نووسینی: ئاراس ئیلنجاغی

ساتوقەلا گوندێکی سەربەناحیەی تەقتەقە وبەدوری 13کیلۆمەتر لە سەرووی خۆرهەلاتیەوەیە، ئەمرۆ 45خێزانی تێدا نیشتەجێیە و بەپیشەی کشتیاری و ئاژەڵداریەوە خەریکن،ساتوقەلا مێژوەکەی دەگەرێتەوە بۆ مێژوی کۆن و لەگەل پەیدابوونی گوندی کشتوکاڵی یان لەگەل سەرهەڵدانی شۆرشی کشتوکاڵی 6 هەزار ساڵ لەومەوبەر دروستبوە وژیان وئاوەدانی تێدابووە، هەربۆیە جێگەی خۆیەتی لەچەندروویەکەوە بەراورد بکرێت لەگەل چەرموی چەمچەماڵ، دەزانرێت لەئەشکەوتەکانی کوردستان ژیانی ڕەوەندی و کۆچبەری و کۆکردنەوەی سەرەتایی لە60 هەزار ساڵ لەومەوبەر هەبووە ودواتر هاتونەتە پێدەشتەکان وبەهۆی ئاووهەوای گونجاو و خاکی بەپێت توانراوە شۆرشی کشتوکاڵی لە خاکی کوردان پەیداببێت وبێتە یەکەم ناوچەی نیشتەنی لەدوای ڕەوەندی وگەرۆکی،ئەوەی لێرەدا دەیخەمەروو توێژینەوە نیە بەڵکو سەردانی مەیدانیە بۆ گوندەکە و وێنەگرتنی هەندێک لەو پاشماوانەیە کە ئەمرۆ بەهۆی کاری ڕۆژانەی هاولاتیان وجوتیارانی گوندە کە دۆزراونەتەوە و لێکدانەوە وهەلێنجانی تایبەتی خۆمە بۆ ئەو بەراوردە چونکە ئەوەی لە چەرمۆ تا ئێستا دۆزراوەتەوە و باسی لێدەکرێت لەو گوندەی ناحیەی تەقتەقیش بەدیدەکرێت بۆنمونە کەرەسەکانی چەرموو کەل وپەلی لەقوردروستکراو وبەردو مادەی قیربوون بەهەمان شێوە لە نێو کاولە گۆرەکانی ساتوقەڵادا تەنیا گۆزەی قورو بەردەجۆنی و کوتکی بەردو قاپ و کەل وپەلی خشتی سورەوەکراو دەبینرێت، بەنمونە لە پشت سەری هەندێ لەرووفاتەکاندا بەردەچۆنی کوتانی گەنم دەبینرێت، یا کوتەکی ساواروگەنم کوتان یان گۆزە کەپڕاوپڕن لەمادەیەک کە بەخۆل وخاک ناچێت پێدەچێت هەندیک گەنم بێت بۆ مردووەکان دانرابێت. هەموو ئەو شوێنەوارانەی کەدەدۆزرێنەوە زیاتر لە 1بۆ 3مەتر لەپێدەشت و دەوروبەری قەلاکە لەژێرخۆل و خاکەوەن، گرنگترین سیمایتر ئەوەیە کەمرۆڤ دوای نیشتەجێبوون پیشەی گۆزەکاریکردووە،لەگرنگترین ئەو شوێنەوارانەی کەدۆزراونەتەوە گۆزەو قاپ وکەل وپەلی لەقوری سورەوەکراو بوون وەک مامۆستا حەمید میرخان لەژمارە (15) ی ڕۆژنامەی تاک لەبەرواری ئاداری 2006 لەبابەتی (بەڵگەنامەکان دەبنە شایەتحاڵی ڕاستسەکان) باس لەکتێبی (العراق شمالی) دکتۆر عبدالهادی الدفتری دەکات و دەلێت :ئەو مێژونوسە عەرەبە باس لەدۆزینەوەی قوری سورەوکراودەکات لە (خرابە) وساتوقەلا بەتایبەت لەساتوقەلا باسی خەتی بزماری دەکات کە هاوکێشەی بیرکاری لەخشتەکانی بەخەتی بزماری نوسراوە دەگەرێتەوە بۆ سەردەمی سۆمەریەکان.وە لە ژمارە (36)ی ڕۆژنامەی تاک لە بەرواری کانونی یەکەمی 2007 لەبابەتی ساتوقەلابەرلەزاینەوە تا ئەمرۆ،مەجیدسعید وەلی هاولاتی تەمەن 68ساڵی گوندەکە:باس لەدۆزینەوەی گۆزەیەک دەکات کە 38 تەنەکە ئاوی گرتووە و دواتر داویەتی بە مۆزخانەی هەولێر و بینینەوەی کێلە قەبرێک کە وێنەی تیروشیری تیاکێشراوە ئەمە لەدوای ڕاپەرین دۆزراوەتەوە هەروەها دۆزینەوەی ئاوەرۆی زێرابی دروستکراوی لولەیی لە شێوەی گۆزەیی و لاکێشەیی لە خشت دروستکراو، وە لەهەندیک گۆزەو بەردەکاندا وێنەی جۆراوجۆری ئاژەل دۆزراوەتەوە