بۊشایی ئاسا درۊسبۊ : کر ْ د_ ْ وە ، بر ْ د_ ْ وە ، کوش ْ ت_ ْ وە ، چ_ ْ وە ، مر ْ د_ ْ وە).
زۋانزانۍ و زۋانژناسە سۆرانەکۍ جېیاتی ئانەیە، چی سەردەمو دیجیتاڵیزە بېیەی زۋانینە، ئا پیتە (وو) نادرۊسە و گرفت-درۊسکەرۍ فاڕا، کەچی گرفتەکۍ گۆرەتەرە و سەختتەرە و نالۆجیکتەرەش کەراۋە و پیتۆ (وو) لابەرا، کە پېکئامای بڕگەکا فاڕۊ؛ چە بڕېۋ ۋاچانە بڕگۍ یەکەمۍ فاڕۊ بە بڕگېۋی پېکئامێ چە یەرۍ پیتە دەنگکپا یان بڕگۍ دوەمۍ فاڕۊ بە بڕگېۋە پېکئامێ چە یەک پیتۍ دەنگکپۍ، کە ھەر دۋە بارەکەنە ھارمۆنی ۋاتەی ۋاچەکا تېکمڎۊ و مدرێۋی ناپەیۋەست و ناپەنەۋاز درۊسکەرۊ. هامکاتیچ چە ئەۋەوەنەینە، بە تەمامیی دەنگۍ ۋاچەکۍ فاڕیا و بۊ بە ۋاچېۋە تەرە، کە زۋانو قسەکەرڎەینە بېیەیش نېیا، بەڵام دماو ماۋېۋ بەردەۋامیی ھەڵەنۋیستەی، ھەڵە ئەۋەوەنەی (ئەۋەوەنەی ھەڵەکۍ پېسەو وېش) سەرھۊرمڎۊ و سەرەنجامېش ھەڵە قسەکەرڎەی و ۋېران بېیەی و سەخت بېیەی زۋانی ڕوەمڎۊ.
ئانەیچە گرفتېۋۍ تەرە درۊسەکەرۊ، کە بۊ بە مەڵامەتو شېۋنای گرڎو ئا ۋاچا، کە بە دەنگېۋی|پیتېۋۍ دەنگۆدەرە (vcv) دمیاییشا ئامان و مێۋ. پاسە کە ۋینمۍ، پېسەو نمۇنەو ۋاچە ھۆرامییەکا پېکئامای بڕگەکا فاڕیۊ و ئانەیچە گرفتېۋە تەرە درۊسە کەرۊ، کە چە زۋانی ھۆرامینە چارەسەرەکەش نۋیستەی (ۋ) جېیاتی (و) چا یاگانە کە ۋەڵۍ یان دماشۆ یېۋە چی دەنگا|پیتا مێۋ ( ا : ئاۋی ، ۊ : دۋەکە ، وو : کەرووۋە ، ێ : گېڵێۋە ، ې : کوچېۋ ). بەڵام ھەڵای گرفتەکۍ (وو) ھەر مەنا، کە تاقە چارەسەرش فاڕای پیتۊ (وو) بە (ۇ)، کە چا بارەنە ئامای پیتۊ (و) پېسەو پیتېۋی دەنگکپۍ، چە زۋانی ھۆرامی و زۋانی سۆرانی'نە هیچ گرفتېۋۍ نۋیستەیی درۊس ن..مەکەرۊ. هەڵبەتە ئانەیچە ۋاچۇ، کە گرفتەکۍ گرفتۍ قسەکەرڎەی نېیەنۍ، بەڵکو گرفتۍ نۋیستەی ھەنۍ و مەڵامەتو درۊس بېیەیشا نادرۊسیی هېماسازیی دەنگو (ئوو : وو) بېیەن و ھەن.
