ناونیشانی بابەت: کەلتوور لە داوی لۆژیکی سەرمایەی سەردەم
ئامادەکردن: #عادل قادری#

=KTML_Bold=پرسی پێناسە و پانتاکانی کەلتوور=KTML_End=
پێویست بە گوتن ناکات کە لە ساتەوەختێکی مێژوویی و جیهانێک دا دەژین کە چەمک و ماناکانی جیهانی مرۆڤ، لەوانەش بەتایبەتی کەلتوور و ئابووری سیما و ڕوخساری فرەلایەن و فرەرەهەندیان وەرگرتووە و هەر بەپێی ئەم حاڵەتەش دەشێت پێناسەکردنیان لە ڕێڕەوی هەوڵ و توانستێکی تیۆریک و ئاکادمییانە دا دەرکەوێت، بەڵام لێرەدا مەبەست ئەم ئاستە پسپۆڕانەیە لە پێناسە (تعریف) و ناساندن نییە.
لەرووی مێژوویی و کۆمەڵایەتییەوە دەشێت بڵێین پاش هەوڵەکانی شلایەرماخەری ئاڵمانی لە سەدەی 18ی زاینی بۆ ڕاڤە و خوێندنەوەی جیاواز و فرەلایەن و دی لایەنانەی (دگربعد) پەڕتووکی پیرۆز، کە هاوکات بوو لەگەڵ گۆڕان و وەگۆڕانی کۆمەڵایەتی، کەلتووری، پیشەیی و زانستی جیهانی ڕۆژاوا، ئیدی جیهان و سیستەمی ناسین و ناساندن و یان بە دەربڕینێکی تر لۆژیکی پێناسەکردن (منطق تعریف) گۆڕانی بنەمایی بەسەر داهات.
بۆیە هەنووکە بەسانایی دەکرێت بڵێین کە چەمک و وتەزاکانی ناو کۆمەڵ و جیهانی مرۆیی لەوانەش بەتایبەتی کەلتوورودواتر ئابووری لەرووی پێناسە وەرگرییەوە هەڵگرو لەخۆگری وزە و توانستی فرەلایەن و فرەرەهەند بۆ شیکاری و پێناسە بوون.
لەسۆنگەی لۆژیکی گشتییەوە دەکرێت “پێناسە” (تعریف) بە سەر دوو شێوەی گشتەکی و تایبەتی دا پۆلێن بکرێت و هەر بە گوێرەی ئەم تێڕوانینەش کەلتوور و ئابووری وەکوو دوو جەمسەری بنەمایی ناو جڤاتی مرۆیی هەڵگری دوو پێناسەی گشتەکی و تایبەتی پەیوەست بە خۆیانن.
لەپێناسەی گشتەکی وجەماوەری دا خەڵک و بەرژەوەندی و خواست ومەیلە ماددی و بەرهەستەکان لە کەلتوورێکی هاوتەریبی ئەم خواستانە دا ڕۆڵ دەگێڕن.
واتە ڕەهەندی گشتەکی پێناسە، زۆرتر کاریگەریی و شوێن دانەریی لایەن و میکانیزمی ماکی و بەرهەستیانە باس دەکات و دەیخاتە ڕوو و لێرەدا پێناسە لەژێر دەست و کۆنترۆڵی شەقامی گشتی و ئاپۆرەی خەڵک دایە و کاریگەریی سەیر و بنەمایی لە کۆمەڵگە دا درووست دەکات.
بە پێچەوانەی پێناسەی گشتەکی، پێناسەی تایبەتی خاوەنی لایەنی پسپۆڕانە وتایبەتی و مەعریفییە و لەژێردەست و کۆنترۆڵی تاقمێکی بچووک و دانسقە لە بیرمەندان و ڕۆشنبیران دایە کە لایەنی دەرهەست و مەعریفییانە و نابەرژەوەندییانەیان میکانیزمی سووڕان و ئیشکردنی تێگە و تێڕوانینیانە بۆ پێناسە و ناساندن و بەگشتی بابەتی ناسکاریی.