و3خشتی سورەوکراو دۆزراوەتەوە کە خەتی بسماری لەسەری نوسراوە و لە ئاسەواری کۆیە دانراون،وە قاپی دروستکراو لە قور بینراوەتەوە وەک قاپی شلەی فەخفوری ئەمرۆیە لەگەل دۆزینەوەی کوپەی ئاو کە یەک تەنەکە ئاوی گرتووە دراوە بەمۆزەخانەی شاری سلێمانی، گۆزە هەیە تیرەکەی نزیکەی 1مەتر دەبێت و پریەتی لەگۆزەی بچوک بچوک، وەساڵی 1992 وێنەی سعاتیان لەگۆزەیەک بینیووە وە دەستاری بەرد،جۆنی بەرد،کوتەکی بەرد دۆزراوەتەوە.،بەدووری 500مەتر بەلای سەرووی قەلاکە، ئاسەواری کارخانەی دروستکردنی خشتی سورەوەکراو و گۆزە هەیە چونکە پاشماوەی سوتان وقیرو توانەوەی خۆل وخاک ومادە جۆربەجۆرەکان هەیە. دۆزینەوەی چەندین بەردی گەورەی حمام شۆر بەمادەیەکی جیا لە خشتی سورەوەکراو.پێکهاتەی قەڵاکەقەلاکە ئەمرۆ 18مالی تێدایە کەمێژوی چونە سەر قەلاکەیان دەگەرێتەوە بۆ نەمانی عوسمانیەکان.بەلای زێوە 50مەتر بەرزەو بەلای دەشتەکەوە 20-25 مەتر دەبێت،هەندێکی سروشتیە و دواتر تورەکە ڕێژکراوە.6هەزاربۆ7هەزار دەبێت ڕووبەری سەر قەلا کونجی هەوایی لە ژێرەوەی قەلاکە هەیە کە بە کەرپوچ دروستکراوە-دۆزینەوەی چالێک لەسەر قەلاکە بۆماوەی 1ساڵ مالێک خۆل وخاشکی تێدەکات ئینجا پڕدەبێتەوە،باس لەوەشدەکرێت ئەگەر بەردێک هەلبدرابوایەوە خوارەوە ئەوا بۆ ماوەیەک دەرۆیشت ئینجا دەنگێک دروست دەبوو وەک ئەوەی بەر ئاسن بکەوتایە.بونی پێبلیکانە لەلای ڕۆژهەلاتی لەکەناری ڕووبارەکەوە بەپانی 5خشتی سورەوکراوی 34سم×34سم وبەقەبارەی شوێن پێی 34سم بۆ ناو قەلاکە سەرکەوتووە، ئەو خشتە سورەوەکراوانە هەندێکیان چوارگۆشەیین 34سم×34سم وهەندێکیان 34بە 17سم کە شێوەی لاکێشەیەوبەرزیەکەشیان 7سم.ناوی ساتوقەلاناوی قەلاکە لە ساتۆن ناوێک هاتووە کە میرێکی لۆلۆبی یا لۆلۆییەکان بووە و لە قەلاکە ژیاوە لەسەروبەندی نێوان سالانی 2291- 2255 پێش زایین لەگەل نەرام سینی ئەکەدی جەنگاوە و دۆراوە وەک نەرام سین سەرکەوتنەکەی لەمیلێکدا نوسیووە لە قەرەداغ وەهەندێکیتر دەلێن ساتوقەلا تورکیە و بەمانای قەلای دۆراو دێت.دۆزینەوەئەوەی لەساتوقەلا دۆزراوەتەوە کەمێکی گەیەنراوەتە مۆزخانەکانی هەرێم وەئەگەرنا لەرێگەی قاچاغەوە فرۆشراون ئەوانەی خوارەوە هەندێک لەو شتانەیە: -گۆرەکانی ساتوقەلا لە سێ گورستان بەرەو قیبلەی یەکەم قدس نێژراون و هەندێکیشان بەرەو هیچ لایەک نیە،باس لەدۆزینەوەی دراو دەکرێت کە لە مس دروستکراوە،وێنەی سەری مرۆڤ لەلایەک کەپیاوەولایەکەی تری ژنێکە بەپێ و وەستاوە وجلەکانی لەخۆپێچراوە و تا نزیک چۆکیەوە ڕووتەوە لەشانێکی تیروکەوان هەیە و لەدەستێکی مەشغەل هەیە.یان وێنەی الاسکندەری مەقدۆنی لەسەر بووە،6 گۆر لەدامێنی قەلاکە لەگەل دروستکردنی قوتابخانەکە لە1998دۆزراونەتەوە کە ڕاستاو ڕاست نێژراون ڕوو لە هیچ بیتێک وقیبلەیەک نەبووە و لەپشت سەریانەوە تیر و ڕم هەبوون تەنیا سەرە ڕمکان ماون و ئێسکەکانیان تەنیا بەشێوە هەبوون وەئەگەرنا وەک خۆلەمێش بوون.پەیکەری زەرد دۆزراوەتەوە وێنەی هەیکەلی مەلیک بووە لەزیویامس،وەلەساڵی 1993 وابلاوکرایەوە تەوراتی دەستنوس دۆزرایەوە