چە باری ئاسایینە نۋیستەی گرڎو دەنگەکا ئا ۋاچا [چ ۋاچە هۆرامییەکۍ و چ ۋاچە سۆرانییەکۍ] و هېماسازیی کەرڎەی ئا دەنگەیە بە دۋۍ (وو)، کە دەنگش چە (و : وۍ) درېژتەر و تېژتەر ھەن، ناچار مشیۊ یەرۍ (ووو) و (وووو) پېۋەرە بنۋیسیا، تاکو ئېمە بتاۋمۍ ۋاچەکا بە درۊسیی و پېسەو وېشا بوانمېۋە و بڕگەکا و مدرای مېیانو بڕگەکا پېسەو وېشا ۋاچمۍ و بەرۋزمۍ. ۋەرو ئانەیە ھېماسازییکەرڎەی ئا دەنگەیە، کە دەنگش چە (وۍ) درېژتەر و تېژتەر ھەن، بە دۋۍ (وو) و ئامای (و) ئاسایی ۋەڵۍ و شۊنیشەرە یەرە بارەو و تەنانەت چوار بارەو ھېمێۋۍ (وووو) درۊسکەرۊ، چە وەنەری سەرەشېۋنۊ. کەچی زۋانزانەکۍ جېیاتی فاڕای ھېماکۍ، ئاڎۍ پیتۊ (وو) قرتنێنە و سەرەنجام چە یەرۍ (ووو) بەس یەک (و) مەنۊۋە. بارېۋی چامەنە ناچار بڕگەبەڼی ۋاچەکا فاڕیۊ و بەڎبەختېۋېۋی تەر درۊسکەرۊ و بە ئی جۊرە بەرمشۊ؛ کە ئەۋەوەنەی و ۋاتەیشا فاڕیۊ و بەس یەک دانە (و) موانیۊۋە. ئانەیچ گرفتۊ نەتاۋای درۊس گۊکەرڎەو پیتە دەنگۆدەرەکۊ دمای وېش درۊسە کەرۊ.
ھەڵبەتە بەپېچەۋانەو پیتە تەمام ڤاوڵەکا [ ا ، ۊ ، ۆ ، ۇ=وو ، ە ، ێ ، ې ] پیتۊ ( و : وۍ ) و (ی : یی ) ۋەرو ئانەی کە وېشا بەپاو یاگەکېشا چە ۋاچېنە، نەخششا مېیانو دەنگۆدەرۍ و دەنگکپۍ فاڕیۊ، بەبۍ بېیەی پېتېۋۍ تەرۍ، متاۋیۊ هەم دەنگەکشا و هەم نامەکېشا [ وۍ ، یی] ۋاچیۊ.
کاتېۋەنە، کە دەنگو (ئوو) نەنۋیسیۊ و نەۋاچیۊ و بەس دەنگو (وۍ) بنۋیسیۊ؛ (ووو – وو = و). بارېۋی چامنەنە، بڕگۍ و دەنگۍ ۋاچەکا فاڕیا و پاسە بەرمشا و ماچیا؛ نمۇنەو چە زۋانی ھۆرامی :
[دۋای | دوای = قسەکەرڎەی ، بڕیەی ]
دوووە | د-وو+وە – وو = د_ ْ وە : د : [دەنگکپە] ْ _ ْ و : [دەنگکپە] ْ ە : [دەنگۆدەرە] c_ ْ cv 5
ب ْ ڕوو ْ وە = بڕ ْ _ ْ وە : = ب : [دەنگکپە] ْ ڕ : [دەنگکپە] ْ _ ْ و: [دەنگکپە] ْ ە : [دەنگۆدەرە] = cc ْ cv
نمۇنە چە زۋانی سۆرانی :
[چوون = لۋای ، بوون = بېیەی]
چ ْ وو ْ وە - وو = چ ْ وە = چ : [دەنگکپە] ْ و : [دەنگکپە] ْ ە : [دەنگۆدەرە] = c_ ْ cv
ب ْ وو ْ وە - وو = ب ْ وە = ب : [دەنگکپە] ْ و : [دەنگکپە] ْ ە : [دەنگۆدەرە] = c_ ْ cv 6

بارېۋی چامەنە، چارەسەرېۋ زېیاتەر بېیەیش نېیا:
ئەۋەگېڵنای نۋیستەی دەنگو (وو) چە نۋیستەنە، بەڵام چنی فاڕای ھېماکېش|پیتەکېش. ئەر نا، سەرەنجامو قرتنای دەنگو (و) چە سەڎەی ۋەڵینەنە و قرتنای دەنگو (وو) چە دۋە دەیەی ۋېیەرڎە و ئیسەنە، یەک ۋەرەنجامشا ھەن و بۊ، کە تېکدای و فاڕای و سەرخت کەرڎەی ۋاتەی ۋاچەکا بەرمشۊ.