=KTML_Bold=جیهانی پێوەندییەکان:=KTML_End=
شتێک کە لێرەدا زۆر گرنکە شێوازی پێوەندی هەر کام لەم دوو پێناسە (روانگە) یەیە بە بابەتێک بەناوی دەسەڵاتەوە.
ڕوانگەی پێناسەی گشتەکی لەرووی ئاست و ڕێژەی “چەندایەتی و ژمارەی بکەران و ڕووبەری کردەکاران و بەرکاران” باڵادەست و بەدەسەڵاتە بۆیە ئەم ڕوانگەیە بەم قوورسایی و بارستاییەوە هێزێکی زۆری بۆ پراکتیزەکردن و کارتێکەری فام و تێگەی ماکیی و بەرژەوەند ئامێزانەی خۆی هەیە.
بە بەراورد لەگەڵ دۆخ و پێکهات و ئاستە “دەرهەست و تاکیی و تایبەتییانە و تەنانەت مەعریفییانەکەی” پێناسەی تایبەتی، پێناسەی گشتەکی لە مەودایەکی زەمەنی کوورت دا خاوەنی دەسەڵاتێکی تاقانە و تاکڕەهەندە، و دیاردە و دەرکەوتەکانی کۆمەڵگە لەژێر سێبەر و هەیمەنەی خۆیدا دەستنیشان دەکات و ئاست و پلەی بابەتەکانی نێو کۆمەڵگە بەو سیستەم و پێکهاتە بەهاییەی کە لەسەر بەرهەستێتی و بەرژەوەندی و…رۆنراوە، دیاری دەکات و تەنانەت هەوڵی گەشاندن و پەرەدانی جەوهەر و هەناوی خۆی دەدات.
لەو ماوە زەمەنییەی کە پێناسەی گشتەکی ئیمپراتۆرە ماتەریاڵی و مادییەکانە، سیستەمی بەرهەم هاتنی ماناکانی ناو کۆمەڵگە و تەنانەت مانای بوونی ئینسانیش دەگۆڕێت.
لەم نێوەندەدا و پەیوەست بە باسەکەمان و بارودۆخی زاڵی ئێستای کەلتووری کۆمەڵگە، پێناسەی گشتەکی هەوڵیداوە بە خەستی مانا و تایبەتمەندییە بەربڵاوەکانی کەلتوور لە قەوارە و ڕووبەرێکی تەسک و تەنکی ئابوورییانە (…ماکیی، بەرهەست، بەرژەوەند…) دا بخاتە ڕوو و لەناو کۆمەڵگە دا پەرەی پێ بدات و لەهەنووکەی بارودۆخی کەلتووری ڕۆژهەڵاتی کوردستان تا ڕادەیەکی باش دەسەڵاتدار و بنجوەرگر بێت، ئەگەرچی ئەم زاڵێتی و دەسەڵاتەی پێناسەی گشتەکی بەسەر کەلتوور و دیاردەکانی دا هاوپێوەند بێت لەگەڵی تایبەتمەندییەکی کاتییانە، یان هاوتەریب بێت لەگەڵ هەلومەرجی کۆمەڵگەکانی قۆناغی تێپەڕین و دەورەی گوزار یان…خاڵی جێگەی سەرنج و زەق کە ئێستاکەش لە ناو کۆمەڵگە و شارەکانی ڕۆژهەڵاتی کوردستان دیار و ئامادەیە، دەرکەوتەکانی کاریگەریی نەرێنی و ڕەشی پێناسەی گشتەکی لەسەر “کەلتوور واتە هەڵس و بنیشتی خەڵک و ئاکار و کردار و ئەدەبیاتی ناو شەقام” هەیە.
پێویستی بە گوتن نییە ئەگەر لەرووبەر و پانتاییەکی دیکە دا پێناسەی تایبەتی لەگەڵ پێناسەی گشتەکی دا نەکەوێتە دیالۆگ و دانووستان و ئەو ڕوانگە ئاپۆرەیی و خەڵکییانە نەخاتە بەردەم ڕەخنە و گیروگرفتەوە (چالش) ئەوا لەگەڵ کارەساتێکی کەلتووری-شارستانییانە و مرۆیی ڕووبەڕوو دەبینەوە، هەڵبەت کردنەوەی ئەم باسە لێرەدا و لەسەری چوونی شیاو و زۆرپێویست نییە، لێرەدا گێڕانەوەی کاریگەریی ئەو سیستەمە گشتەکییە لەسەر پێناسەکردنی دیاردەکانی ناو کۆمەڵگە و لەسەرووی هەمووشیانەوە کەلتوور و هاوتەریب کردنی کەلتوور و ئابووری لەگەڵ یەک، لامان مەبەستە.
=KTML_Bold=هاتنی سەرمایەیەکی شمەکیانە بۆ کوردستان نەک بەرهەمهێنانی:=KTML_End=
لە ماوەی دوو دەیەی ڕابردوودا و بەهۆی گۆڕانکارییە خێرا و فرەلایەنەکانی باشووری کوردستان بەتایبەتی لەرووی ئابوورییەوە، ڕۆژهەڵاتی کوردستانیش بەتایبەتی شارە بچووکەکان و ئەو شارانەی لەسەر ڕێگەیەکی ژئۆپۆلیتیکی-بازرگانی و گواستنەوە و هەناردە و هاوردەکردن بوون، وەکوو بانە (تەنانەت مەتەڵێکی کۆنی کوردی هەیە کە دەڵێ: هەموو ڕێگاکان دەچنەوە سەر بانە، کە ئەمەش پیشاندەری هەڵکەوتنی بانە لە شارێگەیەکی جوگرافیایی- ئابووری دایە) ، #سەردەشت#، #مەریوان#، قەسری شیرین، و… و لەوێشەوە بۆ شارگەل و ناوچەگەلی نێزیک و دوور لەم شارە هەڵکەوتووانە، کەوتنە هاوکێشەیەکی بازرگانی وسەرمایەدارییانەی ڕووت و خەستەوە.
ئەم کۆمەڵگە (کۆمەڵگە بە واتای کۆمەڵ و حەشامەتێک لە جوگرافیایەکی بچووک یان گەورە) یانە کە لە مێژووی بوونی گچکە یان مامناوەندی یان گەورەیاندا ساتە وەختگە لو قۆناغگەلی پڕ لە هەژاری و نەبوونیان ئەزموون کردبوو، پڕحەسرەت و خەمۆک و داماو لە جیهانی بەستراو و بێ ئابووری پێشوویان دا ڕاهاتوو و مۆن و ڕاهیب کرابوون، ئەم ساتەوەخت و قۆناغە بۆش و بنجڵەی مێژووی کۆمەڵگە (لەرووی هەبوونی سەرمایە و سیستەمی ئابووری و میکانیزمەکانی بەرهەمهێنان) بەهۆی ڕووداوێکی جیهانگیر و سەرتاسەری شەقڵیی هەژاریی و دەست تەنگی تاڕادەیەک دەشکێت و لە قاوغە پووکاوە پێشووەکەی دەدەچێت، ڕووداوێک کەخۆی چەندین ڕووداو و شۆڕشی زانستی و مەعریفی و پیشەیی لە پشت بووە و لە سنوور و جوگرافیایەکی دیکە دا بەرهەم هاتبوو، ئەم ڕووداوە بەجیهانی بوون (globalization) یان وەک هەندێک ڕەوت دەڵێن جیهانی سازی بوو.
ئەمەیش کە ئامێر و کەرەستەکانی جیهانی بوون بە وردەکارییەوە چی بوون و چۆن ئیش دەکەن لێرەدا جێگەی پەرژانە سەر و گێڕانەوە نییە.