ھەڵبەتە بېژگە تېکدای کرڎارەکا چە (زۋانی سۆرانی)چەنە پېسەو زۋانی ھۆرامی، ئا نامۍ کە بە (وو) دماییشا مێۋ و کریا بە کۊ-نامۍ نەژناسیێ، ۋەڵۍ دماگرو (ان) ناچار پەی تاۋای گۊکەرڎەی (ا) سەرەتاو بڕگېنە بېیەی و نۋیستەی (و : وۍ ) پەنەۋاز بۊ، بەتایبەت ئا نامۍ، کە چە قەڎەو سەرچەمەو کرڎاری درۊسۍ کریا:
دانیشتوو cvc cvc cv – دانیشتوووان cvc cvc cv cvc، مردوو cv cv – مردوووان cv cv cvc ، دەرچوو cvc cv –
دەرچوووان cvc cv cvc، ...تد
دانیشتۇ – دانیشتۇوان ، مردۇ – مردۇوان ، دەرچۇ – دەرچۇوان، ...تد
ۋەرو ئا مەڵامەتا و گرفتا خاستەر ئانە ھەن، کە پەی ئا دەنگەیە [وو]، پیتېۋە یەک پارچۍ پېسەو (ۇ) بنریۊرە، کە ھەم چنی ھېماو واوەکا تەری نزیکایەتیش ھەن و ھەم پەی ئاسان و زۇ یاگەگېرتەیش ئاۋەزو وانیارا و نۋیسەرانە گونجیۊ. بەپاو ڕێزبەڼیی و جۊرو واوەکا: پەی واوی کوڵی (و)، پەی دەنگو (بۊرەی) تایبەت بە زۋانی ھۆرامی و کەڵھوڕی و لەکی (ۊ)، پەی واوی درېژی (ۇ)، کە چە زۋانی ھۆرامی و سۆرانی و ...تد ھەن. پاسە کە نمۇنەکا لاو سەرینە نیشان دریا، ئی ھېمێ (ۇ) ھەم گرفتۊ دۋەبەشیی پیتەکۍ چارەسەرکەرۊ و ھەم گرفتۊ لتکەرڎەی و قرتنای دەنگی ن.مەمەنۊ و ھەم پېسەو پتېتېۋۍ تەمام ڤاوڵۍ جېیێ چە پیتۊ (و) بەبۍ گرفتە پاڵو پیتۊ (و) منۋیسیۊ، کە پیتۊ (و) بەپاو یاگەکېش دلۍ بڕگۍ و ۋاچېنە، نەخشش فاڕیۊ و پېتېۋە دەنگۆدەرە و دەنگکپە ھەنە.
------------------------------------------------------------------------
پەراوێزۍ:
(گرفتۍ : کۊ-نامۍ نەژناستێ) چە زۋانی سۆرانینە (کۊ-نامۍ نەژناسیێ) نېیەنە، (نامەکۍ) یان بە (تاک-نامۍ نەژناسیێ)، یان بە (کۊ-نامۍ ئەژناسیێ) منۋیسیۊ: گرفتۍ پیتۊ | گرفتی پیتی | گرفتەکانی پیتی ...تد
1. بەداخۆ تاکو ئیسەیچ نامۊ زۋانی ھۆرامی (ھۆرامی) چنی نامۊ خەڵکو ناوچەو ھۆرامانی [ھۆرامۍ - ھۆرامەکۍ] تېکەڵە کریۊ و پېسەو یۊی بەکاربریا. ئانە ھەن ھەڵە ھەن و ھەم نامەکا شېۋنۊ:
زۋانی فارسی – فارسۍ – فارسەکۍ؛ زۋانی عەرەبی – عەرەبۍ - عەرەبەکۍ؛ زۋانی ئینگلیزی – ئینگلیزۍ – ئینگلیزەکۍ؛ زۋانی ھیندی – ھیندۍ – ھیندەکۍ؛ زۋانی ھۆڵەندۍ – ھۆڵەندیۍ – ھۆڵەندییەکۍ؛ زۋانی زۆلۆیۍ – زۆلۆیۍ – زۆلۆییەکۍ؛ زۋانی ھۆرامی – ھۆرامۍ - ھۆرامەکۍ. چە بابەتېۋۍ تەرەنە چا بارۆ بە تەسەلیی ڕۊشنکەرڎەی ھەن و بە زۇیی ۋەڵاکریۊۋە.