بەڵام دەشێت بگوترێ کە جیهانی بوون لە کڵاوڕۆژنەیەکی “میدیا”یی بەخەون و خولیا و کەڵکەڵەی جیهانێکی پڕ لە ئاسوودەیی زۆرتر، جوانی زۆرتر، پەتیتر و دەرفەتی حەسانەوە و سەیرانی زۆرتر و…کە هەمووی بەها و بایەخەکانی جیهانی نوێی بەرهەمهاتوو لە شۆڕشە جۆراوجۆرەکانی وڵاتانی ڕۆژاوا بوون، توانی ئەو هەست و نەستەی (زەینی وشیار و ناوشیار) بەرخۆری (مصرفی) و کاڵاگەرایی لە ڕۆژاواوە بۆ ڕۆژهەڵات بگوازێتەوە و حەز و چڵێسیی هەناوی مرۆڤ بۆ بەرخۆریی و فرەڕەنگی و فرەبژاردەیی لە بواری کڵاو شمەکی ئاساییش و ئاسوودەیی هێنەری ژیان، چالاک و بسووڕ بکات.
ئەوەی کە لێرەدا گرنگە کاریگەریی ئەو دۆخە کاڵاگەرێتی و سەرمایەدارییە بە بنەمای سیستەمێکی ئابووری نوێ لە کۆمەڵگە، لەسەر کەلتوور و شێوەژیانی خەڵک و کۆمەڵگەیە.
کاتێک کۆمەڵگەی داخراوی ئێمە بەهۆی جیهانی بوون و شلبوونی سنوورەکان، کراوەیی (کە یەکێکە لە شارێگاکانی بەرهەمهاتن و گەشەی سەرمایە و بووژانەوەی ئابووری) ئەزموون کرد، بەرواڵەت و ڕووکەش وەکوو بکەرێکی ئەکتیڤ و چالاکی ڕووبەری بەرهەمهێنان دەرکەوت بەڵام ئەوەی کە ڕوونە ئەمەیە کە ئەو دۆخە بازرگانییە کە لای ئێمە بووە هۆی شکڵگرتن و کەڵەکەبوونی بڕێک سەرمایە (پارە) هیچ ڕۆڵێکی ئێمەی وەکوو بەرهەمهێنەر و ئەندازیارانی پیشەیی و سازێنەرانی کاڵا و شمەک و پێداویستی و حەوجێیە ماددییەکانی مرۆڤ تێدا نەبوو، ڕۆڵی ئێمە تەنیا جێفرۆش و جامخانەی کەلوپەل و شمەکی بەرهەمهاتووی جیهانی پیشەیی ڕۆژاوا بوو و جگە لە شێوازێکیتر لە کرێکاریی وجێبەجێکاریی لە قەوارە و ڕوخسارێکی خەمڵێنراو و بەبریقە دا هیچ نەبووین، واتە هەر وەک چۆن کاڵا لە شوێنگە و کۆمەڵگەی ئێمە دا بەرهەم نەهاتووە، هەر بەو شێوەش پارە و سەرمایەی دەستکەوتوو و داهاتوو لەم کاڵایانە خاوەنی تایبەتمەندیی بەرهەمهێنان نین، بەڵکوو دەشێت بڵێین کە پارە و سەرمایە لێرەدا تەنیا دەکەوێتە سووڕ و بەپێی بارودۆخ کەڵەکە دەبێت یان بڵاوپش دەبێت.
لە ئاوەها بارودۆخێکی ئابووری و بازرگانی کە ڕۆڵی ئیرادەی ئەندامانی کۆمەڵگەی ئێمە تەنیا وەکوو جێبەجێکار و گوێزێنەرانی کاڵا و شمەک لە دوبەی، چین، تورکیا، باشووری کوردستان و…ئامادەگی هەیە، سەرمایە و پارە بوونێکی ڕەسەن و ڕاستەقینەیان نییە و وەکوو کەلتووری کۆمەڵگەی ئەم تاکە جێبەجێکارانەش دەڵێت: “پارە وەکوو چڵکی دەستە”، واتە گرینگی پارە و سەرمایە لای ئەمان ئەوە نییە لەکوێ و چۆن دێت، بەڵکوو ئەمەیە کە دێت و دەچێت و هەر ئەم چوون و نە چوونەش بێبایەخ و کەڵکی دەکات و تێڕامان و هەڵوێستەی پێویست بۆ سەر سەرمایە شکڵ نەگرێت و ئامادەگی و بوونی سەرمایە وەکوو لایەن و بگرە زاتێکی سەربەخۆ و جیا و ڕەسەن نەبینرێت و بەم پێیەش سەرمایە ڕۆڵی ڕاستەقینە و بەرهەمهێنەرانە و شارستانی سازانەی خۆی نەگێڕێت و کۆمەڵگە و کەلتوورەکەی بەرواڵەت دیاریکەری ڕۆڵ و پێگەی سەرمایە گوازر و وهاوردە بکەن، بەڵام ئەمە لایەنی ڕووکەشیانە و سەرەتایی بابەتەکەیە، چوونکوو ئەوەندە بەسەر ئامادەگی سووڕێنەرانەی سەرمایە لەسەر کۆمەڵگە تێناپەڕێت کە سەرمایە و هەموو وزە هێزەکی (بالقوە) و کردەکی (بالفعل) یەکەی جڵەو وکۆنترۆڵی کۆمەڵگە دەگرێتە دەست و یەکەمین و بنەمایی ترین بابەتێک کە لەگەڵیدا دەکەوێتە بەرەوڕووبوونەوە و ململانێوە کەلتووری زاڵی ئەو کۆمەڵگەیەیە جا بەهەر ماهییەت و پێکهاتێک بێت.
ئەم سیستەمە لە بازاڕ و بازرگانی بەها و بایەخگەلی وەکوو بەرخۆریی، ئاساییشی زێدە، ئاسوودەی حەزیی فرەچەشنی وفرەرەنگ خوازیی و…جێگری بەها وبنەما و بایەخەکانی ئەو قەوارە کەلتوورییە دەکات کە هاتووەتە ناوی و لەگەڵیدا کەوتۆتە ململانێ و ئاوقابوونەوە.
دەسەڵاتی سەیر و ئەفسووناوی سیستەمی سەرمایە و ئابووری لەسەر هەست و نەستی ئێمە بە ڕادەیەکە کە ئەو زاڵ بوونی بەهایانەی جیهان و پێکهاتی سەرمایە کە جێگری کۆڵەکە و بنەواکانی کەلتووری ئامادەی کۆمەڵگە دەبن، لە کەمترین ئاست دا هەستی پێ بکرێت و وشیاری لەسەرو شکڵ بگیرێت و ئیدی پاش ماوەیەک جوێ کردنەوەی کەلتوورو سەرمایە، کۆمەڵگە و بازاڕ، بوونێکی فەلسەفی و ژیانێکی پڕسەرمایە و بەرخۆری و… سەخت و نەکردە بێ.
ئالێرەدایە کە کارەساتەکە ڕووددەدات و کەلتوور لەبەر پێی پارە و سەرمایە، و کۆمەڵگە لە بەردەم بازاڕ و پاساژ، و تاکی کۆمەڵ لە ئاستی وتاری بازرگانی زاڵ، دەبنە قوربانی و ئیدی لە باتی کەلتووری کۆمەڵگە، بازاڕ و سەرمایە ڕۆڵی دەسەڵات دەگێڕن و سەرمایە دێتە جێگە کەلتووری پێشووی کۆمەڵگە، کەلتوورێک کە ئەگەری گەشە و نەشەی بەهەر پێگە و ماهییەتێک لە بەستێنی زەمەن و هەناوی کۆمەڵگە دا تێدا بوو.