2. من چېگەنە فرە ئامانجدارانە دەسەۋاچۊ (زۋانی سۆرانی) بەکاربەرۇ، چۇنکە بە پەیلۋاو من یەک زۋانی کورڎیی بېیەیش نېیا، کە (زازایی و کرمانجی و سۆرانی و ھۆرامی و کەڵھوڕی و لەکی) دیالێکتۍ ئا زۋانەیە با. بەڵکو کۊمەڵېۋ زۋانۍ کورڎیۍ ھەنۍ، ڕستەبەڼی و نامۍ و یاۋەرنامۍ و یاۋەرکرڎارۍ و کرڎارە بنەڕەتییەکېشا ھامبەشێ ھەنۍ و ئانەیچە کەرۊشا بە خېزانېۋی زۋانیی، نەک دیالێکتۍ یەک “زۋانی کورڎیی”، کە قسەکەرېشا بەبۍ فېربېیەی مەرامدارانەی چە یەکتری ن.مەیاۋانە و ن.مەزانا پېسەو یەکتری قسۍ کەرا.
3. بە پەیلۋاو فرەو زۋانزانەکا، چە زۋانە کورڎییەکانە فرەو ۋاچەکانە، ئامای دۋۍ پیتە دەنگکپا بڕگېۋەنە بەتایبەت چە سەرەتاو ۋاچېنە ( ملۇ، منیەو، مژنەۋۇ، مڎرۇ، مسانۇ.، مشیۊ.، بڕۆم، دڕیم، کڕی، بڕنەو، .... تد) چە بنەڕەتەنە دەنگو چېرەی|کەسرەی مېیانو پیتۍ یەکەمۍ و دوەمۊ سەرەتاو ۋاچېنە|بڕگېنە ( مېلۇ، مېنیەو، مېژنەۋۇ، مېڎرۇ، مېسانۇ.، مېشیۊ.، بېڕۆم، دېڕیم، کېڕی، بېڕنەو، .... تد)بېیەن و بەپاو ۋېیەرڎەی سەردەمی و سۇیای و فاڕیای زۋانی چېرو ھەژمۇنو ڕانۋیسو زۋانو داگیرکەرانە ئا دەنگە (دەنگو چېرەی| کەسرەی : ې) فۆتیان، بەڵام ئەر ئیسەیچ بە ھەستەۋەریی دەنگ-ژناسانەی ۋاتەی ۋاچەکا بژنەۋمۍ، ھەڵای شۊنەماو ۋاتەی ئا دەنگەیە مەنېنە و پەنەۋاز کەرۊ، بنۋیسیۊ، تەنانەت ئەر فۊتیابۊچ، چۇنکە ھارمۆنیی بە ئەۋەوەنەی نۋیستەی زۋانەکاما بەخشۊ ( مېلۇ، مېنیەو، مېژنەۋۇ، مېڎرۇ، مېسانۇ.، مېشیۊ.، . تد)، ھەڵبەتە مەرج نېیا، پېسەو وېش بوانیۊۋە و چە وېما زۊر کەرمۍ. بەڵام کاتېۋ بە ڕانۋیسی لاتینیی بنۋیسمۍ، زېیاتەر و زەقتەر گرفتۊ نەنۋیستەیش ۋینمۍ ( mlẅ, mnyew, mẑneṿẅ, md̑rẅ, msanẅ., mŝyü)، کە پەنەۋاز کەرۊ، پېسە بنۋیسیا (mᴉlẅ, mᴉnyew, mᴉẑneṿẅ, mᴉd̑rẅ, mᴉsanẅ, mᴉŝyü)
4. نمۇنە ڕۊنامەو (ژیان)ی، پاسە کە بەرگنۊ، ئی پیتە دەنگۆدەرۍ | ڤاوڵۍ ( وو، ۆ ، ە، ێ ) دلۍ ڕانۋیسو ئا سەردەمەیەنە نەبیېڼۍ