بەگشتی کەلتووری سەرمایەداری و بازاڕپەرەستی جێگری کەلتوورێک دەبێت کە ساڵەها لەناو کۆمەڵگە دا ئیشی پێ کراوە و کەلتووری سەرمایەداریش شتێک نییە جگە لە نەفس و زاتی سەرمایە خۆی و پەرستش و پیرۆزاندنی بەها و بایەخی خۆی و تەنیا خۆی. بۆیە سەیر نییە گەر لە کۆمەڵگەی ڕۆژهەڵاتی کوردستان سەرمایەدارانێک دەبینین کە پەڕتووک تەنیا کاتێک مانای هەیە بۆیان کە پارەی بۆ بکات، ڕێوڕەسمە کەلتوورییەکان بۆیان لە سیرک و تەماشاخانە دەچن، کەلتوور و هەڵس و بنیشتی مرۆڤەکان تەنیا بەرواڵەت و ڕووکەشێکی ماکییانە و ئامێرخوازانەوە وەکوو ماڵ، ماشین، جلوبەرگی ڕەنگاڵەیی و گران (لە ڕووی چەندایەتییەوە نەک چۆنایەتی) لایان پێناسە بکرێت و ببینرێت، ئەمە ئەو ساتە تراژیکەی کۆمەڵگەیە کە کەلتوور و سەرمایە بەزاڵبوونی یەک سیستەمی ئابووری ڕەها و دیکتاتۆر بە ناوەندێتی سەرمایەداری تەنیا وتەنیا، دەبن بە یەک و واتای کەلتوور واتە سەرمایە و سەرمایەش واتە کەلتوور.
ئەمە ئەو ساتە سامناکە بوو کە فەیلەسووفانێکی وەکوو ماکس هورکهایمەر و تیۆدۆر ئادۆرنۆ کە لە بنیاتنەرانی قوتابخانەی فرانکفۆرتی ئاڵمان بوون لە ناوەڕاستی سەدەی بیستەم دا، هۆشداریی بەپیشەیی بوونیی کەلتوور و تاک ڕەهەندبوونەوەی مرۆڤ (هێربێرت مارکوزە، ئەندامێکی دیکەی قوتابخانەی ناوبراو) بدەن بەگوێمان دا، کە ئەم دۆخ و هەلومەرجەی هەنووکەی کۆمەڵگەی کوردیی لە ڕۆژهەڵاتی کوردستان شتێک جگە لە دەسەڵاتی بازاڕ و سەرمایە بەسەر کەلتوور و خستنە جامخانەی کەلتوور بۆ فرۆش نییە! هەر وەک لەسەریشەوە ئاماژەم پێ دا لەم سیستەمە دا تاکەکان و ئەندامان پەڕتووکیان تەنیا بۆ ئەوە لا گرینگە کە شمەکێکی بازاڕە نەک تێز و پەیام و هێمایەکی شارستانی! کەڵەکە و تەقینەوەی لەناکاوی سەرمایە لە ڕۆژهەڵاتی کوردستان تاقمگەل و توێژگەلێکی درووست کرد کە جگە لە سەرمایە و دەرکەوتەکانی بەداخەوە لەگەڵ هیچ دیاردە و هەبوونێکی تر پێوەندییان نەگرت و تەنانەت هەندێکیان بڕێک جار هێما و دیاردە پاشماوەکانی کەلتوور وەکوو مەترسی و هەڕەشەیەک بۆ سەر خۆیان دەزانی و بەشێوازێکی توند و سەرمایەدارانەی سەیر پەلاماری ئەو ڕەهەندە کەلتوورییە و هەڵگرانییان دەدا.
بۆیە لەم کۆمەڵگەیە دا سەرمایەی کەڵەکەکراو هەیە بەڵام دەرکەوتەکانی لە وەهم و تەم دەچن و بابردەڵەن، سەرمایەدار هەیە بەڵام کەلتووری کراوەی شارستانی خواز نییە! ڕۆحی سەرمایەداریی تاک ڕەهەند هەیە بۆیە کەلتوور پیشەیی و شمەکییانە دەبێت! [1]