https://www.kurdipedia.org/?lng=1&q=2017020720413699474

5. من (پیتۍ دەنگۆدەرۍ) پېسەو ھاتۋاتاو چەمکو (vowel letters)ی و (پیتۍ دەنگکپۍ) پېسەو ھامۋاتاو چەمکو (consonant letters)ی بەکاربەرۊ. بە پەیلۋاو من، پیتە کۆنسۆنانتەکۍ consonants “ بېدەنگۍ | گیرھەنۍ” نېیەنۍ و پیتە ڤاوڵەکۍ vowels “دەنگدارۍ| گیرنیەنۍ” نېیەنۍ؛ ھەر دۋە نامەنېیاکەیشا پېسەو چەمکېۋی زۋانەۋانیی نادرۊسۍ ھەنۍ. ھەر پاسە یەکاویەک ھۊرگېڵنای چەمکە لاتاین و یۆنانییە کۊنەکا بوارو زانستی و ڕامیاریی و ئابۇریی و زۋانی و ..تد پەی زۋانەکا تەری، چانیشا زۋانی ھۆرامی، گونجېیا و ۋاتابەخش نېیا و ن.مەبۊ. من چە ساڵۊ 2008 چە بارەو نادرۊسیی و نالۆجیکیی “ پیتۍ دەنگدارۍ و بېدەنگۍ” نۋیستەنم و کۊشیانا چەمکی درۊستەر و گونجیاتەر و نزیکتەر چە چەمکە لاتاینییەکا بېزۇۋە، سەرەتا ماۋېۋ “دەنگدرېژ و دەنگکوڵ” بەرکاربەرېنۍ، بەڵام ئانە چنی گرفتۊ دەسەبەڼیکەرڎەی پیتە ڤاوڵەکا vowels بە دەنگدرېژۍ و دەنگبەرزۍ و دەنگنزمۍ و دەنگکوڵۍ ڕۇبەڕۇبېۋە و سەرۋنەشېۋنای تەر درۊس کەرۍ، ۋەرو ئانەیە، گونجېیاتەرین (دەنگۆدەرۍ ، دەنگکپۍ) ھەن.
چا بارۆ، چی ساڵا دمایینە کەسانۍ تەرۍ کۊشیێنۍ، تاکو چەمکۍ تەرۍ ھۆرامیۍ تاشا؛ پەی نمۇنەی “گیرھەن و گیرنیەن”، کە ۋەڵۍ گرچېۋېۋیەنە، بە ھیچ شېۋېۋ ئانە فۆڕمو چەمکی زۋانەۋانیی نېیا و زېیاتەر شەرحۊ ۋاچی ھەن، تاکو چەمک و نامۍ یۊگېرتۍ و ۋاتابەخشە. “گیر|ھەن و گیر|نیەن” پېسەنە لێکۆدای و شەرحکەرڎەی (گیج ھەن و گیج نېیەن، گېل ھەن و گېل نېیەن، گۆج ھەن و گۆج نېیەن، بەڼ ھەن و بەڼ نېیەن، ...تد) ھیچ کات پېسەو ۋاچېۋۍ یۊگېرتۍ و چەمکېۋی گۊن.مەکریا و ھەردەم پېسەو دۋۍ ۋاچا ۋەرو گۊشی گنا؛ یاۋەرنام + کرڎار؛ کرڎارەکە شەرح کەرو (ئەرېنی و نەرېنی) یاۋەرنامەکەی ھەن.
6. ( ْ ) : سکون : ھېما پەی مدرای مېیانو بڕگەکا ۋاچۍ.
[1]